Poznawcza koncepcja psychologiczna człowieka

POLITECHNIKA CZĘSTOCHOWSKA

WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA

ZARZĄDZANIE I INŻYNIERIA PRODUKCJI

POZNAWCZA KONCEPCJA PSYCHOLOGICZNA CZŁOWIEKA^*

SPIS TREŚCI

WSTĘP

Współczesna wiedza o człowieku, o jego motywacji i możliwościach intelektualnych, o rozwoju emocjonalnym i zaburzeniach osobowości, o nerwicach
i psychozach jest bardzo mała. Poznanie osobowości człowieka, jego systemu wartości i możliwości rozwojowych jest niezbędnym warunkiem tworzenia humanistycznej wizji świata. Potwierdzeniem tego stwierdzenia są dwie funkcje, jakie pełni wiedza
o człowieku:

Jest ona niezbędna przy konstruowaniu środowiska fizycznego i społecznego, które otaczają człowieka.
Wiedza ta ma podstawowe znaczenie w procesie sterowania ludzkim zachowaniem.

Chcąc zwiększyć motywację pracowników, ich sumienność i zaangażowanie, najlepiej wykorzystać w tym celu prawa uczenia się, a szczególnie dane o roli nagród
i kar w działalności człowieka. Ignorowanie tych praw może prowadzić do wielkich rozczarowań.

Wiedza o funkcjonowaniu człowieka jest podstawą wszelkich oddziaływań wychowawczych czy socjotechnicznych. Dzięki niej można skuteczniej zmieniać zachowanie ludzi i przystosowywać je do okresu rewolucji naukowo-technicznej.

Wśród nauk o człowieku ważne miejsce zajmuje psychologia, która bada prawa zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które nim sterują. Dzięki badaniom psychologowie zgromadzili wiedzę o prawach spostrzegania, zapamiętywania i myślenia, sformułowali wiele twierdzeń o motywacji, emocjach
i rozwoju człowieka.

W wyniku wieloletnich badań psychologowie sformułowali koncepcje człowieka, które są swego rodzaju portretami psychologicznymi:

koncepcja behawiorystyczna, czyli człowiek zewnątrzsterowany. Zgodnie z nią człowiek jest układem reaktywnym, jego zachowanie jest całkowicie sterowane przez środowisko zewnętrzne.
koncepcja psychodynamiczna, czyli człowiek niedoskonały. Według niej zachowanie ludzi zależy od wewnętrznych sił dynamicznych, zwanych czasem popędami, potrzebami lub dążeniami.
koncepcja poznawcza, czyli człowiek jako układ samodzielny i twórczy. Zgodnie z nią człowiek jest układem przetwarzającym informacje. Jego zachowanie zależy nie tylko od bieżących informacji płynących ze świata zewnętrznego, ale również od tzw. struktur poznawczych.
psychologia humanistyczna, czyli dążenie do samorealizacji - nowy kierunek badań, który nie zarysował jeszcze spójnej koncepcji człowieka.

Każda z tych koncepcji składa się z dwóch rodzajów twierdzeń . Pierwsze
z nich mają charakter opisowy, wykazują jak funkcjonuje człowiek, jakie prawa rządzą przebiegiem procesów motywacyjnych czy poznawczych. Drugie, zwane projektującymi, są próbą odpowiedzi na pytanie, jak zmieniać człowieka. Jakie techniki wychowawcze, psychoterapeutyczne i propagandowe pozwalają skutecznie kształtować potrzeby, poglądy czy nowy system wartości ludzi.

I. KONCEPCJA POZNAWCZA - TRZECIA PSYCHOLOGIA

Najlepszą metodą krytyki istniejących systemów naukowych, jest konstruowanie nowych systemów. Wybitni uczeni próbowali naszkicować portret psychologiczny, który bardziej by odpowiadał faktom empirycznym. Stworzono kilka trafnych portretów funkcjonowania człowieka, które można by nazwać koncepcjami poznawczymi. Są one swego rodzaju trzecią psychologią.

Koncepcja poznawcza nie jest jednolita. Składa się z wielu wersji, które nie zawsze są ze sobą zgodne. Zwolennicy tej koncepcji uważają, że człowiek nie jest całkowicie sterowany przez środowisko zewnętrzne, ani nie zależy od nieświadomych sił popędowych, ale jest samodzielnym podmiotem, który w dużej mierze decyduje
o własnym losie, na ogół działa świadomie i celowo w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności. Człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy
i przekazuje za pomocą języka informacje i nadaje im wartość. Dzięki kompetencjom umysłu jednostka spostrzega rzeczywistość, zapamiętuje otrzymane informacje, myśli analitycznie i twórczo, prowadzi dyskurs z innymi ludźmi. Podejmuje działania celowe i sprawuje nad nimi poznawczą kontrolę. Najważniejszą właściwością jednostki jest umiejętność generowania informacji oraz wiedzy.

