ADAM MICKIEWICZ GRAŻYNA. POWIEŚĆ LITEWSKA, wstęp Józef Tretiak
MICKIEWICZ W CZASIE PISANIA GRAŻYNY
- na uniw. w Wilnie (1819-20), potem jako nauczyciel w Kownie
początkowo nie czuł się wyjątkowy, godził się z rolą pedagoga
pisanie było dodatkiem (powstały: Hymn do N. Panny, Oda do młodości, Romantyczność, Żeglarz)
w 1821 postanowił zająć się gł. pisarstwem (w ciągu 1,5 roku napisał Dziady i Grażynę, przeplatając pracę nad nimi)
- w grudniu 1822 r. skończył Grażynę, uważał ją za nieudaną, „klepaną”, a jednak ją skończył
bał się, że jego tomik Poezji będzie źle przyjęty przez starszyznę, a uznanie starszyzny było mu potrzebne, by wyjechać za granicę
eposy bohaterskie uważano za rodzaj górujący nad innymi
w 1818 r. Dyzma Bończa Tomaszewski wydał Jagiellonidę, a 19-letni Mickiewicz napisał krytyczną recenzję, otrzymał anonimową odp., że łatwiej jest ganić, niż napisać samemu
TEMAT GRAŻYNY
- Nowogrodzki książę Litawor, podniecony zawiścią i nieufnością, zawiera przymierze z Krzyżakami przeciw własnym rodakom i naczelnemu księciu Litwy, Witołdowi; plan ujawnia się dopiero, gdy Krzyżacy są już pod jego zamkiem; żona księcia odprawia w jego imieniu posłów i pobudza tym samym obrażonych Krzyżaków do napadu na Nowogródek; korzystając ze snu męża, ubiera jego zbroję, staje na czele wojska i uderza na gotujących się do napadu wrogów; Litwini zwyciężają, ale Grażyna ginie, Litawor rzuca się na jej stos pogrzebowy i ginie w płomieniach
- temat jest zupełnie fantastyczny
IDEA GRAŻYNY
- poświęcenie się orężne kobiety w obronie ojczyzny, kiedy mąż gotów związać się z wrogami
Niewiasta z wdzięków, a bohater z ducha
Grażyna czyli piękna księżna
- piękno + rozum u Mickiewicza: Żywila, Świteź
- wzór: Wanda, Kamilla z Eneidy, Klorynda z Jerozolimy Tassa, Emini w Jagiellonidzie
- Grażyna jest jednak inna od tych amazonek:
ma mężne serce, ale nie potrafi nacierać w ataku i posługiwać się bronią
przypasała miecz w prawej strony
PIERWIASTEK HISTORYCZNY W GRAŻYNIE
Zmiana planu - początkowo Mickiewicz chciał osadzić akcję w jakimś wydarzeniu historycznym
Grażyna miała nazywać się Karyna, a Litawor - Korybut (postać hist.), Witołd - Kiejstut
tytuł miał brzmieć: Korybut, książę Nowogródka, poema z dziejów litewskich
- powody wyboru Nowogródka:
chciał uświetnić miasto rodzinne
fantazjując, lubił mieć jakieś oparcie w rzeczywistości
Nowogródek, w którym panował Korybut nie leżał nad Niemnem, ale za Dnieprem, o był Nowogródek Siewierski (akcja natomiast dzieje się wyraźnie na Litwie), więc poeta poświęcił historyczność, ratując swój rodzinny Nowogródek, a imię bohatera wziął od przydomka Chreptowiczów, właścicieli Szczors, gdzie w bibliotece pisał poemat
- imię bohaterki zmienił dopiero pod koniec pisania (Karyna - lit. waleczna), by pokreślić jej kobiecość i duchowe męstwo
początkowo bohaterka od razu miała napaść na Krzyżaków, ale to wyglądałoby jak zdrada, więc wprowadził sceny zdenerwowania Krzyżaków, by wyprawa Grażyny była obronna
- Kiejstut zmienił się w Witołda dopiero w druku
historyczny Korybut z Kiejstutem walczył w 1381 r., z Witołdem w 1393
gdyby wybrał Witołda, musiałby usunąć naleciałości pogańskie, np. palenie ciała
kiedy zmienił poemat historyczny na powieść fantastyczną, mógł już wprowadzić imię Witołda, tym bardziej, że charakterystyka bardziej mu odpowiadała
Stryjkowski a Mickiewicz - Stryjkowski dostarczył materiału do starolit. tła historycznego, powiedział Mickiewiczowie, że jego rodzina ma książęce korzenie w rodach litewskich
Dowmantowi Hurdowicowi Witołd zabrał dzierżawy, a jego potomkami byli m.in. Miczkiewici, Dowmant umarł ze zgryzoty
Adaś miał wysoko rozwinięty kult przodków, nawet chrzcielne drugie imię Bernard zmienił na Napoleon
z Dowmanta przejął dla Litwora również poczucie krzywdy i gwałtowny temperament
