Anna Domagalska
nauczycielka SOSW nr 1
im. M.Grzegorzewskiej w Przemyślu
Specyfika zaspakajania potrzeb psychicznych dzieci głębiej upośledzonych umysłowo.
Poglądy współczesnej nauki wskazują, że podstawową rolę w procesie aktywizowania człowieka do działania odgrywają potrzeby. Podstawowe potrzeby psychiczne stanowią wspólny element w psychice każdej bez wyjątku rozwijajacej się istoty ludzkiej. Dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej - poza podstawowymi potrzebami, od których zależy życie i rozwój każdej jednostki - mają potrzeby specyficzne, wynikające z ich charakterystycznych trudności rozwojowych.
Potrzeba poczucia bezpieczeństwa jest najistotniejszą potrzebą psychiczną zarówno dzieci głębiej upośledzonych umysłowo jak i wszystkich dzieci.Dążenie do poczucia bezpieczeństwa realizuje się w postaci 3 rodzajów warunków psychicznych:
1. Potrzeba doznawania opieki ze strony osób znaczących, akceptacji i więzi uczuciowej (poczucie bezpieczeństwa w oparciu o doznawanie opieki ).
2. Potrzeba względnej stałości środowiska zewnętrznego (poczucie bezpieczeństwa oparte o brak zdarzeń nieprzewidywalnych a zatem potencjalnie niebezpiecznych i stresogennych).
3. Potrzeba niezależności (poczucie bezpieczeństwa oparte o element wiary we własne siły ).
Realizacja potrzeby usamodzielniania się uzależniona jest oczywiście od stopnia dojrzałości społecznej dziecka i od poziomu realizacji jego potrzeb czynnościowych.
Wśród potrzeb związanych z dojrzewaniem osobowości społecznej na pierwszym miejscu stawiamy potrzebę przynależności i doznawania ustabilizowanej opieki.
Potrzeba kontaktu i wzajemnego porozumienia się pozawerbalnego i werbalnego ma podstawowe znaczenie dla rozwoju psychicznego i dla równowagi emocjonalnej dziecka. Wolniejszy i często nieprawidłowy rozwój psychoruchowy głębiej upośledzonych umysłowo uwidacznia się głównie w braku mowy lub mowie bardzo zaburzonej. Niezbędne jest tu więc uzyskanie orientacji co do możliwości innego, pozawerbalnego kontaktowania się i porozumiewania się z nimi ( np. gest, mimika, wyraz oczu, ton głosu itp.)
Przyjmując postawę, którą nazywamy - nastawienie na odbiór, wychowawca i nauczyciel zaspokaja kolejną podstawową potrzebę dziecka - potrzebę bycia zauważonym. Zwracanie na dziecko uwagi nie wartościującej powoduje mniejsze napięcie emocjonalne, wdraża do zauważania samego siebie, stopniowo uczy pewnej samodzielności w zakresie oceny samego siebie.
Potrzeba kontaktu z rówieśnikami należy do elementarnych potrzeb każdego dziecka a więc i dziecka głębiej upośledzonego umysłowo, chocaż tu pojawia się z pewnym opóźnieniem. Zdarza się, że dziecko nie wykazuje chęci przebywania w grupie. Niechęć przebywania w grupie może być spowodowana różnymi czynnikami i świadczyć o normalnym onieśmieleniu dziecka nowo przybyłego do grupy, o jego stanie psychicznym lub też może być uzależniona od ewentualnych przykrych doświadczeń doznanych w trakcie przebywania z grupą.
Do kategorii przejawów popędu społecznego zaliczamy też naśladownictwo ograniczające się do prostych czynności, jak i działające w formie naśladownictwa natychmiastowego.
Nie sposób nadmienić tu o zjawisku naśladowania mowy i ruchów w sposób automatyczny, czyli bez zrozumienia celowości tych zachowań ( echolalia, echopraksja ). Częste występowanie takiego naśladownictwa, jeśli w dodatku nie jest powiązane z konkretną sytuacją, jest zjawiskiem niepokojącym i może świadczyć o autyźmie.
