Motyw Polska i Polacy wpisuje się w krąg zagadnień narodowych, szczególnie ważnych w specyficznych momentach dziejowych. Dziś też jest to temat szczególnie istotny, bo w wyniku wejścia Polski do Unii Europejskiej dyskutuje się o kwestii zachowania naszej narodowej tożsamości i odrębności.

Polska i Polacy

Dokument zawiera

1. Materiał główny
• Chronologiczny przegląd materiału - polskość i europejskość w literaturze polskiej
• Techniki prezentowania
- Zacznij, zakończ
- Jak uatrakcyjnić prezentację?
- Jak o tym mówić?
- Cytaty do wykorzystania
- Powołaj się na autorytety

Bibliografia podmiotu
• Jan Kochanowski - Odprawa posłów greckich
• Adam Mickiewicz - Dziady, Pan Tadeusz
• Juliusz Słowacki - Kordian
• Henryk Sienkiewicz - Trylogia
• Bolesław Prus - Lalka
• Stefan Żeromski - Przedwiośnie
• Stanisław Wyspiański - Wesele
• Witold Gombrowicz - Ferdydurke
• Stanisław Dygat - Jezioro Bodeńskie
• Sławomir Mrożek - Tango, Emigranci
• Edward Redliński - Szczuropolacy

Bibliografia przedmiotu
• Słownik literatury polskiej XIX wieku, Wrocław 1991, hasło: Polak
Mowa jest tutaj o specyficznej sytuacji dziewiętnastowiecznej: był Polak, ale nie było Polski. I o konsekwencjach tej sytuacji w literaturze.
• Marian Śliwiński, Naród i historia jako kategorie estetyki Norwida, Przegląd Humanistyczny 2003/2
Norwid znał specyfikę naszego narodu, jego wady i zalety. W artykule znajdziesz odniesienia do narodu w poezji romantyka.
• Kinga Dunin, Czytając Polskę, Warszawa 2004
Znana socjolożka (zawsze używa formy żeńskiej) we współczesnej polskiej literaturze szuka odpowiedzi na pytanie, jaka jest dzisiejsza Polska i Polacy. Jest to z pewnością dzieło niełatwe, gęste od znaczeń i terminów, ale takiej wiedzy o literaturze współczesnej i współczesnej Polsce nigdzie nie znajdziecie.

Do jakiej prezentacji?
• Jacy jesteśmy my - Polacy? Odpowiedzi poszukaj w literaturze wybranej epoki.
• Zaprezentuj, jaki obraz Polski i Polaków można ujrzeć w krzywym zwierciadle literatury satyrycznej.
• Co mówi literatura romantyczna w kwestii Polski i Polaków? Odwołaj się do dzieł Mickiewicza i Słowackiego.

Jak może brzmieć temat pracy?
• Romantyczne koncepcje na temat roli Polski i Polaków - Mickiewicz i Słowacki.

1. Materiał główny

RADA OD NAS

Polska a Polacy
Warto zauważyć, że pisarze polscy ostrzej wypowiadają się o Polakach jako narodzie, Polska - ojczyzna, traktowana jest z większym szacunkiem. To matka, święta rzecz, serce. W ujęciach krytycznych lub ironicznych ciężar winy spoczywa na narodzie. Sama Polska nigdy nie przestała być sac­rum w polskiej literaturze.Podpowiedzi
• Przy tematach związanych z Polską i Polakami warto odwołać się do dzieł filmowych - przede wszystkim Wajdy (Krajobraz po bitwie, Popioły, Wesele, Pan Tadeusz, Człowiek z marmuru, Człowiek z żelaza), ale również Bugajskiego (Przesłuchanie) czy Wosiewicza (Kroniki domowe).