STRONA ARTYSTYCZNA
1. Krzyżowanie się wpływów
- wpływ klasyczny
trzeźwa przedmiotowość przedstawienia
usunięcie osobistych uczuć poety
długie mowy retoryczne
poważny, uroczysty tok wiersza
zaokrąglone porównania
(nieliczne) wyrażenia z klasycznych epopei (np. Lecz któryż z bogów siłę w nim osłabił?, Już różane włosy zorza na wschodnim roztacza obłoku)
brak wpływu nadziemskich potęg, złym duchem są tylko zawiść i nieufność Litwora
- powieść poetycka Byrona i Scotta
światło ześrodkowane na kilku osobach, reszta ginie w cieniu
wojsko zlewa się w jedną masę
brak dużego opisu narad i gromadzenia się wojsk przed bitwą
malowniczy i tajemniczy koloryt
prawie w całym poemacie panuje mrok nocny (Litawor przytłumia lampę, gdy nie chce, by sługa odgadł jego tajemnice z twarzy)
na pocz. poeta przywołuje widok nocy księżycowej, zamiast wezwać Muzę do pomocy
nie ujął wszystkich wierszy w strofy niejasność jak w wątku powieściowym
Budowa powieści
- cz. I: przybycie posłów i domaganie się wpuszczenia
- cz. II: ekspozycja zamiarów Litawora, ścieranie się Litawora z Rymwidem
- cz. III: daremne starania Grażyny o powstrzymanie księcia od przymierza z Krzyżakami i jej działanie na własną rękę
- cz. IV: bitwa do ranienia Grażyny
- cz. V: pogrzeb, wyznanie winy księcia i jego śmierć (balladowe zakończenie)
- nie jest to skończone arcydzieło, ale raczej szkic
niejasność, częściowo wyjaśniona w Epilogu Wydawcy
dziwne jest, że Grażyna, która była prawdziwą drugą połową Litawora, została przez niego cierpko odprawiona, mimo że błagała go na kolanach
Litawor nie przyjmuje posłów przybyłych nocą, wydaje rozkaz, by na rano zebrać oddziały, a sam rozmawia z Rymwidem, zapominając o posłach zupełnie
zbyt wielkie ściśnienie wypadków na zbyt małej przestrzeni czasu (jedna noc)
Charakterystyka głównych postaci
- Litwor - Achilles litewski - niepohamowany w gniewie, nienawistny do potężniejszego od siebie władcy, co wyraża czynami
drzemią w nim szlachetne popędy, które każą mu żałować złych czynów
- Rymwid
wcielony instynkt litewskiego sumienia
wierny panu, ale i ojczystym tradycjom
rozważny i doświadczony
- Grażyna
wstręt do walki bratobójczej Rymwid
brak doświadczenia i przezorności Litawor
największa siła poświęcenia, o którym sama nigdy nie mówi
kobieca, co nie ujawnia się w uległości wobec męża, ale w działaniu bez obmyślonego planu, w słabości fizycznej
czuła przewagę moralną nad mężem, co kryła, bo potrafiła nad sobą panować; początkowo jest zdziwiona, że Rymwid do niej przychodzi po pomoc, dopiero w imię ojczyzny decyduje się działać
nie uchyla się od ciężaru odpowiedzialności, jaki na nią spadł, pokazuje siłę woli ludzkiej, o której mówi potem Duch w prologu do Dziadów cz. III, odsuwa wtedy od siebie wszystkich, nawet Rymwida zaczyna traktować jak podwładnego, a nie przyjaciela
Język poetycki i wiersz Grażyny
- 11-zgł. (zamiast 13) w poemacie rycerskim
- język prosty i żywy, a zarazem malowniczy
STYL UTWORU
Styl Grażyny w rozumieniu samego poety
- stanowisko estetyczne poety na podstawie O poezji romantycznej i O poemacie „Zofiówka”
każda epoka ma nowy styl
potępiał styl francuski (dworskość, zbytnie dążenie do elegancji i poprawności)
dopuszczał naśladowanie stylu klasycznego (równowaga uczucia, fantazji, harmonia treści i formy), np. u Kochanowskiego i Trembeckiego
próbował stylu czysto romantycznego (średniowieczny, przewaga uczucia i fantazji), np. w balladach
najlepiej jest zaś stworzyć własny styl, w Grażynie chciał połączyć klasyczną formę z romantyczną treścią
- Homer jako wzór: Litawor~Achilles, porównania, wyrażenia: trzoda srebrnoruna, koń jelenionogi
- Kochanowski: Odprawa posłów..., jędrna mowa
- Jerozolima Tassa: życie rycerskie, oktawy, język stylizowany na archaiczny (latynizmy: łacińska składnia w j. pol.)
