Hitlerowskie

obozy zagłady

KL Auschwitz-Birkenau

Zespół

niemieckich

obozów

koncentracyjnych, w tym obozu zagłady na
terenie Oświęcimia i pobliskich miejscowości,
istniejący w latach 1940-1945, symbol
Holocaustu. Nazwy Auschwitz i Birkenau są
niemieckimi odpowiednikami polskich nazw
Oświęcim i Brzezinka, stosowanymi po agresji
Niemiec na Polskę w 1939 i aneksji tych ziem
przez III Rzeszę. W 1940 na tych terenach
władze

niemieckie

utworzyły

obóz

przeznaczony początkowo do osadzania
więźniów politycznych i opozycji, głównie
Polaków .

Rozbudowywany był potem stopniowo w
główne miejsce masowej eksterminacji około
miliona Żydów z całej Europy, a także wielu
Polaków, Romów, jeńców radzieckich oraz
ofiar innych narodowości. Jest to jedyny obóz
koncentracyjny znajdujący się na liście
światowego dziedzictwa UNESCO, figuruje
tam

pod

oficjalną

nazwą

Auschwitz-

Birkenau.

Niemiecki

nazistowski

obóz

koncentracyjny i zagłady (1940-45).

Podział obozu Auschwitz:
1. Auschwitz I – obóz macierzysty w Oświęcimiu. W sierpniu 1944 r.

przebywało w tym obozie około 16 tys. więźniów (w tym około 10 tys.
Żydów, około 4 tys. Polaków i około 3 tys. więźniów innych
narodowości). Tu mieściła się siedziba administracji garnizonowej ),
dowódcy miejscowego garnizonu i komendanta KL Auschwitz I.
Auschwitz I był również siedzibą centralnych biur wydziału
politycznego i wydziału zatrudnienia, tutaj mieściły się główne
magazyny zaopatrzenia, warsztaty oraz przedsiębiorstwa SS .

Niektóre bloki i budynki obozowe pełniły w różnych okresach specjalne

funkcje:

 Dziewięć bloków od października 1941 r. do marca 1942 r. stanowiły

odgrodzony obóz

dla radzieckich jeńców wojennych;

 Blok 10 stanowił miejsce zbrodniczych medycznych eksperymentów in

vivo;

 Bloki od 1 do 10 w okresie od marca do sierpnia 1942 stanowiły

pierwszy obóz kobiecy,

który

potem

został

przeniesiony do

obozu w Brzezince;

 Blok 11 był wewnętrznym
więzieniem

przeznaczonym

do

odbywania kar za naruszenia

prawa

obozowego – dotyczyło to

zarówno

załogi jak i więźniów;

 Blok 24 mieścił od lata

1943 r., na

rozkaz Himmlera, obozowy

dom

publiczny.

2. Auschwitz II (Birkenau) – był największym z ponad 40 obozów i podobozów

wchodzących w skład

kompleksu obozów Auschwitz. W czasie 3 lat istnienia pełnił on szereg funkcji:

zaczęto go budować w

październiku 1941 r. jako obóz dla około 125 000 jeńców wojennych, uruchomiono w

marcu 1942 r. jako

filię KL Auschwitz, przy czym pełnił równocześnie funkcję ośrodka zagłady Żydów. W

ostatniej fazie

istnienia, od 1944 r. stał się również miejscem koncentracji więźniów przed

przeniesieniem ich do pracy

dla niemieckiego przemysłu w głębi Trzeciej Rzeszy.
W wyniku przeprowadzonej na rozkaz Himmlera reorganizacji i podziału obozu

Auschwitz na trzy odrębne

obozy, obóz w Brzezince został przemianowany na obóz koncentracyjny Auschwitz II.
Jako pierwszy spośród kilku założonych tam obozów w marcu 1942 r. powstał obóz 

męski dla więźniów

różnych narodowości. W sierpniu 1942 r.,  powstał obóz żeński , gdzie początkowo

przebywało ponad

10000 więźniarek różnych narodowości. W dniu 8 września 1943 r. powstał obóz

rodzinny dla Żydów z

Teresina. Umieszczono w nim w ciągu 1943 i 1944 r. około 18 000 Żydów z getta w

Tresinie. Był to drugi po

cygańskim obóz, w którym mężczyźni przebywali razem z kobietami i dziećmi.
Obóz w Brzezince zaczęto budować jako obóz dla
jeńców wojennych. W rzeczywistości obóz ten nigdy
nie podjął swej pierwotnie zakładanej funkcji,
albowiem jeszcze w trakcie budowy podjęto decyzję
o zmianie charakter obozu i postanowiono włączyć
go jako integralną część składową do obozu
koncentracyjnego Auschwitz. Obóz Auschwitz II był
przede wszystkim centrum eksterminacji przywożo-
nych na zagładę Żydów. Tutaj również gromadzono i
systematycznie zabijano chorych i wyselekcjonowa-
nych na śmierć z całego kompleksu obozów
oświęcimskich, a na niewielką skalę także z innych
obozów.