Kierunki przygotowań
Literacki portret Polski
(ujęcia, wyobrażenia, mity, obrazy tworzone przez twórców polskich) obrazy Polski po odzys­kaniu ­niepodległości
Naród i jego wady
opinie krytyczne i pochwalne zawarte w literaturze
Przegląd wierszy traktujących o narodzie
naród i Polska w poezji
Polak doby staropolskiej
obraz, krytyka i sentyment wobec szlachty stosunek współczesnych
Materiał według zagadnień
Polska. Obrazy literackie

Ojczyzna - okręt na wzburzonym morzu
To bardzo stary i utrwalony w świadomości Polaków topos: oto ojczyzna jawi się jako okręt w czasie burzy, albo nawet tonący, a jego pasażerowie to naród, który winien myśleć o ratowaniu statku. Pierwszym, który rozpropagował ten obraz, był:
• Piotr Skarga w Kazaniach sejmowych. "Głupi tłumoczki swoje opatruje, gdy okręt tonie" - grzmiał najsłynniejszy polski kaznodzieja, ostro krytykując egoizm Polaków, którzy najpierw myśleli o sobie i majątkach, a potem o ojczyźnie.
• Juliusz Słowacki podejmuje tę alegorię w wierszu pt. Testament mój. Wreszcie widzi siebie na czele walczących:
Żem dla ojczyzny sterał swoje lata młode;
A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie,
A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę…

Zauważ
• Porównanie ojczyzny do statku stało się w naszej kulturze czymś więcej niż metaforą lub symbolem. Urosło do rangi alegorii, czyli obrazu symbolicznego, ale utrwalonego w ogólnej świadomości i czytelnego dla wszystkich odbiorców.
• Ojczyzna - statek pojawia się w kazaniach, poezji romantycznej we wzniosłym, pełnym patosu ujęciu, jako parabola w prozie i swoista parodia w literaturze współczesnej. Warto wykorzystać tę różnorodność ujęć.
• Henryk Sienkiewicz - w jednej ze swoich nowel stosuje parabolę: opisuje dzieje tonącego statku, sugeruje losy ojczyzny.
• Ernest Bryll - przytacza alegorię statku w znakomitym wierszu Lekcja polskiego - Słowacki. Lecz jak to czyni! Patrzymy nie na dumny wielomasztowiec, lecz na "bezzwrotny korab", bezradny, niezwrotny, dzieło domowego cieśli. Jest to deformacja metafory, jest w niej też duża dawka goryczy, nieco ironii. Poezja współczesna bowiem często zdradza rozczarowanie tradycją narodową.

Ojczyzna - matka
Wokół niej lekarze, doradcy, reformatorzy - ale tylko syn kocha ją naprawdę. I tylko ten, kto kieruje się uczuciem, jest władny ojczyznę ratować. Taki obraz znajdujemy w:
• Kazaniach sejmowych Piotra Skargi,
• Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza
• A w Epilogu do Pana Tadeusza wykorzystuje się tę metaforę w emocjonalnym okrzyku:
O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie
Złożona - nie ma sił mówić o tobie.
"Polska Chrystusem narodów" - mesjanizm narodowy
Źródło: Dziady cz. III i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza
Poczucie mesjanizmu narodowego odegrało ważną rolę podczas zaborów. Przedstawiano Polskę jako kraj - zbawiciela, który swoim cierpieniem, niewolą okupi wolność innych krajów. W Widzeniu księdza Piotra w Dziadach dzieje Polski jawią się na wzór dziejów Chrystusa. W Księgach… emigranci mają być apostołami - Polska zbawicielem narodów.
Uwaga
Obserwujemy dwa warianty mesjanizmu polskiego.
• Pierwszy - metafizyczny postrzega Polskę na wzór Boga (Chrystusa).
• Drugi - odwołuje się do postaci legendarno-historycznej, jest to więc mesjanizm historyczny.
Warto przywołać jeszcze inną historyczną rolę, jaką przypisywano Polsce: przedmurze chrześcijaństwa (z racji walki z Turkami i zwycięstwa pod Wiedniem pod wodzą Jana Sobieskiego).