- dramatyczność Dziadów i Szekspira: punkt kulminacyjny-decyzja Gr. przygotowana starannie
- klasyczna proporcja: przemówienia R. i L. w cz.1
- nowość: oparcie się o tradycję narodową (zachodnie pieśni rycerskie były pobudką)
Styl poematu wobec oceny dzisiejszej
- style nie są zharmonizowane
- przeważa retoryka: zbyt dużo figur retor. i formy obrazowej, homeryckie zabiegi stylistyczne, które w efekcie dają wrażenie sztuczności
- wiersz jest niedbały, zbliżony do prozy: by odejść od fr. czystej formy, Gr. miała być utworem epickim.
TREŚĆ
Część pierwsza - opis zamku; przyjechali trzej rycerze: pierwszy jechał w zbroi jaką zwykle nakłada Niemiec na wojnę, miał czarny krzyż na białej kapicy oraz „różaniec w pasie i szablę u boku”. Strażnicy rozmawiają między sobą, co by to mu nie zrobili, on zaś wszystko słyszał: „A chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał”. Krzyżak chce się widzieć z Litaworem mimo późnej godziny, ale strażnicy nie chcą go wpuścić, mimo że ten karze im iść do księcia razem z pierścieniem. Tłumaczą, że książe śpi, był w odległych krajach, ale tak naprawdę nie wiedzą co dzieje się obecnie z Litaworem bo boją się wejść do jego komnaty. Postanowiono więc obudzić Rymwida, prawą rękę Księcia. Książe mówi Rymoidowi o tym, że Witold z Wilna miał podwyższyć Księca na Lidzie i dać mu dzierżawę po żonie jak cudze. Zwołuje ludzi, każe trębaczowi na ulicy grać na 4 strony świata. Rymwid postanawia poradzić coś księciu. Odciąga go od pomysłu wyruszenia na kraj, ale mówi też, że jeśli tylko Litawor każe, to on przyłączy się do wojny. Rymwid wygląda przez okno i widzi rycerzy krzyżackich. Litawor tłumaczy mu skąd obecność posłów: Witold czeka już z wojskami na wojnę. Tymczasem Litawor zawarł umowę z Krzyżakami, że jeśli oni wesprą go to odda im część plonu. Rymwid jest w szoku. Nie rozumie, jak brat na brata ma podnieść rękę, gdy dotąd walczono z Niemcami. Proponuje by raz jeszcze umówić się z Witoldem i nie walczyć z nim. W dodatku Witold zasługuje na chwałę i bogactwa. Nie powinien odbierać ziemi Litaworowi ale to nie powód żeby z nim walczyć, a już na pewno nie z Niemcami u boku. Litawor mówi na to tylko, że już wydał rozkaz, a teraz idzie spać, bo musi odespać czas podróży, którą przebył. Rymwid wydał wszystkim polecenia jakie dostał od Księcia i wrócił do zamku, skierował się do komnaty Księżnej. Grażyna jest całkowicie oddana mężowi, dzieli z nim nie tylko łoże, ale także jego myśli i panowanie nad ludem. Często ubiera się w jego zbroję i jeździ rumakiem, odbiera chwały za księcia. Rymwid wyjawia jej wszystko, ona nie chce wierzyć i mówi, że trzeba poczekać parę dni, niech zamiary jej męża ostygną, przecież na pewno nie zrobi tego co powiedział. Rymwid tłumaczy jej, że zna Litawora już przecież od 12 lat i wie, kiedy mówi na poważnie. Już na zajutrz wojska mają być wysłane przeciw Witoldowi. Grażyna obiecuje, że zaraz pobiegnie do męża i zanim rosa opadnie, przyjdzie do Rymwida z dobrą nowiną.