Potrzeba doznawania własnej wartości i pełnienia określonej roli społecznej jest jedną z najistotniejszych potrzeb psychicznych dziecka, czuje się ono wtedy potrzebne i akceptowane.
Kolejną grupę potrzeb psychicznych, ważną dla każdego człowieka, stanowią potrzeby popędowe. H.Olechnowicz zalicza tu: potrzeby pokarmowe, płciowe i potrzebę uzewnętrzniania napięć agresywnych.
Potrzeby pokarmowe realizują się w czterech kategoriach czynności występujących w ścisłym powiązaniu lub mogących się też przejawiać niezależnie jedna po drugiej.
a) napełnianie żołądka i zaspokajanie głodu,
b) sama czynność jedzenia, ssanie lub żucie,
c) przyjemność smakowa i węchowa,
d) interakcja społeczna w czasie przyjmowania posiłku.
Intelektualizacja i socjalizacja przyjmowania pokarmu jest szczególnie istotna dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, dla wielu z nich może być ona bowiem jedyną sytuacją, w której może nastąpić rozbudzenie społeczne.
Potrzeby płciowe - osoby głębiej upośledzone umysłowo osiągają przeważnie dojrzałość płciową w okresie gdy ich dojrzałość społeczna jest na etapie dziecka. W realizacji potrzeb płciowych wyróżnić należy kilka elementów :
- samo spełnianie aktu płciowego - potrzeba ta jest na ogół słabiej wyrażona niż u zdrowych osób z powodu ogólnej niepełnosprawności biologicznej i często występującej bezpłodności,
- element społeczny realizacji popędu płciowego przejawia się w formie dwojakiej :
a) przejmowanie cech psychicznych charakterystycznych dla swojej płci,
bowiem dojrzała osobowość społeczna jest albo żeńska albo męska ,
w miarę wchodzenia w wiek młodzieńczy ujawnia się potrzeba nawiązywania przyjaźni między chłopcami i dziewczętami. W tym właśnie okresie należy umożliwić młodzieży realizację tej potrzeby w formie akceptowanej społecznie np. w klubach młodzieżowych.
- onanizm - najpowszechniejsza forma problemów wychowawczych u dzieci głębiej upośledzonych umysłowo. Stanowi on bowiem w niektórych przypadkach zastępcze zaspokojenie potrzeb płciowych, częściej jednak spotykamy się z innym mechanizmem powstawania onanizmu. Pełni on (podobnie jak kołysanie się i ssanie palców) rolę „uniwersalnego pocieszyciela”. Pragnąc więc przeciwdziałać temu problemowi należy rozpatrzeć, które potrzeby uczuciowe, społeczne lub czynnościowe czy popędowe nie zostały zaspokojone.
U dzieci głębiej upośledzonych umysłowo najczęstszym źródłem napięcia jest niezaspokojona potrzeba kontaktu z osobą dorosłą.
- potrzeby rodzicielskie ujawniają się u wielu dorastających głębiej upośledzonych umysłowo dziewcząt w postaci zainteresowania małymi dziećmi, dążenia do naśladowania matki w jej roli macierzyńskiej. Skłonności te można zaspokoić przez umożliwienie im udzielania pomocy w opiece nad młodszymi dziećmi, jednocześnie kontrolując czy ta pomoc jest odpowiednia.
Potrzeba uzewnętrzniania napięć agresywnych należy do istotnych potrzeb psychicznych dziecka zarówno zdrowego jak i o obniżonej sprawności intelektualnej. Agresywność musi pozostawać w równowadze z innymi formami współżycia społecznego. W przeciwnym wypadku znajdzie ona ujście w postaci „ślepej agresji” np. napaści na kogokolwiek (najczęściej najbliżej stojącą osobę ), niszczycielstwa lub w przypadkach najcięższych zaburzeń rozwoju osobowości w postaci autoagresji. Agresja nadmierna spowodowana jest zazwyczaj przez chroniczne poczucie zagrożenia lub brak możliwości zyskania na innej drodze poczucia własnej wartości. Agresja ślepa zaś związana jest z ubóstwem pozostałych form współżycia społecznego.