Ryc. Panorama zakładów Buna-Werke,
należących do IG Farben. Fotografia
wykonana w 1945 r.

3. Auschwitz III (Monowitz) - Założony w

październiku

1942 roku jako podobóz Auschwitz I, Obóz w
Monowicach był jednym z pierwszych i

jednocześnie

największych podobozów KL Auschwitz. Z

biegiem czasu

uzyskał

status

centrali

podobozów

„przemysłowych”

(około 30), a jego komendant skupił w swym

ręku

zarówno

funkcje

zarówno

kierownicze,

administracyjne

jak i dowódcze wobec podległych mu załóg SS.

Założony

w październiku 1942 roku jako podobóz

Auschwitz I.

Obóz był założony na potrzeby koncernu IG
Farbenindustrie (zakłady Buna-Werke) i miał od
założenia

do

likwidacji

charakter

ciężkiego,niewolniczego

obozu pracy. Więźniowie byli wynajmowani

przez

niemieckie firmy i wyniszczani przy morderczej pracy.
W okresie istnienia obozu ofiarą selekcji padło ponad dziesięć tysięcy więźniów,
których wywieziono do szpitala w obozie macierzystym lub do Birkenau. W szpitalu w
Monowicach zmarło ponad 1600 więźniów, kilkudziesięciu zastrzelono na placu budowy
lub powieszono w obozie. Sumując powyższe dane oraz wliczając kilkuset zapewne
ofiar komanda „Buna” okazuje się, że w wyniku pracy dla IG Farben życie utraciło około
10 000 więźniów KL Auschwitz. Znaczna liczba ofiar obozu w Monowicach nie była
jedynie wynikiem typowych, panujących we wszystkich niemal części kompleksu KL
Auschwitz, trudnych warunków bytowych: wszak baraki mieszkalne, choć podobnie jak
w Birkenau panowała w nich ogromna ciasnota, to jednak posiadały okna i były w zimie
ogrzewane; niewystarczające wyżywienie, przynajmniej w niewielkim stopniu,
uzupełniały dodatkowe porcje wodnistej zupy.
W styczniu 1945 roku większość więźniów ewakuowano pieszo do Gliwic, a następnie
przewieziono ich koleją do obozów Buchenwald i Mauthausen.
Więźniami obozu w Monowicach byli m.in. laureat pokojowej nagrody Nobla Elie Wiesel
oraz autor znany i wielce ceniony pisarz włoski Primo Levi.

Więźniowie

Więźniowie obozowi byli numerowani, w początkowej fazie fotografowani,
następnie

tatuowani

.

Auschwitz

był

jedynym

hitlerowskim

obozem

koncentracyjnym, w którym wprowadzono tatuaż jako metodę oznaczania
więźniów. Każdy więzień przynależał do jednej z oznaczonych kategorii (polityczni,
Świadkowie Jehowy i duchowni, emigranci, aspołeczni, przestępcy pospolici,
homoseksualiści, dodatkowo literami oznaczano ich przynależność narodową, a
Żydzi mieli dodatkowe żółte trójkąty). Dostawali jako jedyne ubrania bieliznę i
cienkie pasiaki. Po przejściu kwarantanny więźniowie byli kierowani do baraków i do
komand pracy przymusowej.
Racje żywnościowe nie stanowiły nawet połowy normy niezbędnej dla narzuconych
obozowych warunków egzystencji.

1. Żydzi - Do końca istnienia obozu władze obozowe

traktowały Żydów

najbardziej bezwzględnie, częstokroć z wyrafinowanym

okrucieństwem.

Wartość ich życia wedle esesmanów była najniższa. W

najszerszym

zakresie stawali się ofiarami głodu, zimna, pracy ponad siły,

nieustannego

szykanowania i maltretowania, ponawianych wciąż różnego

rodzaju akcji

eksterminacyjnych. Łącznie zginęło w KL Auschwitz co

najmniej 1 mln

Żydów, z czego ok. 100 tys. jako zarejestrowani więźniowie.

Nie mniej niż

900 tys. Zabito niezwłocznie lub niedługo po przywiezieniu

w komorach

gazowych.

Ryc. Rodzina byłej więźniarki, Żydówki słowackiej Lili Jacob -
ciotka o imieniu Tauba (siostra ojca Lili) wraz z czwórką
swoich dzieci, w grupie kobiet oczekujących na rampie w
Birkenau na selekcję. Podczas selekcji wszyscy zostali
skierowani do komory gazowej.

