Kształtowanie się nowoczesnej formy książki drukowanej w XVI w.
Pierwszą widoczną zmianą w książce XVI w., w porównaniu z drukiem XV w jest zerwanie z barwnymi dodatkami rękopiśmiennymi rubrykatora, którego praca była dotąd niezbędna przy wykańczaniu inkunabułu. Znikają również prawie zupełnie skróty i ligatury. Praktyka drukarska kształtuje teraz wszystkie elementy książki: nagłówki, kartę tytułową, paginację i wszelkie ozdobniki. jak inicjały, ramki. listwy itp. wyłącznie za pomocą techniki właściwej sztuce typograficznej, przez co wytwory drukarskie nabierają własnego stylu i przejrzystości. Duże zmiany zachodzą również w kształcie czcionki. Poprzednia epoka obfitowała w niesłychaną różnorodność form typograficznych. zaczerpniętych z typów gotyckiego pisma .Już w końcu XV w. ujawniła się tendencja do unormowania pisma drukarskiego, a w ,XVI w. proces ten doprowadził do ustalenia kilku podstawowych typów czcionki, a więc przede wszystkim antykwy, która z Włoch przeniknęła w ograniczonym zakresie do Niemiec i do innych krajów północnych. Pod wpływem humanizmu typ ten tak się spopularyzował, że w XVI w, wszystkie łacińskie teksty prócz ksiąg liturgicznych, były drukowane antykwą, gotyk zaś był stosowany do druków ukazujących. się w językach narodowych, a więc niemieckich, polskich, czeskich. Podobnie rzecz się miała z kursywą, stworzoną w 1501 r. w Wenecji przez Aldusa Manutiusa. Za wzór tej czcionki posłużyła Aldusowi współczesna humanistyczna kursywa. używana w kancelarii papieskiej, Za pośrednictwem naukowych kół humanistycznych typ ten rozpowszechnił się w Niemczech. Wprowadziły go wielkie firmy drukarskie. jak Schoffer w Moguncji, Froben IW Bazylei i inne. Kursywą składano nawet teksty niemieckie. chociaż w Niemczech nie miała ona nigdy takiego znaczenia. jak we Włoszech i Francji. , Z pisma gotyckiego rozwinęła się bardziej prosta i okrągła szwabacha - pismo znane już w XV w. Była to typowa czcionka druków reformacyjnych. Popularyzował ją pod mianem czcionki wittenberskiej drukarz Lotter. Pochodzenie tej nazwy nie jest wyjaśnione. Próbowano ją wywodzić od nazwy miejscowości Schwabach koło Norymbergi. ale hipoteza ta się nie utrzymała. kiedy stwierdzono. że w Schwabach w owym czasie nie było żadnej drukarni. Obok szwabachy wykształciła się w Norymberdze bardzo ostro łamana i kanciasta fraktura której cechą charakterystyczną były ozdobniki w kształcie wąsów, ogonków i przedłużone. wygięte trzonki liter, tzw. słoniowe trąby, Duże zaś litery fraktury są tak nadmiernie przeładowane ornamentami. że zaciera się właściwy ich kształt. W pierwszej połowie XVI w. wielkie firmy drukarskie zatrudniały również rytowników i giserów.
Jeśli idzie o wielkość książki, to w XVI w. spotykamy coraz częściej stosowane formaty mniejsze. Obok tradycyjnego jeszcze folia pojawiła się wygodna ósemka. przeważnie w klasycznych dziełach literackich, i czwórka, która dominowała w drukach reformacyjnych. Dzięki małemu formatowi i lżejszej oprawie książka była poręczniejsza w użyciu i lepiej przystosowana do potrzeb nauki. informacji i rozrywki, . Wszystkie znaki porządkowe książki. jak paginacja sygnatury. kustosze miały formę ustaloną już tradycyjnie i były składane drukiem razem z kolumną tekstu. Rejestr zdecydowanie przekształcił się w spis treści. W XVI w. mamy już całkowicie wykształconą ozdobną kartę tytułową jako cechę książki nowożytnej i wyraz przezwyciężenia wielu związanych z tym trudności technicznych. Często na karcie tytułowej znajdowały się już dane o drukarzu, miejscu i roku wydania książki, chociaż jeszcze w pierwszych latach XVI w. informacje te umieszczane bywały na końcu książki, w kolofonie. Według tradycyjnego wzoru Fusta i Schoffera z Psałterza mogunckiego z 1457 r. Nieraz dane te drukowano i na karcie tytułowej, i na końcu książki. Ostatnim akcentem wydawniczego i artystycznego wykończenia książki jest sygnet drukarski, symboliczne godło zadokumentowanie znaczenia i ciągłości firm wydawniczych i oficyn drukarskich.
Ilustracja
Na formę artystyczną i treściową ilustracji książki XVI w. wielki wpływ wywarli wymienieni już sławni artyści - Diirer. Holbein, Cranach, Burgkmair. Tory i inni mistrzowie drzeworytu i miedziorytu, Od trzydziestych lat XVI w. ilość dzieł ilustrowanych ogromnie wzrasta, Właściwe zaś stylowi odrodzenia nastawienie się artystów na wierne przedstawianie wszelkich zjawisk przyrody znajduje swój wyraz w realistycznych ilustracjach do książek naukowych. licznie wtedy ukazujących się dzieł medycznych. botanicznych, geometrycznych i innych. Znamienne są ilustracje do takich dzieł, jak wielki zielnik Fuchsa De historia stirpium (Basel 1542). Vesaliusa De humani corporis Jabrica (Basel 1544), Gesnera Historia animalium (Basel 1551), w których znajdujemy bardzo precyzyjne rysunki anatomiczne i wiernie oddane zwierzęta, Agricoli De re metallica (1551) daje nam ciekawe obrazy kopalni rudy i przetwarzania tego surowca w hutach. W dziełach geograficznych spotykamy mapy. obrazy miast i krajów wykonywane z natury. Jeśli chodzi o technikę ilustracji druków szesnastowiecznych. to bez-względnie dominuje tu jeszcze drzeworyt, niemniej miedzioryt zaczyna zdobywać coraz większe prawa. zwłaszcza duże zastosowanie znajduje przy sporządzaniu map geograficznych. W ornamentyce książki spopularyzowane przez Ratdolta włoskie obramienia i inicjały o białej linii rysunku na czarnym tle powoli ustępują miejsca delikatnej czarnej linii na tle białym. W tej dziedzinie mistrzem był Holbein. Sławne są jego inicjały do wymienionego już dziecinnego alfabetu. zwłaszcza małe. jasne i pełne wyrazu obrazy śmierci (Icones mortis, 1538). oraz ilustracje do przedruku Nowego Testamentu Lutra z 1522, wydanego w Bazylei w 1523 r.