Dla rozwoju osobowości społecznej dziecka potrzebne jest ujście dla popędów agresywnych w granicach rozsądnej tolerancji, w stopniu nie naruszającym jednak sytuacji dziecka jako jednostki społecznie akceptowanej. Dla rozwoju osobowości społecznej dziecka potrzeba akceptacji społecznej jest bowiem najistotniejsza - należy więc położyć większą wagę na wzbogacenie pozytywnych form kontaktów społecznych.
Potrzeby czynnościowe są u dzieci o normalnym potencjale intelektualnym bardzo silnie wyrażone. Ale i u nich gotowość do ich realizowania zależna jest od poczucia bezpieczeństwa. U dzieci niepełnosprawnych intelektualnie zwłaszcza zaś upośledzonych w stopniu głębszym, ta grupa potrzeb znacznie łatwiej ulega zahamowaniu pod wpływem poczucia zagrożenia.
Dlatego dążąc do rehabilitacji sfery intelektualnej u dzieci upośledzonych, działania należy rozpocząć od zaspokojenia potrzeby poczucia bezpieczeństwa i grupy potrzeb społecznych.
Do najważniejszych potrzeb czynnościowych należą :
- potrzeba użytkowania aparatu ruchowego i doznawania bodźców kinestetycznych (od realizacji potrzeby ruchu zależy nie tylko usprawnienie dziecka ale też rozwój życia psychicznego).
● siła mięśniowa - dziecko upośledzone umysłowo często ujawnia niechęć do ruchu i pracy, ponieważ mięśnie są słabe i każdy wysiłek jest dla niego męczący. Zręczność ruchów jest jednym z warunków poczucia bezpieczeństwa i pewności siebie. Oczywiste jest bowiem, że zachwiania są silnym bodźcem lękotwórczym. Dzieci głębiej upośledzone umysłowo mają zazwyczaj trudności z utrzymaniem równowagi i koordynacji ruchów. Zaś sprawność ruchowa wpływa w sposób bardzo istotny na poczucie własnej wartości dziecka i jego ocenę przez rówieśników. Swobodny ruch, zwłaszcza szybki - zalicza się do przyjemności elementarnych. Jest on dla niektórych dzieci jedynym dostępnym źródłem radości.
- potrzeba doznawania urozmaiconych wrażeń zmysłowych :
● zmysły bliskie - zaliczamy do nich węch, smak, dotyk, odbieranie doznań kinestetycznych (tj. odzwierciedlających pozycję i ruchy własnego ciała ) oraz zmysł równowagi u dziecka głębiej upośledzonego umysłowo doznania dotykowe i kinestetyczne stanowią bardzo ważny składnik procesu poznawania przedmiotów. Dzieci te nawet gdy posługują się mową mają trudność w precyzyjnym rozgraniczeniu zakresu pojęć określanych przez słowa. Powiązanie słów z doznaniami nie tylko wzrokowymi, ale i dotykowo - kinestetycznymi ułatwia dziecku powiązanie dźwięku słowa z realnym, dokładnie i wszechstronnie poznanym przedmiotem lub własnoręcznie wykonaną czynnością.
- potrzeby czynnościowe w zakresie zmysłów dalekich:
● wzrok - dziecko upośledzone umysłowo jak każde dziecko lubi patrzeć na barwne przedmioty, drzewa, kwiaty, zabawki. Nie zawsze potrafi samodzielnie tych wrażeń poszukiwać, stąd też niekiedy przypisujemy mu błędnie brak wrażliwości estetycznej,
● słuch - dzieci upośledzone umysłowo wyróżniają się na ogół szczególnym upodobaniem do słuchania muzyki. Niekiedy jest ona (obok jedzenia) skutecznie działającą nagrodą. Są jednak szczególnie wrażliwe na hałas, przejawiają wtedy niepokój, agresję a nawet płaczą.