Portret poznawczy nie tylko określa, jak funkcjonuje człowiek, ale również wskazuje, jak zmieniać jego myślenie i działanie. Zwolennicy tej koncepcji uważają, że podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja czyli formułowanie siebie według własnego projektu.

Główne miejsce w koncepcji poznawczej zajmują twierdzenia dotyczące umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umysł ten, zwany układem poznawczym, ma względnie stałe właściwości, które można nazwać niezmiennikami antropicznymi i które niewiele zmieniły się w czasie począwszy od starożytności. Zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej
i świeżej, możliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji i inne. Właściwości te są w zasadzie wrodzone, chociaż na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe.

Mimo iż umysł, jako układ poznawczy, ma znaczne możliwości przechowywania i generowania nowych informacji, potencje te są jednak ograniczone. Jest to także układ zawodny.

Psychologia o orientacji poznawczej nie rozwija się w próżni. Myślenie
o człowieku, społeczeństwie i kulturze przejmują także inne nauki, takie jak neurofizjologia, psychiatria, kulturoznawstwo, lingwistyka czy pedagogika. W latach siedemdziesiątych XX wieku powstała ogólna nauka o poznaniu, zwana nauka poznawczą. Zajmuje się ona badaniem systemów poznawczych, niezależnie od tego, czy należą do człowieka, robota czy komputera. Uczeni przyjmują założenia, że systemy te przetwarzają symbole fizyczne i starają się sformułować ogólne prawa ich funkcjonowania. Procedura dociekań jest następująca: najpierw bada się jakiś proces poznawczy, na przykład percepcję obrazów wzrokowych, następnie opracowuje się program komputerowy, zdolny do wykonywania tej czynności, w końcu porównuje się zachowanie człowieka z zachowaniem się komputera. Taka symulacja komputerowa pozwala wykryć ogólne prawa, które rządzą procesami poznawczymi. Krytycy nauki poznawczej zarzucają jej, że dehumanizuje człowieka.

Nauka jest częścią kultury, ale jej składnikiem, równie ważnym bywają ruchy umysłowe, zwane również kulturowymi. Można je scharakteryzować jako system bardzo ogólnych idei i wizji, które wychodzą poza granice nauki i wpływają decydująco na mentalność dużych zbiorowości i ich funkcjonowania
w społeczeństwie. Najbardziej znanym obecnie ruchem umysłowym jest postmodernizm. Takim ruchem staje się także kognitywizm, który wykorzystuje zdobycze nauki o poznaniu i innych tego typu nauk. Ludzie zaczynają myśleć
o jednostce, społeczeństwie, kulturze i polityce w kategoriach przetwarzania informacji, generowania wiedzy, komputeryzacji i komunikacji językowej;
w kategoriach klasy kognitariuszy, czyli pracowników zajmujących się wiedzą profesjonalnie.

II. STRUKTURY POZNAWCZE

Żaden człowiek nie jest układem całkowicie autonomicznym, niezależnym od wpływów zewnętrznych oraz od własnej biografii. Procesy intelektualne, emocje czy ludzkie czyny są regulowane, czyli sterowane przez różnorodne czynniki. Czynności człowieka są sterowane przez informacje. To struktura informacji decyduje o tym, do czego ludzie dążą i czego unikają.

Informacje pochodzą z dwóch źródeł. Pierwszym z nich jest indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy, którą osoba zdobyła w przeszłości lub wytworzyła samodzielnie, dzięki twórczemu myśleniu. Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne, a więc rodzina, szkoła, zakład pracy, instytucje kulturalne czy środki masowego przekazu.

System informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci, nazywa się często strukturami poznawczymi. Pojęcie to ma istotne znaczenie w poznawczej koncepcji człowieka, jest ono równie ważne jak pojęcie wzmocnienia w behawioryzmie i pojęcie nieświadomych popędów w psychoanalizie. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki. Jest to system informacji o świecie zewnętrznym
i o własnej osobie, które są zakodowane w pamięci człowieka i które regulują jego zachowanie.

System struktur poznawczych, które stanowią względnie trwałe cechy człowieka jest głównym składnikiem osobowości. W koncepcji poznawczej osobowość to przede wszystkim pewna organizacja informacji zakodowanych
w pamięci człowieka, to całokształt doświadczenia jednostki.