2. Polacy - Podstawowym celem polityki niemieckiej na obszarze okupowanej Polski po
zlikwidowaniu polskiego państwa i jego instytucji była eksploatacja zasobów
materialnych, siły roboczej oraz usuwanie z jej terenu miejscowej ludności – Polaków i
członków mniejszości narodowych. Odbywało się to poprzez ich wysiedlenie i
systematyczną eksterminację. Ziemie polskie miały być całkowicie zgermanizowane przez
zasiedlenie Niemcami opustoszałych terenów. Od początku okupacji w procesie
systematycznego wyniszczania narodu polskiego, osłabiania jego potencjału
intelektualnego oraz wymuszania bezwzględnego posłuszeństwa, istotną rolę odgrywały
różnego rodzaju miejsca uwięzienia, areszty policyjne, więzienia sądowe, obozy

przejściowe,

pracy, wychowawcze i karne, a przede wszystkim obozy koncentracyjne. Oprócz osób
Naruszających czy podejrzanych o naruszenie zarządzeń władz okupacyjnych i

działalność w ruchu oporu, w obozie osadzano ludzi cieszących się przed wojną,

Ryc. Józef Szajna, b.

ze względu na swe wykształcenie, działalność i pozycję społeczną,

autorytetem

więzień Auschwitz nr 18729

ze względu na swe wykształcenie, działalność i pozycję społeczną, autorytetem
w środowisku. Byli to przedwojenni funkcjonariusze państwowi, politycy, nauczyciele szkół

różnych szczebli od

podstawowych do wyższych uczelni, lekarze, oficerowie zawodowi, duchowni, zakonnicy.

Łącznie według

szacunkowych danych do KL Auschwitz przywieziono transportami bezpośrednimi lub tzw.

zbiorowymi około 130-

140 tys. Polaków, których ujęto w ewidencji numerowej, i około 10 tys. Polaków, których

bez umieszczenia w

ewidencji numerowej (m.in. więźniów policyjnych) zabito w obozie. Szacuje się, że co

najmniej połowa

osadzonych w obozie Polaków zginęła tam na skutek: głodu, bicia, chorób, nadmiernej

pracy, braku opieki

lekarskiej, egzekucji przez rozstrzelanie albo zastrzyk
fenolu, lub w komorach gazowych. Wielu więźniów
Zginęło już po przeniesieniu do innych obozów
koncentracyjnych.

Ryc. Fotografia obozowa Władysława

Bartoszewskiego (Archiwum

Państwowego Muzeum Auschwitz-

Birkenau)

Eksperymenty pseudomedyczne - W obozach Auschwitz grupa niemieckich
lekarzy

rozpoczęła

na

szeroką

skalę

przeprowadzanie

nieetycznych

i

niehumanitarnych eksperymentów medycznych na więźniach. Traktując ich jako
łatwy i tani materiał doświadczalny, prowadzili eksperymenty z różnych zakresów
medycyny, patologii, genetyki. Badania te były w mocnym stopniu uwarunkowane
ideowo nazistowską teorią rasizmu oraz sprzeniewierzały się zupełnie zasadom etyki
lekarskiej zawartym w przysiędze Hipokratesa. W szczególności barbarzyńskie
eksperymenty nad sterylizacją prowadzono na kobietach. Swoją pracownię badawczą
miał tutaj dr Carl Clauberg i dr Horst Schumann. Analizowano skutki skrajnego głodu
na najbardziej wyczerpanych więźniach, testowano leki, sztucznie zarażano więźniów
chorobami (głównie tyfusem plamistym i durem brzusznym), wykonywano
niepotrzebne zabiegi operacyjne. Dr Josef Mengele poddawał doświadczeniom dzieci
romskie, karły i specjalnie selekcjonowane pary dzieci-bliźniąt.

Ryc. Lekarz SS, doktor Josef Mengele.

Ryc. Dzieci będące

przedmiotem

eksperymentów dr

Jozefa Mengele

Ruch oporu.
W KL Auschwitz istniała zorganizowana działalność
konspiracyjna. W pierwszych latach istnienia obozu
tworzyli ją przede wszystkim polscy więźniowie
polityczni. Jednym z jej założycieli był działacz polskiego
ruchu oporu Witold Pilecki (Tomasz Serafiński),
nazywany także „ochotnikiem do Oświęcimia”. Celowo
dał się ująć w czasie łapanki w Warszawie we wrześniu

Ryc. Fotografia obozowa

rotmistrza Witolda Pileckiego,

1940 r., aby w ten sposób dostać się do KL Auschwitz i

organizatora konspiracji w

KL Auschwitz

poinformować przełożonych o warunkach panujących w obozie oraz założyć tam tajną
organizację.