Dojrzewanie percepcji - w toku najwcześniejszego rozwoju dojrzałość zmysłów bliskich pojawia się wcześniej. Wyraża się to w kolejności w jakiej następuje dojrzewanie fizjologiczne obszarów kory związanych z poszczególnymi zmysłami. Niedojrzałość percepcyjna polegająca na tym, że bodźce działające na zmysły bliskie działają na dziecko skuteczniej, jest w populacji dzieci upośledzonych umysłowo na ogół tym częstsza, im głębszy stopień upośledzenia. Przewaga wrażliwości zmysłów bliskich jest stwierdzona również u dzieci psychotycznych i autystycznych.
Do istotnych potrzeb dziecka upośledzonego należy stworzenie mu takich warunków, by dojrzewanie percepcji przebiegało w kierunkach coraz to większej przewagi wrażliwości zmysłów dalekich:
bodźce wzrokowe i słuchowe docierające do dziecka powinny być w większości związane z miłymi przeżyciami,
bodźce wzrokowe i słuchowe powinny być dla dziecka zrozumiałe.
Potrzeby poznawcze są ściśle związane z mechanizmami samozachowawczymi i należą do podstawowych potrzeb psychobiologicznych. Dziecko głębiej upośledzone umysłowo wykazuje również samorzutną potrzebę poznawania, czyli realizuje swoje potrzeby stosownie do osiągniętego poziomu rozwoju umysłowego. Potrzeby ujawniają się później i każdy z etapów rozwojowych trwa dłużej, zaś możliwości poznawania świata za pośrednictwem słów i pojęć ogólnych nie są dla wszystkich osiągalne. Najpełniejszym wyrazem potrzeby poznawczej jest u nich samorzutna zabawa. Umożliwienie realizacji tej potrzeby stanowi bardzo poważny problem w wychowaniu tych dzieci.
Potrzeba snu i wypoczynku - upośledzenie umysłowe łączy się zawsze z większą niż u dziecka zdrowego w tym samym wieku podatnością na zmęczenie i znużenie. Dziecko upośledzone umysłowo musi wypoczywać więcej i częściej. Jeżeli nie będziemy tego przestrzegać doprowadzimy do objawów przetrenowania - ujawni się to w postaci grymasów, odmowy wykonywania zadań i nieposłuszeństwa. Ogólna zasada - zajęcia wymagające pełnej koncentracji uwagi i angażujące funkcje kojarzenia nie powinny trwać dłużej niż 10 minut. A zajęcia typu wykonawczego mogą trwać dłużej ale po 20-30 minutach należy wprowadzić przerwę.
Możliwości kształtowania potrzeb psychicznych przebiegają według następujących ogólnych prawidłowości:
1. Każda potrzeba powinna być realizowana w sytuacjach społecznych w formie społecznie akceptowanej.
2. Potrzeby realizowane poprzez doznania ograniczające się do obrębu własnego ciała i potrzeby realizowane w obrębie zmysłów często wykluczają się wzajemnie.
3. Poczucie zagrożenia powoduje stłumienie innych potrzeb najbardziej ograniczając działanie potrzeb wyższych, społecznych i poznawczych.
4. Potrzeby zahamowane nie zanikają lecz przyjmują zmienione często anormalne formy realizacji.
5. Siła potrzeby wzrasta w miarę jej właściwego zaspokojenia.
6. Pod wpływem ujemnych stanów uczuciowych przekraczających próg tolerancji dziecka, powraca ono do ujawnienia potrzeb rozwojowo wcześniejszych.
Podsumowując, niezaprzeczalnym faktem jest, że prawidłowa działalność rehabilitacyjna z dziećmi głębiej upośledzonymi umysłowo uwzględniająca ich potrzeby i możliwości, jest zawsze skuteczna, efekty pracy są widoczne i mogą dać wiele radości i satysfakcji tym, którzy ją realizują.
Bibliografia
1.Obuchowska I. „Dziecko niepełosprawne w rodzinie”.
Warszawa WSiP 1999.
2. Olechnowicz H. „Wychowanie i nauczanie głębiej upośledzonych umysłowo”.
Warszawa WSiP 1979.
6