Struktury poznawcze są źródłem informacji o otoczeniu, o własnym „ja” oraz
o programach działania, które umożliwiają osiągnięcie celów. Dzięki strukturom poznawczym, czyli informacjom zakodowanym w organizmie, jednostka ma poczucie własnej tożsamości oraz orientuje się w świecie zewnętrznym. Bez nich, bez doświadczenia z przeszłości, człowiek nie wiedziałby, kim jest, nie rozumiałby swego miejsca w świecie, nie umiałby aktywnie działać w systemie instytucjonalnym.

Treść informacji zakodowanych w strukturach poznawczych bywa różnorodna.
Po pierwsze w strukturach poznawczych znajdują się sądy o środowisku naturalnym,
a więc o rzeczach, organizmach i relacjach zachodzących między nimi. Po drugie, jednostka posiada pewną wiedzę o kulturze, która jest produktem wielu pokoleń. Po trzecie, do ważnych składników wiedzy jednostki należą dane o świecie społecznym., a więc o zachowaniu się osób i społeczeństwa, o stosunkach międzyludzkich.

System struktur poznawczych, które są podstawą regulacji wewnętrznej, można scharakteryzować z punktu widzenia treści oraz z punktu widzenia ich cech formalnych.

Struktury poznawcze charakteryzują się pewną złożonością. Różne są kryteria złożoności. Jednym z nich jest liczba aspektów, które człowiek bierze pod uwagę przy ocenie zjawisk. Ważnym kryterium złożoności systemy struktur poznawczych jest zakres informacji, które one zawierają. Im więcej człowiek wie o otaczającym go świecie, im lepiej rozumie swoje możliwości i aspiracje, im bogatszą posiada wiedzę proceduralną o skutecznych programach osiągania wartości, tym bardziej złożony jest jego system struktur poznawczych, tym bardziej ma rozwiniętą osobowość.

Struktury poznawcze można scharakteryzować z punktu widzenia ich abstrakcyjności- konkretności. Człowiek, którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności, ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów; nie umie tworzyć pojęć o najwyższym stopniu ogólności. Człowiek, którego struktury są
w wysokim stopniu abstrakcyjne, zdolny jest stworzyć sobie system o wzrastającym stopniu ogólności, czyli system hierarchiczny. Struktury bardziej abstrakcyjne zwiększają orientację jednostki, umożliwiają rozwiązywania teoretycznych problemów, z jakimi spotyka się naukowiec czy polityk, i uniezależniają człowieka od zewnętrznej kontroli.

System struktur poznawczych można scharakteryzować również z punktu widzenia jego otwartości. Struktury są zamknięte, gdy człowiek nie zmienia swoich przekonań i poglądów pod wpływem nowych informacji, gdy kanał między środowiskiem a osobowością zostaje zablokowany. Struktury poznawcze można nazwać otwartymi, gdy ulegają one zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek modyfikuje przekonania i wyobrażenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości.

Rzadko zdarza się, by cały system struktur poznawczych był całkowicie otwarty lub zamknięty. Częściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy niektóre z nich są otwarte, a inne zamknięte.

Wreszcie, system struktur poznawczych można ocenić z punktu widzenia jego aktywności - bierności. Bierne struktury poznawcze odgrywają minimalną rolę
w sterowaniu zachowaniem.

III. MYŚLENIE TWÓRCZE TYPU P I TYPU H

Zwolennicy koncepcji poznawczej szczególną wagę przypisują przekonaniu,
że człowiek jest podmiotem twórczym i innowacyjnym, że umie wychodzić poza dostarczoną informację i wiedzę. Dzięki temu przekracza granice swoich osiągnięć
i w pewnych przypadkach rozwija kulturę. O ludzkiej twórczości decydują przede wszystkim indywidualne umiejętności i motywy, a także środowisko społeczne
i fizyczne wyznaczające zakres swobody działania.

Możemy wyróżnić dwa rodzaje twórczości i innowacji: twórczość psychologiczną (typu P) i twórczość historyczną (typu H).

Z twórczością psychologiczną P mamy do czynienia wówczas, gdy w umyśle osoby powstają pomysły, idee i hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego życia np. ulepszenia techniczne we własnym mieszkaniu czy opracowanie metody kształcenia. Te osiągnięcia znane są już ludzkości od dawna, są jednak oryginalne dla danego człowieka i wzbogacają jego indywidualne doświadczenie.

Myślenie w sensie historycznym H prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych czy organizacyjnych, które dotychczas nie były znane ludzkości. Do takich osiągnięć można zaliczyć teorię grawitacji Newtona, opracowanie metody transplantacji serca czy koncepcję budowy autostrad.
W pewnych przypadkach współcześni nie są w stanie ocenić, że dany człowiek dokonał odkryć czy wynalazków w sensie historycznym.