Ewakuacja i likwidacja obozu.
Od 17 do 21 stycznia wyprowadzono z KL Auschwitz i jego podobozów około 56 tys.
więźniów w pieszych kolumnach ewakuacyjnych, głównie na zachód, przez Górny i
Dolny Śląsk, dwa dni później w transportach kolejowych ewakuowano 2 tys. więźniów
z podobozów w Świętochłowicach i Siemianowicach.

Ryc. Trasa ewakuacji

obozu

Trudno określić, ile osób rzeczywiście zginęło, ze względu na sprzeczności w zeznaniach
świadków, m.in. więźniów z Sonderkommando, oraz niewielką liczbę dokumentów
ocalałych po celowym ich niszczeniu przez nazistów. Ponadto zdecydowana większość
deportowanych zginęła w Birkenau, gdzie nie byli rejestrowani i nie były im nadawane
numery.
W raporcie rotmistrza Witolda Pileckiego, który był także więźniem obozu liczbę ofiar
określa się na około 2 do 5 milionów, sam autor raportu określa ją w liczbie 2 milionów
ludzi. Pilecki pisał m.in. : „Gdy wychodziłem z Oświęcimia (27 IV 1943) zginęło [już] 97
tysięcy numerowanych więźniów. Nie ma to nic wspólnego z ilością ludzi, których
masami, bez ewidencjonowania, gazowano i palono. Zginęło [ich] ponad dwa miliony.
Podawałem te liczby oględnie, żeby nie przesadzić. Koledzy, którzy tam dłużej siedzieli i
byli świadkami gazowania po osiem tysięcy ludzi [dziennie] podają liczbę plus minus 5
milionów ludzi.”
Obecnie historycy, za wyczerpującymi badaniami Franciszka Pipera, oceniają, że ogółem
do obozu trafiło co najmniej 1,3 miliona osób, w tym:

1,1 mln Żydów

do 150 tysięcy Polaków

23 tysiące Romów

i ponad 30 tysięcy osób innych narodowości.

Liczba zabitych sięgnęła prawie 1,1 mln osób, w tym:

960 tysięcy Żydów, czyli prawie 90%

do 75 tysięcy Polaków

21 tysięcy Romów

15 tysięcy jeńców radzieckich różnych narodowości

oraz do 15 tysięcy ludzi innych narodowości.

Ofiary zagłady i ich liczba

Treblin
ka

Arbeitslager Treblinka, SS-Sonderkommando
Treblinka, Vernichtungslager Treblinka –
wymiennie stosowane nazwy kompleksu dwóch
niemieckich obozów, pracy i zagłady, istniejących
w latach 1941-1944/1942-1943 w lasach nad
Bugiem, wzdłuż linii kolejowej Siedlce-Małkinia,
niedaleko wsi Poniatowo. Nazwa pochodzi od
nazwy stacji kolejowej znajdującej się 4 km od
obozu. Obóz rozciągał się na 17 ha i był
podzielony na dwie części: więźniarską i
administracyjno-gospodarczą.

Karny Obóz Pracy - TREBLINKA I - funkcjonował od lata 1941 r. do końca lipca
1944 r. Przez obóz przeszło 20 000 więźniów, z czego około 10 000 zmarło lub
zostało rozstrzelanych. Na początku funkcjonowania obozu kierowano przede
wszystkim Polaków. W 1941 r. nie było wyraźnego podziału na więźniów polskich i
żydowskich. Nastąpił on w 1942 r. Od lipca 1942 r. wzrosła liczba kierowanych tu
Żydów, głównie fachowców i rzemieślników. Stała liczba więźniów w obozie trudna
jest do ustalenia. Można przyjąć, że przebywało tam jednorazowo 1 000–2 000 osób.
Więźniowie podzieleni byli na oddziały robocze. Najliczniejsza grupa pracowała w
żwirowni, kolejna nad rzeką Bug, inna pozyskiwała drewno na opał i do produkcji
mebli oraz budowy, kancelarię obsługiwali Żydzi niemieccy i czescy. Duże grupy
więźniów zatrudnione były wewnątrz obozu, w warsztatach rzemieślniczych, przy
obsłudze załogi oraz w budynkach gospodarczych: stajni, chlewni, kurniku, piekarni,
fermach lisów i królików.
Obóz został zlikwidowany w lipcu 1944 r., w momencie zbliżania się Armii
Czerwonej; część więźniów rozstrzelano, pozostałych zwolniono.

Obóz Zagłady - TREBLINKA II - Powstał późną wiosną 1942 roku, w ramach
Einsatz Reinhard, mającej na celu fizyczną likwidację ludności żydowskiej, obok
istniejącego już karnego obozu pracy. Istniał do listopada 1943. Pod względem
ilości ofiar był to drugi – po Birkenau – obóz zagłady Żydów. Zajmował 17 ha ziemi.
Otoczony

był

wysokim

ogrodzeniem

z

drutu

kolczastego.

