Polska/Polacy

Polska/Polacy - Cała literatura polska w pewien sposób traktuje o Polsce i Po­lakach. Szczególne jednak znaczenie mają te utwory, które ukazują Polskę w momentach dla niej przełomowych bądź też zawierają jakieś rozważania uogólniające o naturze Polaków lub losie kraju.

„Legenda o Lechu, Czechu i Rusie"

- Wywodząc naród polski od Lecha, jednego z trzech braci, legenda ta włą­cza Polaków do rodziny ludów słowiań­skich. Tłumaczy też pojawiającą się dość często nazwę Lechici. Wyjaśnia również pochodzenie godła (biały orzeł) i nazwy stolicy (Gniezno).

Anonim zw. Gallem „Kronika pol­ska" - 1) Anonim opowiada historię okrutnego księcia Popielą, który został pożarty przez myszy. 2) Początki pias­towskiej dynastii ujmuje Gali w formę legendy o odwiedzinach w chacie ubo­giego kmiecia Piasta i jego żony Rzepki dwóch tajemniczych gości, którzy cudo­wnie rozmnażają przygotowane na po-strzyżyny skromne jadło. 3) Autor poda­je imiona pierwszych legendarnych wła­dców polskich - Siemowita, Lestka i Siemomysła, który był ojcem Mieszka. 4) Historia ślepoty i cudownego odzys­kania wzroku przez Mieszka ma sym­bolizować losy Polski, która przedtem była tak jakby ślepa, lecz odtąd (...) ma być przez Mieszka oświeconą i wywyż­szoną ponad sąsiednie narody. 5) Treść kroniki Anonima to przede wszystkim dzieje dynastii Piastów, jej wspaniałości za czasów Chrobrego, upadku rx> opusz­czeniu kraju przez Bolesława Śmiałego i odrodzenia za panowania Bolesława Krzywoustego.

Wincenty Kadłubek „Kronika pols­ka" - 1) Kadłubek dorabia Polakom antyczny rodowód, nazywając Popielą Pompiliuszem, a Kraka obdarzając imieniem Grakcha. 2) Mimo rozbicia dzielnicowego, Kadłubek traktuje Pol­skę jako jedność duchową i moralną, co szczególnie uwidocznia się w chwilach zagrożenia. Mężni Polacy pod znakiem białego orła dzielnie odpierają napaści wrogów. Autor często przemilcza klęski polskiego oręża, eksponując zwycięst­wa.

„Kronika wielkopolska" - patrz: Le­genda o Lechu, Czechu i Rusie.

J. Długosz „Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego"

- Dzieje Polski poprzedza Długosz his­torią ludzkości od czasów Adama. W ten sposób określa miejsce stawnego Króle­stwa Polskiego w historii świata. Bajeczną przeszłość prezentuje autor, opo­wiadając między innymi legendy o Le­chu, Kraku i Wandzie, co nie chciała Niemca. Kronika Długosza ma już wy­raźnie narodowy charakter. Mówiąc o wojnie polsko-krzyżackiej, kronikarz nazywa ją wojną Polaków z Niemcami.

M. Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" - Polska jest krajem, w którym nikt nie wypełnia należycie obowiązków swojego stanu. Ksiądz tra­ktuje swoje zajęcie jako pracę, za którą należy mu się sowita zapłata. Szlachta zgromadzona na sejmie dba tylko o swo­je interesy i nie jest w stanie uchwalić żadnych ważnych dla kraju ustaw. Patrz: wieś.

J. Kochanowski „Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów" (Pieśń V, Ks. II) - 1) Polska jest odbieżałem stadem, które drapają rozbójce wilcy, ponieważ ani pasterz nad owcami chodzi, ani ostrożnych psów za sobą wodzi. Jest to wyraźna aluzja do sytuacji, jaka wy­tworzyła się po ucieczce Henryka Wale-zego. 2) Jeśli najazd Tatarów na Podole nie będzie żadną nauką i nie doprowadzi do opodatkowania się na rzecz regular­nej armii, nową przypowieść Polak so­bie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.

J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - Troja jest dla Kochanows­kiego obrazem Polski, nierządnego kró­lestwa i zginienia bliskiego, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiediwość ma miejsce, a wszytko złotem kupić trzeba. Młódź wszeteczna zaś, która zniewieś-ciała w wygodnym życiu, nie będzie w stanie bronić kraju w potrzebie, jest obrazem polskiej młodzieży.

