Często obok siebie występują pojęcia: "obóz koncentracyjny; obóz zagłady", przy czym zdarza się, że pojęcia te występują zamiennie, tworząc tym samym wrażenie, że są to pojęcia tożsame. Jednak w niemieckiej polityce eksterminacji Żydów te dwa typy obozów zajmowały odrębne miejsca i rolę, którą miały spełnić.
W czasie wojny obozy organizacyjnie podlegały:
Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy
Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS
Inspektorowi Obozów
Przy pomocy obozów III Rzesza prowadziła kilka różniących się polityk niewolniczych. Prawdziwe przeznaczenie obozów bywało kryte pod wymijającymi nazwami, które pozwalały ukryć przed światową opinią publiczną, a również przed samymi Niemcami, realne znaczenie placówek obozowych.
OBOZY KONCENTRACYJNE
1) Ogólne pojęcie
Obozy koncentracyjne, tworzone początkowo na terenie Niemiec i Austrii miały charakter karnych obozów pracy, na które skazywano wyrokiem sądowym - przy jednoczesnym orzeczeniu czasu trwania kary. Taki charakter nosiły obozy w Dachau, Sachsenhausen, Mauthausen. Z chwilą wybuchu wojny, obozy te stały się miejscem zsyłania więźniów politycznych, homoseksualistów, świadków Jehowy, osób więzionych za przekonania, a także ludzi uwięzionych w czasie łapanek.
Ludzie ci skazani byli na niewolniczą pracę na rzecz III Rzeszy w fabrykach, zakładach zbrojeniowych, a u schyłku wojny przy odgruzowywaniu zbombardowanych miast w głębi Niemiec. Pobyt w obozie koncentracyjnym zazwyczaj kończył się śmiercią czy to w wyniku głodu (w Oświęcimiu racja żywności miała wartość ok. 700 kalorii na dobę), bicia, tortur, likwidacji chorych dosercowym zastrzykiem z fenolu, egzekucji czy chorób, w tym zakaźnych - tyfusu, gruźlicy czy czerwonki. Jednak zawsze więźniom pozostawała nadzieja na przeżycie - poprzez pracę w "lepszym komandzie" lub objęcie jakiejkolwiek funkcji obozowej. W obozach tych więziono około 18 mln. osób, z których zginęło 11 mln.
2) Początki obozów
Pierwsze obozy zastosowały władze hiszpańskie (1896) wobec powstańców na Kubie, władze brytyjskie (1899-1902) w czasie wojen burskich dla "koncentracji" ludności górskiej i wiejskiej oraz władze amerykańskie (1900) na Filipinach. Masowo obozy koncentracyjne, z których część była też obozami zagłady, pojawiły się w ZSRR już od początku istnienia tego państwa. Powszechnie były tworzone przez Niemcy hitlerowskie od lat 30-tych XX wieku, nosiły nazwę Konzentrationslager, w skrócie KL. Duża część z nich była obozami zagłady, przez co pojęcie obozu koncentracyjnego w Polsce zostało w znacznym stopniu utożsamione z tą formą. Obozy koncentracyjne różnego rodzaju istniały w wieku XX w bardzo wielu państwach. W okresie po II wojnie światowej w Polsce istniały obozy koncentracyjne NKWD dla żołnierzy podziemia, obozy pracy dla młodzieży antykomunistycznej oraz osób pochodzenia niemieckiego lub ukraińskiego, które są klasyfikowane jako obozy koncentracyjne.
3) Rozwój obozów
Podczas II wojny światowej niemieccy naziści wprowadzili nowe typy obozów, zgodnie z rozszerzeniem ich roli w przeprowadzaniu założeń polityki nazistowskiej oraz konkretnych celów natury militarnej. Obozy zaczęły służyć jako miejsca przetrzymywania inteligencji krajów podbitych (w szczególności polskiej), kleru (w szczególności katolickiego), osób związanych z ruchem oporu i podziemiem, ofiar łapanek ulicznych oraz jeńców wojennych. W obozach masowo wykorzystywano więźniów do niewolniczej i wyczerpującej pracy na rzecz niemieckich firm, w tym przede wszystkim koncernów przemysłu wojennego. Eliminacja elit polskich, jak również masowe mordy na zwykłej ludności miały miejsce w ramach przygotowanego Generalnego Planu Wschodniego, mającego na celu kolonizację ziem słowiańskich. Przy lokalizacji obozów brano m.in. pod uwagę położenie dogodne ze względów komunikacyjnych, sąsiedztwo wielkich zakładów produkcyjnych lub kamieniołomów w celu wykorzystania pracy niewolniczej.