Pierwszy transport deportowanych tu ludzi przybył 23 lipca 1942 roku, przywiózł
Żydów z getta warszawskiego. Deportowanych uśmiercano za pomocą gazów
spalinowych w specjalnie do tego celu wybudowanych komorach gazowych.
Oblicza się, że zginęło tu ponad 800 tysięcy ludzi. Dnia 2 sierpnia 1943 roku
wybuchło w obozie zbrojne powstanie zorganizowane przez więźniów. Z 840 osób
jedynie około 200 udało się wydostać z obozu. Końca wojny mogło doczekać się co
najwyżej około 100. Po powstaniu obóz powoli zaczęto likwidować. W listopadzie
1943 roku rozebrano wszelkie obozowe zabudowania oraz instalacje. Wybudowano
dom dla ukraińskiej rodziny, a teren obozu zaorano i zasiano łubinem. Przed
nadejściem frontu wschodniego zabudowania zostały spalone.

Na terenie całego obozu zagłady
przebywało jednorazowo około 1 000
więźniów. Ilość ta zmieniała się w
zależności

od

potrzeb

niemieckiej

obsługi. Rotacja wśród więźniów była
duża. Chorych i słabych odsyłano do
komór, a na ich miejsce wybierano
więźniów z tłumu przybyłych. Więźniowie
podzieleni byli na komanda.

Wśród więźniów w Treblince był m. in.
Janusz Korczak – wybitny pedagog,
pisarz, działacz społeczny i lekarz.

Bełżec

Niemiecki Obóz Zagłady w Bełżcu był ośrodkiem eksterminacji ludności żydowskiej,
w którym od marca do grudnia 1942 roku wymordowano około 500 tysięcy osób,
przede wszystkim Żydów z Polski. Data pierwszych deportacji do Bełżca – 17 marca
1942 r. – to także początek „Akcji Reinhardt”, czyli operacji mającej na celu
deportację, zagładę i grabież mienia Żydów z Generalnego Gubernatorstwa. Na jego
terenie naziści wykonywali z użyciem różnych środków eksperymenty, za pomocą
których planowali uśmiercenie tysięcy Żydów. Budowa obozu zagłady została
rozpoczęta przez Niemców w dniu 1 listopada 1941 roku. Obóz zagłady w Bełżcu był
pierwszym ośrodkiem, gdzie wykorzystano stacjonarne komory gazowe do
mordowania ludności żydowskiej. Transporty z ludnością żydowską przywożono do
Bełżca w wagonach bydlęcych. Średnio w jednym wagonie transportowanych było
około 100 osób. Ekstremalne warunki przewozu - przepełnienie, upał, brak wody i
pożywienia powodowały śmierć wielu ludzi już w czasie drogi do Bełżca.
Obóz zakończył funkcjonowanie w grudniu 1942 roku, najprawdopodobniej z powodu
braku miejsca na kolejne masowe groby. Do wiosny 1943 roku trwała akcja spalania
zwłok i zacierania śladów. Wszystkie budynki oraz urządzenia obozowe zostały
rozebrane do czerwca 1943 r. Członkowie ostatniego Sonderkommando biorącego
udział w likwidacji obozu zostali wywiezieni do obozu zagłady w Sobiborze i tam
zamordowani.
Obóz w Bełżcu nadal pozostaje słabo poznanym obozem, gdyż nie zachowały się
archiwalia i dokumentacja obozowa. Przez wiele lat miejsce, gdzie dokonano tak
strasznej zbrodni, było zapomniane i zaniedbane. Odsłonięcie pierwszego
pomnika na terenie byłego obozu
zagłady miało miejsce w 1963 r.

Obóz I – W obszarze przyjęć znajdowała się rampa kolejowa, która mogła
pomieścić 20 wagonów, plac dla deportowanych oraz dwa baraki: rozbieralnię i
magazyn mienia ofiar.
Obóz II – Obszar zagłady, składał się z komory gazowej i masowych grobów,
które były we wschodniej i północnej części obozu. Komora gazowa była
otoczona drzewami, a nad dachem, aby zapobiec obserwacji z powietrza,
założono siatkę maskującą. Był bardzo dokładnie oddzielony od innych części
obozu.

Więźniowie: Ofiary były przywożone z gett najczęściej całymi rodzinami. Byli
to poza nielicznymi wyjątkami z założenia sami Żydzi, gdyż obóz ten, podobnie
jak Treblinka i Sobibór, został założony dla realizacji celów zagłady Żydów, w
ramach "Operacji Reinhard".