A. Frycz Modrzewski „Commenta-riorum de Republica emendanda..."

(„O poprawie Rzeczypospolitej...") -

Polska wymaga wielu reform, przede wszystkim zaś zrównania obywateli wo­bec prawa. Modrzewski mówi o dwóch ojczyznach - szlacheckiej i plebejskiej, w których prawo różnie traktuje obywa­teli zależnie od stanu, do jakiego należą. Jednocześnie domaga się reformy pol­skiego szkolnictwa, jak i oddzielenia Kościoła od państwa.

P. Skarga „Kazania sejmowe" - 1)

Polskę nękają choroby, które zagrażają jej istnieniu. Wśród nich Skarga wymie­nia między innymi osłabienie władzy królewskiej, skłócenie stanu szlachec­kiego i innowierców. Jeśli Polacy nie podejmą prób leczenia tych chorób, Polsce grozi zagłada, którą autor ukazu­je w obrazach stylizowanych na biblijne proroctwa. 2) Polska jest tonącym okrę­tem, który należy ratować. Ci, którzy chronią tylko swój dobytek, pójdą na dno razem ze statkiem. Ci, którzy podej­mują próby ratowania go, ochronią i sta­tek, i swoje dobra.

W. Potocki „Nierządem Polska stoi"

- Brak w Polsce stałych praw. Te, które są, zmieniają się jako minucyje, jak kalendarze i uchwalane są jedynie dla wygody magnaterii. Ich przestrzegania wymaga się jedynie od szlachty ubogiej i biednych ziemian.

W. Potocki „Pospolite ruszenie" -

Szlachta zebrana w obozie pospolitego ruszenia nie kwapi się do walki, choć wróg się zbliża. Na wezwanie rotmistrza odpowiada obelgami i oburzeniem, że stawia się ją na równi z chłopami. Według Potockiego, takie zachowanie dowodzi braku ducha rycerskiego.

W. Potocki „Zbytki polskie" - Polacy zajęci są gromadzeniem majątków i ży­ciem na pokaz. Dbając o wystawność i przepych, nie zauważają trudnej sytuacji kraju. Potocki przestrzega, że jeśli chcą zgromadzone dobra przekazać po­tomkom, muszą ratować ojczyznę. Bo jeśli ona zginie, zginą razem z nią.

W. Potocki „Transakcja wojny choci-mskiej..." - Polacy są spadkobiercami wielkich wojowników przeszłości i z na­tury odznaczają się walecznością i od­wagą, wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczą. Patrz też: wojna.

J.Ch. Pasek „Pamiętniki" - W wojnie ze Szwedami, którzy są heretykami, Polaków wspiera Bóg. A kiedy Szwedzi, uniesieni siłą eksplozji do nieba, za­stukali do niebiańskiej furty, św. Piotr odpędził ich od niej i strącił na ziemię, mówiąc, że nie ma dla nich miejsca w raju, bo nie dość, że innowiercy, to jeszcze prześladują Polaków, wiernych Bogu i wyznających jedyną prawdziwą religię katolicką.

W. Kochowski „Psalmodia polska" -

Naród polski, Sarmaci, jest nowym na­rodem wybranym, któremu Bóg prze­znaczył w swoich planach wyjątkową rolę. Polska, walcząc z Turcją, ochrania całą Europę i jest przedmurzem chrześ­cijaństwa. Zwycięstwo pod Wiedniem to znak nieustannej opieki bożej, zaś Jan III Sobieski jest prawdziwym mężem opatrznościowym i Sarmatą idealnym.

L Krasicki „Świat zepsuty" - Upadek obyczajów, utrata dawnych cnót dopro­wadziły do pierwszego rozbioru. Nie należy jednak poddawać się rozpaczy, ale próbować ratować to, co jeszcze zostało. Pojawia się obraz Polski - toną­cego okrętu. Krasicki stwierdza, że god­niej jest podjąć próbę ratowania statku i nawet wraz z nim zatonąć, niż nic nie robić.

I. Krasicki „Do króla" - Sarmacka szlachta, której zarzuty pod adresem

Stanisława Augusta Poniatowskiego Krasicki przytacza, jest przywiązana do źle pojmowanych tradycji narodowych, niechętna wszelkiej wiedzy i nauce, zacofana. Patrz: władza/władca.