W miarę awansu wojsk alianckich na Berlin, Niemcy próbowali zatrzeć ślady funkcjonowania obozów. Niektóre rozbierali i równali z ziemią, inne wysadzali w powietrze. Ostatnich więźniów wyprowadzano w marszach śmierci.
4) Rodzaje obozów
Obozy koncentracyjne i pochodne:
Konzentrazionslager (pl. obozy koncentracyjne) podstawowe placówki całego systemu, z podobozami i oddziałami roboczymi. Klasycznymi przykładami są: Dachau, Mauthausen-Gusen, Stutthof;
Arbeitslager (pl. obozy pracy przymusowej) - stanowiły obozy pracy, najczęściej w przemyśle zbrojeniowym, kamieniołomach i kopalniach, były powiązane z dużymi obozami koncentracyjnymi.
Kriegsgefangenenlager (pl. niemieckie obozy jenieckie 1939-1945) - dla jeńców wojennych, tzw. również oflagi i stalagi;
więzienia policyjne - np. Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie;
obozy germanizacyjne - dla dzieci i młodzieży;
obozy przesiedleńcze i przejściowe - przeznaczone dla cywilnych osób internowanych oraz zakładników, w ostatnich latach wojny również pełniły funkcję obozów zbiorczych w rozwiniętej logistyce transportów Żydów do docelowych obozów i ośrodków zagłady.
5) Struktura obozów
Przy dużej różnorodności obozów, można wyodrębnić niektóre cechy stałe, które były odtwarzane we większości placówek. Przestrzeń obozowa była podzielona na cztery strefy.
Pierwsza strefa to baraki więźniarskie. Ogrodzone drutem kolczastym, pod napięciem, czasem nawet polem minowym. Nieopodal znajdowały się na ogół sanitariaty. Baraki były wyposażone w dwu-trzy piętrowe trzyosobowe prycze (o szerokości rzadko przekraczającej jeden metr). W obrębie strefy baraków istniały często sektory oddzielone drutami, za którymi przetrzymywano specjalne grupy więźniów (np. rodzinny obóz cygański w Birkenau, obóz dla Żydówek w Ravensbrück). Po zewnętrznej stronie drutów stały wieżyczki wartownicze. Między barakami na ogół istniała przestrzeń wykorzystywana jako plac apeli.
Druga strefa to niektóre instytucje specjalne w obrębie obozów: komory gazowe, krematoria, sale przesłuchań, izby i ściany egzekucji. Miejsca te były rozrzucone po całym obozie. Jedynie komory gazowe i krematoria były na ogół umieszczane na uboczu.
Trzecia strefa to przestrzeń robocza, w której każdy Konzentrazionslager ujawniał swe oblicze jako Arbeitslager. Najpierw były to miejsca pracy komand zewnętrznych, pracujących na rzecz obozu, następnie stawały się to miejsca niewolniczej pracy na rzecz niemieckich firm i niemieckiego wysiłku wojennego. Z czasem niektóre strefy robocze się na tyle rozbudowały, że dawało to okazję do utworzenia podobozów.
Czwarta strefa to administracja, baraki SS, domek komendanta itp.
OBOZY ZAGŁADY
1) Ogólne pojęcie
Obóz zagłady (niem. Vernichtungslager), specyficzny rodzaj obozu hitlerowskiego mający na celu masowego ludobóstwa zebranej w nim ludności, jedynie w wyjątkowych przypadkach po uprzednim wykorzystaniu jej jako siły roboczej. Obozy zagłady zakładane były przez Niemców podczas II wojny światowej w celu eliminacji przede wszystkim narodu żydowskiego. Ich umiejscowienie było na przedwojennych terenach Polski. Największym hitlerowskim obozem zagłady był pod-obóz obozu koncentracyjnego Auschwitz: Birkenau, innymi były obozy: Treblinka, Sobibor, Bełżec, Kulmhof, a także w mniejszym stopniu Majdanek. Program zagłady realizowano również na terenie gett i zwykłych obozów koncentracyjnych.