W połowie grudnia 1942
transporty

do

Bełżca

wstrzymano. Liczba Żydów
deportowanych

i

zamordowanych w Bełżcu,
którą można ustalić, wynosi
około 414 tysięcy. Jednakże
są

setki

maleńkich

miejscowości,

skąd

deportowano tysiące ludzi,
ale nie pozostały po nich
żadne ślady. Tysiące Żydów z
Niemiec,

Austrii,

Czechosłowacji

i

innych

krajów deportowano najpierw
do

gett

w

dystrykcie

lubelskim, a potem wysłano
ich do Bełżca. Ich liczbę
można szacować na 100
tysięcy. Jeżeli dodamy 93
tysiące Żydów zabitych w
Bełżcu pomiędzy marcem i
czerwcem

1942

r.,

otrzymamy liczbę 600 tysięcy.

Sobibor

Funkcjonował w latach 1942-1943. Budowa obozu
rozpoczęła się w marcu 1942 w ramach "Aktion Reinhard",
analogicznie do obozów Bełżec i Treblinka. Obóz powstał
przy małej stacji kolejowej Sobibór, 5 km od

wschodniej granicy Generalnego Gubernatorstwa. Pierwsze transporty zaczęły
docierać w maju 1942.
Liczba ofiar nie jest łatwa do ustalenia ze względu na niewielkie pozostałe
archiwalia, szacunki wskazują na min. 250 000 Żydów. Pochodzili oni głównie z
Lubelszczyzny, ale również z Galicji. Brak jednoznacznych dowodów na istnienie
nieżydowskich ofiar, choć nie można wykluczyć pojedynczych ofiar polskich.

Ryc. Tablica przy wejściu do
obozu Sobibor.

Ryc. Stacja w Sobiborze.

Sam obóz zajmował z początku obszar ok. 12 ha, a po
rozbudowie ok. 60 ha. Składał się z części garnizonowej
i czterech ponumerowanych Lagrów (Lager I, II, III i IV).

Przedpole (Vorlager): tam znajdowała się rampa
kolejowa na którą przyjeżdżały transporty, oraz budynki
gospodarcze SS.

Lager I: na tym terenie mieszkali więźniowie żydowscy
pracujący przy warsztatach, głównie szewskim,
krawieckim i rymarskim.

Lager II: stanowił plac, na którym więźniowie z
transportów musieli się rozbierać. Tam też znajdowały
się baraki, w których magazynowano ubrania i bagaże
ofiar.

Lager III: miejsce zagłady, na które składały się
komory gazowe, ruszty paleniskowe i masowe groby.
Instalacje pozwalały na jednoczesne zagazowanie 1200
osób. Lager III był całkowicie odizolowany od reszty
obozu - do tego stopnia, że gdy wybuchł bunt
więźniów, ta część nie wzięła w nim udziału nie będąc o
niczym poinformowana.

Lager IV: nazywany "Obozem Północnym", powstał
podczas powiększania obszaru obozu w 1943 r., w
ostatniej fazie jego funkcjonowania. Nie odgrywał
żadnej roli w procesie eksterminacji.

Ryc. Plan obozu.

Powstanie w Sobiborze
Na przełomie lipca i sierpnia 1943 zawiązała się w obozie organizacja podziemna pod
przywództwem Leona Feldhendlera, byłego przewodniczącego Judenratu w getcie w
Żółkwi. Rozpoczęcie buntu planowano na 13 października, jednak wybuch opóźniono z
powodu niespodziewanego przybycia do obozu oddziału SS z obozu pracy w Ossowa.
Nieobecność strażników 14 października

ośmieliła powstańców i rozpoczęto

działania.

Około godz. 16:00 zastępca komendanta Johann Niemann odwiedził obozowy warsztat
krawiecki aby przymierzyć nowy mundur. Został tam zabity siekierą przez Yehudę
Lernera. W czasie buntu zginęło co najmniej 10 Niemców, 2 volksdeutschów i 8
strażników ukraińskich, a SS-Oberscharführer Werner Dubois został poważnie ranny.
Spośród 700 więźniów przetrzymywanych wtedy w obozie na ucieczkę zdecydowało się
około 300 osób. W dniu 15 października 1943 roku SSPF Lublin przesłało SS
Brigadeführerowi Wilhelmowi Güntheowi, wiadomość radiową, że około 700 Żydów
uciekło z obozu Sobibor i ucieka w jego kierunku (faktycznie było ich znacznie mniej).
Podjęto pościg i większość uciekinierów została złapana i rozstrzelana. 49 osobom
ucieczka się powiodła, a ok. 30 z nich doczekało końca wojny. Po stłumieniu buntu
Niemcy podjęli decyzję o likwidacji obozu, do czego wykorzystali więźniów z Treblinki.