I. Krasicki „Pijaństwo" - Polacy hoł­dują źle pojmowanej sarmackiej gościn­ności, która objawia się przede wszyst­kim nadmiernym piciem alkoholu. Pro­wadzi to do kłótni i bójek przy stole. Polacy po alkoholu stają się niezwykle waleczni i snują wielkie polityczne pla­ny.

I. Krasicki „Monachomachia" - W

Polsce panoszy się wielebne głupstwo, a w miastach są trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki.

A. Mickiewicz „Do matki Polki" - Po­lacy wezwani są do boju bez. chwaty i do męczeństwa.... bez zmartwychpowsta-nia. Nie dane im będzie nawet odnieść zwycięstwa moralnego, bo za pomnik grobowy zostaną suche drewna szubie­nicy, a za cala sławę (...) dlugie nocne rodaków rozmowy.

A. Mickiewicz „Reduta Ordona" -

patrz: wojna, samobójstwo.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1)

Naród polski jest jak lawa, która pod twardą i zimną skorupą kryje wiecznie płonący ogień. Ci, co stoją na narodu czele, arystokracja, odznaczają się ser-wilizmem wobec cara i Rosji. Ale mło­dzież jest pełna zapału do walki. Nie pogodziła się z utratą wolności i nigdy się nie pogodzi. 2) Polska z widzenia księdza Piotra jest cierpiącym Chrys­tusem. Rozpięta jest na krzyżu, który ma z trzech wyschłych ludów ramiona, znosi upokorzenia, ale nadejdzie dzień zmart­wychwstania, kiedy ukaże się światu w pełni swojej chwały i wskaże innym drogę do wolności.

A. Mickiewicz „Księgi narodu pol­skiego" - Polska była jedynym krajem, w którym kwitła prawdziwa wolność, a wśród ludzi panowało braterstwo. By­ło to solą w oku Trójcy szatańskiej - Rosji, Prus i Austrii. Katarzyna, Fry­deryk i Maria Teresa zawarli więc pakt, którego celem było zniszczenie ostoi wszelkich cnót. Zabita Polska spoczywa w grobie. Dwa dni (powstanie kościusz­kowskie i powstanie listopadowe) już minęły, kiedy nadejdzie dzień trzeci, będzie on dniem zmartwychwstania.

J. Słowacki „Kordian" - Polacy pogo­dzili się z niewolą, brak im woli walki. Kordian sam próbuje dokonać zamachu na cara, bo nie ma nikogo, kto byłby mu pomocą. Tak samo było z powstaniem listopadowym - garstka powstańców, którzy nie dojrzeli do roli, jaką sobie wyznaczyli, walczyła samotnie, bo na­ród nie poszedł za nią. Źli dowódcy, bez wiary w zwycięstwo, rozgadani posło­wie, korpus oficerski rycerzy ospalców także przyczynili się do klęski. J. Słowacki „Grób Agamemnona" -1) Polacy są narodem smutnych ilotów, niewolnikami, którzy pogodzili się z nie­wolą i nie robią nic, by zrzucić jarzmo. W czasie powstania nie wierzyli w zwy­cięstwo i nic dla jego osiągnięcia nie czynili. 2) Polska pawiem narodów była i papugą. Pyszna i dumna bez powodu, naśladowała jednocześnie bezmyślnie obce wzorce. Jest więc teraz niewolnicą cudzą. 3) By odzyskać wolność, Polska musi uwolnić wpierw duszę anielską z czerepu rubasznego, odrzucić całą złą tradycję, a powrócić do tego, co było w niej dobre - waleczności, poczucia odpowiedzianości za losy narodu. Mu­szą też Polacy zjednoczyć się, stać się narodem z jednej bryty. J. Słowacki - filozofia genezyjska („Genesis z Ducha") - Naród polski tworzą duchy o największym stopniu doskonałości. Zatem Polacy przewodzą innym narodom i wytyczają drogę, którą powinny one postępować, by osiągnąć doskonałość.

Z. Krasiński „Przedświt" -Naród pol­ski, utożsamiony ze szlachtą, został za swoje zasługi w obronie wiary chrześ­cijańskiej szczególnie przez Boga umi­łowany i przeznaczony do odegrania w historii ludzkości roli odkupiciela i zbawcy.

Z. Krasiński „Psalmy przyszłości" -

patrz: Z. Krasiński „Przedświt".