2) Rozwój obozów
W wyniku ustaleń Konferencji w Wannsee, na której podjęto decyzję o całkowitym "rozwiązaniu kwestii żydowskiej", stworzono cztery obozy - Chełmno nad Nerem (Kulmhof), Bełżec, Sobibór i Treblinkę, których celem miało być jak najszybsze mordowanie ludzi przybyłych do tych obozów. Dlatego - w odróżnieniu od obozów koncentracyjnych, które zajmowały wielki obszar zabudowany barakami, mieszczącymi wiele tysięcy osadzonych - obozy zagłady były niewielkie. Zlokalizowane w lasach, w słabo zamieszkałej okolicy, przy prowadzącej do nich specjalnie w tym celu wybudowanej bocznicy kolejowej, spełniały jedyną rolę - miejsca natychmiastowej śmierci tysięcy przybywających tu Żydów. Jedną z zasadniczych różnic z obozami koncentracyjnymi było i to, że pracowało w nich niewielu więźniów - około tysiąca, wyławianych w czasie selekcji w miarę ubywania poprzedniej załogi. Mieszkali oni w kilku barakach, a ich jedynym zadaniem była obsługa machiny śmierci - komór gazowych i krematoriów, przygotowania zamordowanych do spalenia (strzyżenie włosów, wyrywanie złotych zębów), segregacji odzieży i majątku przywiezionego przez ofiary, przetapiania złota w sztaby i przygotowywania ich do wysyłki do Banku III Rzeszy.) Szacuje się, że w stosunkowo krótkim okresie (trwającym kilkanaście miesięcy, do jesieni 1943 r.) w tych czterech obozach zgładzono około 1.787.200 osób, a w obozie zagłady w Birkenau pomiędzy 1942 a 1944 rokiem zginęło 1.500.000 Żydów, co w sumie daje liczbę 3.287.200 osób zgładzonych w ramach "Akcji Reinhard".
3) Rodzaje obozów
Obozy zagłady:
Vernichtungslager (pl. obozy unicestwienia) - ośrodki i obozy zagłady - w których dokonywano ludobójstwa głównie Żydów (Holocaust) od końca 1941 roku w komorach gazowych za pomocą gazu Cyklon B lub spalin. W sumie wymordowano w takich obozach ponad 2,5 mln. osób. Najważniejszymi były Birkenau, Kulmhof, Treblinka, Sobibor i Bełżec.
4) Struktura obozów
Ośrodki zagłady, nie pełniły funkcji obozowych. W tych miejscach przestrzeń można podzielić na cztery inne strefy, niż w strefach obozów koncentracyjnych.
Pierwsza strefa stanowiła swoistą ścieżkę skazanych na zagładę: strefę przybycia (rampę, plac), rozbieralnię, zakamuflowane komory gazowe. W tej strefie również sortowano mienie pozostawione przez ofiary i przygotowywano wywózkę tego mienia do Rzeszy.
Druga strefa to doły grzebalne, później paleniska obsługiwane przez nielicznych więźniów.
Trzecia strefa to baraki dla więźniów obsługujących proces zagłady - przy czym z reguły więźniowie sortujący mienie pozostawione przez ofiary byli odseparowani od więźniów palących zwłoki.
Czwarta strefa to administracja, baraki SS, domek komendanta itp.
GŁÓWNE OBOZY I OŚRODKI ZAGŁADY
Polska:
Auschwitz-Birkenau
Belzec
Gross-Rosen
Kulmhof
Majdanek
Plaszow
Sobibor
Stutthof
Treblinka
Dziś na terenach najważniejszych byłych obozów istnieją miejsca pamięci, mauzolea, muzea. W wielu jest prowadzona szeroka działalność edukacyjna.
OBOZY
KONCENTRACYJNE
I
OBOZY ZAGŁADY
NA TERENIE
POLSKI W CZASIE
II WOJNY
ŚWIATOWEJ