Ryc. Transport Żydów z Lublina do Sobiboru,
1942 r.

Ryc.

Rysunki Józefa Rychtera

na gazecie.

Chełmno – Kulmhof

Obóz zagłady założony przez Niemców we wsi Chełmno nad Nerem.
Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943, oraz na krótko w 1944 roku.
Kulmhof był przede wszystkim ośrodkiem zagłady dla ludności żydowskiej z
wcielonego do III Rzeszy "Kraju Warty”. Kulmhof został założony jeszcze przed
konferencją z Wannsee, która formalnie podjęła decyzję o eksterminacji ludności
żydowskiej.
Transporty przybywały już od grudnia 1941, ofiary mordowano przez
zagazowanie spalinami w ciężarówkach.

Ryc. Samochód – ciężarówka przystosowana do

gazowania więźniów spalinami.

Ryc. Dzieci z łódzkiego sierocińca na
Marysinie oczekujące w kolejce do
ciężarówki, która zawiezie je do
obozu w Chełmnie.

Więźniowie i ofiary

Ofiary gazu spalinowego
Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast. Byli to przede
wszystkim Żydzi z Kraju Warty. Liczbę ofiar obozu trudno ustalić. W 1945 roku pojawiała się
zupełnie nieprawdopodobna liczba 1 300 000. Większość badaczy przyjmuje liczby w
granicach 150-250 000 ofiar, prawie wyłącznie Żydów z Kraju Warty. Zamordowano też
ok. 4300 Cyganów z Burgenlandu.
Waldkommando
Niektórzy silni mężczyźni z transportów byli wyłączani z gazowania i kierowani do komanda
grzebiącego zwłoki ofiar. Była to bardzo ciężka psychicznie praca, wielokroć ludzie ci
grzebali własne rodziny, dzieci i najbliższych przyjaciół. Mało kto z tych więźniów
pozostawał przy życiu więcej niż kilkanaście dni. Byli zabijani przy najmniejszych
uchybieniach, niejednokrotnie sami decydowali się na zakończenie swego obłędnego życia
na trupach.
Hauskommando
Komando pracujące w lżejszych warunkach od poprzedniego, zajmujące się sortowaniem
ubrań oraz przedmiotów pozostałych po ofiarach gazowania. Pracowali w dużym
pośpiechu, aby kolejny transport nie widział przedmiotów pochodzących z poprzedniego.

Ucieczki
Bardzo niewielu ludziom udało się uciec z
Kulmhof, ale dzięki tym, którym się to udało
dokładnie wiadomo jak przebiegał proces
eksterminacji. Istnieją rozbieżności co do ilości
osób, które uciekły z Kulmhof.
Komory gazowe
Stosowano dwa typy ciężarówek – większa
mieściła 130-150 osób, mniejsza 80-100. Pierwsza
egzekucja miała miejsce 8 grudnia.

Ryc. Ściana pamięci.

Majdanek

Niemiecki obóz koncentracyjny w Lublinie, nazywany potocznie Majdankiem, powstał na
mocy decyzji Heinricha Himmlera. Budowany od jesieni 1941 roku obóz nosił
początkowo nazwę Kriegsgefangenenlager der Waffen SS Lublin – obóz dla jeńców
wojennych, zaś w lutym 1943 roku został przemianowany na Konzentrationslager
Lublin – obóz koncentracyjny. Zajmował powierzchnię 270 ha. Składał się z trzech
sektorów: segmentu SS, kompleksu gospodarczego oraz części więźniarskiej Majdanek
funkcjonował od października 1941  roku do lipca 1944 roku. Początkowo osadzano tu
jedynie mężczyzn, w tym od stycznia 1943 roku polskich więźniów politycznych. Od
października 1942 roku na jednym z pól zaczął funkcjonować obóz dla kobiet. Spośród
prawdopodobnie 150 tys. więźniów, którzy przeszli przez Majdanek, wg najnowszych
ustaleń życie straciło blisko 80 tysięcy osób, w tym około 60 tysięcy Żydów. Tragiczna
historia lubelskiego obozu koncentracyjnego dobiegła końca 23 lipca 1944 roku, po
wkroczeniu do Lublina Armii Czerwonej. Wkrótce na terenie Majdanka zorganizowano
obóz NKWD dla aresztowanych członków polskiego Państwa Podziemnego. W barakach
byłego obozu przetrzymywano także przez pewien czas wziętych do niewoli żołnierzy
niemieckich.

Ryc. Krematoria.