Rymwid podsłuchuje pod drzwiami jak Grażyna i Litawor rozmawiają, ona więcej mówiła, padła nawet na kolana. W końcu wyszła, a Litawor usnął. Przechodząc pod murem zamku usłyszał rozmowę gieremka z Niemcem. Giermek przekazał, że Niemcy mają wracać, Książe się z nimi nie spotka. Niemiec się odgraża ale odjeżdża. Rymwid jest zdumiony - Książe śpi, więc kto wydał rozkazy? I dlaczego Książe śpi, skoro kazał wystawić wojsko z rana a już prawie świta. Rymwid obawia się w tym wszystkim działań Księżnej. Wiele razy coś odstawiała, ale wg niego to by było już za wiele.
Grażyna rozmawia ze swoim giermkiem i mówi, że nic mu nie grozi ze strony Księcia i że nie bardzo wierzyła w tą wojnę, bo przecież tak niedawno wrócił z podróży. Nagle nadbiega inny giermek i ogłasza, że Krzyżacy właśnie ruszają na zamek i chcą go zdobyć wraz z ziemiami. Grażyna biegnie obudzić męża. Rymwid idzie sprawdzić czy Książe już wstał. Litawor tymczasem niepewnym krokiem przybiera zbroję w sieni, pas zawiesił z prawej strony, ale nikt nie ośmiela się zwrócić mu uwagi. Książęcie wyrusza na wojnę, wszyscy tłuką się z Krzyżakami. Na początku wszyscy boją się Księcia, uciekają od niego, ale gdy widzą jego słabe ciosy i to, że on tylko ich goni a nikogo nie zabija, rzucają się na niego. Wygrana Krzyżaków jest już niemal pewna. Ale nagle pojawia się tajemniczy rycerz i po prostu wyrzyna Niemców. Ktoś zadał śmiertelny cios księciu. Podbiega do niego Rymwid i zdejmuje przyłbicę. Książe natychmiast wkłada ją z powrotem, a potem prosi by dochował tajemnicy. Otóż to była Grażyna. Sama chciała odkupić sprowadzenie na Litwę Krzyżaków. Grażyna zostaje zabrana do zamku, tam pragnie umrzeć. Ale nikt nie wie, że to była ona i wszyscy martwią się o Litawora.
Trwają pogańskie przygotowania do pochówku Księcia. Wszyscy rozpaczają. Nagle przybywa ów nieznajomy rycerz, który poprzedniego dnia rozgromił Krzyżaków i wlał w serca rycerzy odwagę - to Litawor. Woła do tłumu, czy wiedzą, kto w stosie płonie właśnie? Niewiasta… I się rzuca i razem z nią ginie w płomieniach. KONIEC
Epilog Wydawczy
Autor opowiada o tym, jak powstała powieść. Otóż wszystko to stało się w Nowogrodzie. Autor znalazł rękopis opisujący te dzieje. Chciał o szczegóły wypytać Rymwida, ale ten zachował tajemnicę do śmierci. Za to odnalazł Giermka Księżnej, który również znał prawdę i ją opowiedział. Gieremek opowiada o tym, jak Księżna prosiła Litawora, ale on mówił ciągle nie. O tym jak ubrała jego zbroję i popędziła, jak on popędził za nią i jak płakał gdy przywieźli ją martwą. Mówi, że dotąd nikomu o tym nie mówił, bo Rymwid zabronił o tym rozpowiadać, ale jego śmierć odciążała z sekretu. Dotąd pole bitwy nazwane jest polem Litewki.
1