"Polska Winkelriedem narodów" - ujęcie Słowackiego
Źródło: Kordian
Słowacki wskrzesza starą szwajcarską legendę o średniowiecznym bojowniku o wolność - Winkelriedzie, który podczas powstania w toku bitwy zebrał wielką ilość wrogich włóczni i wbił we własną pierś. Dzięki temu poświęceniu utworzyła się luka, przez którą przejść mogli Szwajcarzy. Tak też postrzegał zabory i historyczną rolę Polski w Europie poeta.
"Czerep rubaszny" oraz "Paw i papuga narodów"
Autorem obu nośnych metafor jest Juliusz Słowacki, obie pochodzą z tego samego utworu, mianowicie z Grobu Agamemnona. Jest to bardzo ważny wiersz w dyskusji o Polsce i Polakach. Pierwowzór losów Polski widzi Słowacki w klęsce pod Cheroneą, kiedy to Grecja utraciła niepodległość. "Smutne pół rycerzy żywych" - tak nazywa tych Polaków, którzy pozostają po zrywach narodowych - okaleczeni duchowo, pełni niemocy, bezradni. Naród ma według tej koncepcji strukturę swoistą, to "dusza anielska" uwięziona w czerepie rubasznym i płonące serca młodych patriotów oraz bezduszna zewnętrzna warstwa rządząca. Najbardziej emocjonalny, wręcz tragiczny jest finał utworu, moment, w którym Słowacki zwraca się bezpośrednio do ojczyzny, rzucając słynne:
pawiem narodów byłaś i papugą
a teraz jesteś służebnicą cudzą
a kończy pełną pogardy apostrofą: Niewolnico!
"A to Polska właśnie"
Bijące serce pod gorsetem Panny Młodej z Wesela Stanisława Wyspiańskiego.Utwór to, jak wiemy, bogaty w symbole i omawiający sprawę narodową. Polską może być tu chata rozśpiewana, co "polskość pokochała", narodowa kadź, którą każe Stańczyk mącić polskim kaduceuszem, mamy też polską legendę Kościuszkowską i obraz narodu zgromadzonego pod dachem weselnej chaty. Ale najbardziej chyba utkwiły w sercach odbiorców te słowa Wyspiańskiego:
Polska to jest wielka rzecz,
podłość odrzucić precz,
wypisać świętą sprawę
na tarczy, jako ideę, godło
i orle skrzydła przyprawić.

Słynne metafory
• Polska - chata rozśpiewana
• Polska - złożona z trzech połówek
• Polska - radość z odzyskanego śmietnika
• Polska - wizja szklanych domów

RADA OD NAS
Zauważ:
Motyw balu i zabawy jako tła dla rozważania spraw społecznych czy narodowych: Wesele, bal u Senatora, wesele w Chłopach, Bal w Operze Tuwima, zabawy w Nawłoci z Przedwiośnia, zaręczyny w Panu Tadeuszu (polonez), Tango Mrożka.
I ta, szczególna, kto wie, czy nie najpiękniejsza definicja ojczyzny w naszej literaturze:

"Złożona z trzech nierównych połówek"
Należy wybaczyć Stefanowi Żeromskiemu tę małą matematyczną nieścisłość w metaforze zamieszczonej w Przedwiośniu. O wiele bardziej celowe będzie zapamiętanie, iż ten pisarz był prawdziwym piewcą sprawy polskiej, a jego rozważania wykraczały poza hasło "byleby już była". Żeromski pyta: czyja ma być ta wyzwolona ojczyzna, jaka ma być. Temat "Polska a sprawa chłopska" powraca nieustannie w jego prozie. W Wiernej rzece, w Rozdzióbią nas kruki, wrony… - wszędzie tam dręczy autora i odbiorcę postawa chłopa, który nie widzi w Polsce swojej ojczyzny, bo i jak ma widzieć. Oczywiście, najpełniej podejmuje temat wizji ojczyzny Żeromski w Przedwiośniu. Tym bardziej że mamy do czynienia z ojczyzną, która odzyskała wolność po latach niewoli, zatem pytanie: jaka i czyja ma być, staje się nader aktualne. Żeromski ­włącza w powieść trzy koncepcje odbudowy ojczyzny: idealistyczną iluzję szklanych domów, racjonalną "gajowszczyznę", komunistyczną wizję Lulka. Stąd te "trzy połówki" - i słynna metafora Żeromskiego - jej źródło tkwi w podziale kraju na trzy zabory.