Początkowo planowano budowę niewielkiego pierwszego odcinka obozu mogącego
pomieścić 5-6 tysięcy więźniów. Jednak jesienią 1941 przyszedł rozkaz o natychmiastowej
budowie obozu jenieckiego mogącego pomieścić 50 tysięcy jeńców. Całość rozplanowano
na 236 baraków, w tym 207 więźniarskich. Budowę wykonywali Żydzi - jeńcy armii polskiej
z 1939 roku oraz jeńcy radzieccy. Jednak już zimą 1942 przystąpiono do tworzenia planu
rozbudowy obozu, tak, by druga część mogła pomieścić dalszych 150 tysięcy ludzi.
Ogółem planowano utworzenie kompleksu obozowego mogącego pomieścić łącznie ok.
250.000 osób.
W sierpniu 1942 roku została rozpoczęta budowa komór gazowych, ukończona w
październiku 1942. W sumie istniało 5 komór działających na gaz wpuszczany z butli bądź
przewidzianych na zastosowanie granulek cyklonu B.
Organizacja obozu była podzielona na sześć oddziałów: I: Komendantura, II: Polityczny, III:
Obóz więźniarski, IV: Administracja obozu, V: Lekarz obozowy, VI: Ideologiczny.
Niemcy rozpoczęli ewakuację obozu 1 kwietnia 1944 r., a ostateczny jej etap 17 lipca. W
miarę napływających wiadomości o zbliżaniu się frontu wschodniego, hitlerowcy
ewakuowali kolejne grupy więźniów. Jeszcze 22 lipca, dwa dni przed wyzwoleniem Lublina,
Niemcy wyprowadzili ok. 1000 więźniów, w tym kobiety i dzieci do Auschwitz-Birkenau.
Majdanek został wyzwolony 23 lipca 1944 roku przez 2 armię pancerną gen. płk Siemona
Bogdanowa oraz 28 korpus piechoty gen. płk Wasyla Czujkowa. W obozie, po ewakuacji,
pozostało ok. 1000 więźniów, nad którymi opiekę roztoczył lubelski PCK.

Przez obóz przeszło 300.000 - 360.000 osób. Na porządku dziennym były
rozstrzeliwania jeńców, chorych, osłabionych, niezdolnych do pracy (w szczególności
kobiety i dzieci). Na ogół do masowych rozstrzeliwań wyprowadzano ofiary do lasku
krępieckiego, 10-12 km od obozu. 3 listopada 1943 miała miejsce tzw. "krwawa
środa", w ramach akcji "Erntefest"- "Dożynki", w tym dniu rozstrzelano ok. 18.000
Żydów.
Od połowy 1942 aż do jesieni 1943 roku pracowały komory gazowe, w których
gazowano Żydów, ale także osoby chore i niezdolne do pracy. Transporty przyjeżdżały
ciężarówkami, bądź szły piechotą z dworca lubelskiego. Szacuje się, że ok. 50%
przybyłych transportów żydowskich było od razu gazowanych. Zwłoki kremowano, a
resztki mielono na mączkę kostną. Następnie wywożono ją jako nawóz na położony w
pobliżu folwark SS. Z części produkowano kompost ogrodniczy.
Ofiary grabiono, a ich majątek wysyłano do Rzeszy. W Majdanku golono więźniów jak
w wielu innych obozach.

Więźniowie pracujący poza obozem nawiązywali kontakty z okoliczną ludnością,

przenosili grypsy, kryli "skrzynki kontaktowe". Tą drogą były przesyłane meldunki o
sytuacji obozu do Komendy Okręgu Armii Krajowej, oraz listy więźniów, którzy mogli
imiennie otrzymywać paczki z żywnością. Poszczególne grupy wyznaniowe,
narodowościowe i językowe tworzyły grupy konspiracyjne, najczęściej o charakterze
cywilnym. Organizację zbrojną utworzył na początku 1942 roku płk Witold
Orzechowski (ps. Longinus).

Jedyną pomoc, która przychodziła do więźniów ze świata, była pomoc Polskiego

Komitetu Opiekuńczego w Lublinie. SS zezwalało na dostarczanie żywności bądź
lekarstw, gdyż to odciążało budżet obozowy. Od marca 1943 do kwietnia 1944 Polski
Komitet Opiekuńczy w Lublinie - zorganizował w trudnych warunkach wojennych i
przekazał więźniom Majdanka ok. 200.000 kg chleba, 8.000 kg kaszy, 8.000 kg
produktów strączkowych, prawie 1.500 kg mięsa, ponad 8.000 litrów mleka (głównie
dla dzieci) i wiele innych produktów żywnościowych. Równocześnie wysłano prawie
100.000 paczek z żywnością dla więźniów.
Inną formą pomocy było ułatwianie ucieczek więźniom oraz przekazywanie
otrzymywanych wiadomości o sytuacji w obozie na zewnątrz.

Prezentację wykonała

Katarzyna Plichta, kl. 3C