Ludzie bardziej interesują się przyczynami twórczości niż samą twórczością typu P i H. Odpowiedzi na to pytanie można sprowadzić do dwóch konkurencyjnych modeli:

1. Model konfliktowy - zgodnie z nim źródłem twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności. Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów. W wypadku niezaspokojenia podstawowych potrzeb czy pragnień człowiek kompensuje deficyt wartości, rozwiązując problemy naukowe czy artystyczne. Praca twórcza, nawet amatorska, zapobiega kryzysom egzystencjonalnym i przywraca stan psychicznej równowagi. Model ten stworzony został przez Freuda, który uważał, że ograniczenia społeczne i represyjna kultura utrudniają zaspokojenie podstawowych popędów
i impulsów.

Z modelu konfliktowego wynikają pewne konsekwencje. Twórczość nie jest przecież naturalną działalnością osoby, a raczej formą obrony przed skutkami konfliktu i frustracji.

Gdyby jednostka zawsze umiała zaspokoić swoje potrzeby, gdyby nie było ograniczeń zewnętrznych i środków represyjnych, twórczość całkowicie by zanikła.

2. Model spełnienia - zgodnie z nim twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest rodzajem samospełnienia. Model ten lansowany jest przede wszystkim przez psychologów humanistycznych, takich jak Maslow czy Rogers. Sądzą oni, że podstawową potrzebą człowieka jest dążenie do samorealizacji. Twórczość i ekspresja są najlepszymi metodami zaspokojenia tej potrzeby. Jedynie ograniczenia zewnętrzne lub trudne warunki mogą udaremnić akt samospełnienia. Zdolność do działalności twórczej i innowacyjnej jest naturalną cechą człowieka. Nie tyle konflikt i frustracja, co harmonia wewnętrzna, zaspokojenie elementarnych potrzeb i duży zakres swobody sprzyjają twórczości i ekspresji.

Wrodzone kompetencje twórcze i innowacyjne stanowią osiową właściwość ludzkiego umysłu, są one stymulowane lub hamowane przez wpływ środowiska społecznego oraz kulturę. Szczególną rolę w ich rozwoju odgrywa system edukacyjny oraz rodzina. Znaczenie rezultatów myślenia twórczego i innowacyjnego typu P i typu H jest odmienne dla jednostek i społeczeństwa.

Myślenie typu P, a szczególnie jego wyniki, wzbogacają indywidualne doświadczenie, pozwalają lepiej zrozumieć świat i czasem umożliwiają racjonalniej działać w cywilizacji niepewności. Ponadto w wielu przypadkach utrwalają poczucie własnej wartości oraz nadają sens życiu.

Znacznie ważniejsza jest twórczość historyczna typu H. Jej wytwory techniczne, artystyczne, naukowe, teologiczne czy organizacyjne, stanowią
w większości przypadków wkład do kultury narodowej czy ogólnoludzkiej. Kultura nie stanowi przeszkody, którą osoba musi pokonać, aby urzeczywistnić swoje osobiste i zawodowe cele. Człowiek tworzy kulturę, a jednocześnie kultura kształtuje człowieka. Zależności między osobą i kulturą są dwukierunkowe.

Proces myślenia twórczego i innowacyjnego, zarówno typu P jak i typu H, jest
w dużym stopniu tajemniczy. Jest spontaniczny, nieprzewidywalny i rodzący niespodzianki. Trudno go w pełni zaplanować i zaprogramować jak zadania techniczne.

ZAKOŃCZENIE

Koncepcja poznawcza wzbogaca współczesną wiedzę o funkcjonowaniu człowieka w środowisku społecznym. Dzięki eksperymentom psychologów poznawczych można lepiej zrozumieć mechanizm oceny, preferencji i realizacji działań podejmowanych przez jednostkę w nowoczesnych układach instytucjonalnych.

Działanie człowieka jest funkcją prawdopodobieństwa i wartości. Człowiek jest sterowany przez dwie klasy informacji: przez dane płynące ze świata oraz przez dane zakodowane w systemie struktur poznawczych; jego zachowanie zależy zarówno od środowiska, jak i od osobowości. Człowiek również samodzielnie steruje potokiem informacji; w procesie twórczego myślenia wytwarza nowe pomysły, metody
i hipotezy. Żadna psychologiczna koncepcja człowieka nie zgromadziła tylu danych empirycznych, które wskazują, że jest on istotą aktywną, posiadającą postawę badawczą w stosunku do otoczenia i własnego „ja”.

^* Literatura: Józef Kozielecki: Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1996.

„Nadszedł czas, aby zrozumieniu życia, szczególnie życia człowieka, poświęcić się równie całkowicie i bez reszty,
co niegdyś zrozumieniu świata fizycznego”.

Jakub Bronowski

„Zasada tolerancji”