B. Prus „Lalka" - Społeczeństwo pol­skie zajęte zdobywaniem majątków i gromadzeniem pieniędzy nie ma czasu na służbę jakimś wyższym ideałom. Niechętne wszystkiemu, co łączy się z jakimkolwiek ryzykiem, podejrzliwie patrzy na wszystkich, którzy się tego ryzyka nie boją. Narastają nastroje anty­semickie, ale Polacy sami niejako powo­dują to, że w handlu zaczynają domino­wać Żydzi, ponieważ nie podejmują ryzyka, pozostając przy pewnych, choć przynoszących niewielkie zyski intere­sach. Nie ma w tym społeczeństwie miejsca na jakikolwiek idealizm, a idea­liści czują się wyobcowani i często stają się obiektem kpin.

H. Sienkiewicz „Trylogia" („Ogniem i mieczem", „Potop", „Pan Wołodyjowski") - Polacy są walecznym naro­dem, który choć ma wiele wad, w chwi­lach zagrożenia potrafi się zdobyć na niezwykłą odwagę i bohaterstwo. Pol­ska to kraj, który nękają liczne nie­szczęścia, ale z każdego upadku potrafi się podnieść dzięki swoim obywatelom. Sienkiewicz podtrzymuje stereotyp Po-laka-katolika. Na przykład w „Potopie" zdrajcy to w przeważającej części inno­wiercy.

S. Wyspiański „Warszawianka" -

Młodzi walczący w powstaniu Polacy zafascynowani są śmiercią. Idą w bój nie po to, by zwyciężyć, lecz po to, by pięknie umrzeć.

S. Wyspiański „Noc listopadowa" -

Listopad to dla Polaków niebezpieczny miesiąc - mówi Wielki Książę Konstan­ty. Jest w Polakach niezniszczalna wola walki o wolność, bo są z natury buntow­nikami, którzy nigdy nie godzą się z żad­ną formą niewoli.

S. Wyspiański „Wesele" -1) Polska to jest wielka rzecz - takimi słowami arty­ści szafują bardzo łatwo. Ale w rzeczy­wistości są obojętni na sprawy ojczyzny. Ich słowa nie kryją żadnych istotnych treści. 2) Naród polski pogrążył się w stanie marazmu, uśpienia, zobojęt­nienia. Ale jak chochoł na wiosnę od­słoni krzak róży, który może pięknie rozkwitnąć, tak i naród być może prze­budzi się i gdy nadejdzie właściwa chwila, stanie do walki o wolność. Patrz: taniec.

S. Żeromski „Rozdziobią nas kruki, wrony..." - Po upadku powstania stycz­niowego w narodzie polskim zatrium­fuje to, co najgorsze, zwyciężą łajdacy i kanalie. Ci, którzy byli naprawdę wartościowi, albo zginęli w walce, albo przepadną w czasie popowstaniowych represji.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - Polska znalazła się na rozdrożu. Nie wiadomo, jaką drogą pójdzie, ale stoi przed nią wiele niebezpieczeństw, jeśli nie zo­staną jak najszybciej rozwiązane ^prob­lemy społeczne. Najpoważniejszym za­grożeniem jest bolszewizm, który mło­demu pokoleniu może wydać się szcze­gólnie atrakcyjny, bo stwarza miraż szybkich i radykalnych zmian.

K. Wierzyński „Ojczyzna chochołów"

- Odzyskana wolność jest wolnością tragiczną, bo rzeczywistość niepodległej Polski próbuje się budować na pustych symbolach przeszłości, tworzyć ją z ro-mantyczno-młodopolskich mrzonek.

A. Nowaczyński „Wielki Fryderyk"

- Król pruski, Fryderyk Wielki, dokonu­je w dramacie Nowaczyńskiego niezwy­kle surowego osądu Polski i Polaków. Skłonność do anarchii, nieumiejętność podporządkowania dobra osobistego in­teresom państwa, lekceważenie proble­mów ekonomicznych - oto główne wa­dy Najjaśniejszej Rzeczypospolitej i jej mieszkańców.

Z. Nałkowska „Granica" - Polska lat trzydziestych jest krajem, w którym władza należy do karierowiczów i ludzi pozbawionych skrupułów. Palące prob­lemy społeczne przez lata niepodległo­ści nie zostały rozwiązane, za to powięk­szyły się fortuny tych, którzy bezwzglę­dnie dążyli do swoich celów.

W. Gombrowicz „Trans-Atlantyk" -

Gombrowicz buntuje się przeciwko łza-wo-sentymentalnemu obrazowi nie­szczęśliwej Polski, która nieustannie cierpi. Stojący na nabrzeżu portowym i patrzący za odpływającym do kraju statkiem narrator wyrzeka na Polskę, potwora, który zdycha, zdycha i zdech­nąć nie może. Idei „ojczyzny" „Trans-

-Atlantyk" przeciwstawia ideę synczyz-ny, wzniosłym tradycjom i stereotypom

- młodzieńczy erotyzm i rozbuchany biologizm.

Z. Załuski „Siedem polskich grze­chów głównych" - Książka jest próbą skorygowania stereotypu Polaka (Pola­ków). Autor podaje kilka przykładów zachowań Polaków (nazwanych grze­chami głównymi), które później złożyły się na schemat Polaka - szaleńca, nawiedzonego romantyka, groźnego dla oto­czenia pirotechnika. Analizując te fakty, Załuski dochodzi do wniosku, że naszą historię kształtują poeci, którzy chcą w niej widzieć polską niezwykłość (Mi­ckiewicz wykreował pirotechnika - Or­dona oraz polski mesjanizm, Słowacki wołał: Polska Winkelriedem narodów!) lub fałszywi interpretatorzy, którzy w polskiej historii chcą widzieć stosy trupów i kałuże krwi, co także jest groźne, bo przedstawia nieprawdziwy obraz Polaka (np. Churchill stwierdził podobno, że związać się z Polakami to jakby zamknąć się w pomieszczeniu z wariatem trzymającym zapałki i sie­dzącym na beczce prochu).

A. Szczypiorski „Początek" - Powieść burzy wiele stereotypów o Polsce jako kraju wyjątkowym (patrz: axis mundi), Polakach jako narodzie wyłącznie szla­chetnych wojowników (przywołane czasy polskich kolejnych przełomów: czerwiec, październik, grudzień i... ma­rzec, gdy panią Seidenmanową zmuszo­no do opuszczenia pracy z powodu jej żydowskiego pochodzenia). Polacy nie są ani szczególnie szlachetni, ani szcze­gólnie niegodziwi, są tacy, jak wiele narodów na ziemi. Są wśród nich także zarówno antysemici, jak też osoby przy­jaźniące się z Żydami (Paweł Kryński, kolejarz Filipek).

E. Bryll „Turystyka" - Cudzoziemcy nie są w stanie zrozumieć tragizmu polskiej historii i Polacy powinni się z tym pogodzić, że są w suplementach do przedpokojów Europy.

E. Bryll „Z Lenartowicza" - Polacy hołdują ciągle zaściankowemu ideałowi cnót parafialno-regionalnych, współ­czesnemu sarmaty zmówi, w który m wy­raża się kompleks niższości wobec Eu­ropy.

* „Jestem z narodu, w którym od blisko stu lat każda książka wychodzi za późno, a każdy czyn za wcześnie". (C. K. Norwid)

* „Gdy tylko Polak uwierzy, że ma prawo wybierać, wybiera bohaterstwo". (S. Brzozowski)

* „Urodzić się garbatym Polakiem - to wielki pech, ale urodzić się do tego jeszcze artystą w Polsce, to już pech największy". (S. I. Witkiewicz)

* „W Polsce najgwałtowniej

i najbezwzględniej potępia się ludzi nie za to, że źle czynią, lecz za to, że inaczej myślą". (J. Andrzejewski)

* „Polakom zagraża nie tyle wódka, ile woda sodowa". (P. Jasienica)

* „Większość Polaków po maturze spędza resztę życia na mijaniu się z powołaniem". (A. Ziemny)

* „Nie dopracujemy się nigdy ani urody, ani cnoty polskiej, póki nie ośmielimy się oduczyć polskich grzechów". (W. Gombrowicz)

* „Jesteśmy żadnym społeczeństwem, jesteśmy jednym wielkim sztandarem narodowym". (C.K. Norwid)

* „Twarz polska nie ma obłudnej skorupy". (J. Słowacki)

* ,Ani tu Zachód, ani Wschód -Coś tak, jakbyś stanął w drzwiach".

(J. Liebert)

* „Dla moich Polaków nie ma rzeczy niemożliwych". (Napoleon I)

* „Zachłystywanie się Polską może być niebezpieczne".

(W. Wirpsza)

* „Kiedy mówią «ojczyzna», to pan Tyrolski idzie do domu". (R. Bratny)

---