"Radość z odzyskanego śmietnika"
"Odzyskanym śmietnikiem" śmiał nazwać wyzwoloną ojczyznę Kaden-Bandrowski w swojej powieści pt. Generał Barcz. A była to powieść z kluczem, czyli taka, w której odzwierciedlało się środowisko polityczne tamtych czasów, a pod postaciami literackimi kryły się prawdziwe nazwiska. I, oczywiście, wszyscy domyślali się które. Jakkolwiek Bandrowski był zwolennikiem Józefa Piłsudskiego, poddał ostrej krytyce krąg polityków rządzących krajem, obnażył kulisy wojskowej władzy, demaskował rozmaite machinacje. Powieść wzbudziła oburzenie. Być może, śmietnik nie był najważniejszą metaforą, niemniej sugestia, aby go posprzątać, wydaje się słuszna. Warto może pamiętać o głosie Kadena-Bandrowskiego, choć jego książka nie należy do kanonu lektur. Sam autor i jego dwaj synowie zginęli w powstaniu warszawskim.

Grudka ziemi i "skumbria w tomacie"
Innymi słowy biegunowe emocje Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. To on jest autorem wiersza tak często "użytkowanego" na szkolnych akademiach:
grudka twej ziemi w ręku
świeci nawet po ciemku
tyś mój w śniegu, w spiekocie
tu dziad spoczął, tu ojciec,
a chodzi, oczywiście, o kraj - "kraj barwny, pelargonii i malwy". I ten sam Gałczyński naraził się władzom, pisząc ironicznie słowa:
Chcieliście Polski? No to ją macie
skumbria w tomacie
skumbria w tomacie
pstrąg?
"Skumbria w tomacie" - czyli ryba w pomidorach - odczytywana była jako aluzja do geograficznego położenia ojczyzny. Metafora to wprawdzie mało poetycka, ale za to obrazowa i łatwo zapada w pamięć.

Smutny obraz w ujęciu Grochowiaka
Przykład - wiersz Pejzaż. "Więc oto ziemia moja Ojczyzna" zaczyna poeta i dalej przedstawia przygnębiającą panoramę: chude wróble, zdechłego konia, zeschły wiatrak i Polaka - pijaka, który zanosi modły.
To niezwykle dotkliwe, poetyckie przeobrażenia narodowego pejzażu, krytyka wad narodowych w nader lapidarnej formie, ale - czy nie ma w niej ani ziarna prawdy?

Niezwrotny korab według Ernesta Brylla
Poezja Ernesta Brylla zawiera wszystkie polskie mity narodowe, szczególnie zaś te romantyczne: pełne patosu, dumy z własnych tragedii i kompleksów. Podchodzi do nich poeta z dystansem, ironią i goryczą. Wydaje się jednak, że nie wypiera się Bryll żadnego z nich, a jest raczej spadkobiercą romantyków. Potrafi na mity polskie spojrzeć inaczej. Czy prawdziwiej? To samo dotyczy wizji ojczyzny. Nie potężny okręt, lecz sklecony gdzieś tam korab. Nie heroiczna historia ruin rzymskich, lecz rozstrzelone czaszki, "odłamek miski, nadpalona decha". Ojczyzna to "kawałek pola, który chcemy przyłatać do brzucha Europy… Jest to bardzo ważny głos w dyskusji o Polsce. Jeden z charakterystycznych dla literatury współczesnej - czyli weryfikujący mity, sięgający po ironię i parodię. To samo dotyczy ocen i definicji narodu.
Zauważ
Wypowiedzi współczes­ne układają się w następujące grupy:
• kompleks Polski wobec Europy
• ubolewanie nad wadami polskimi
• prowokacja i bunt wobec świętości narodowych
• zmęczenie Wielką Narodową Tradycją
• rozważania o narodzie

Polacy
Portret idealny
Polak - rycerz
Polak - Sarmata
Polak - żołnierz
Polak - obrońca wolności

Portret zdemitologizowany
Polak - pijak
Polak - warchoł
Polak - kłótnik
Polak - przekupny egoista
Polak - chciwus
Polak - megaloman
Polak - dusza anielska w czerepie rubasznym

Cechy narodowe Polaków

Polacy - mit Sarmatów
• Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
• Trylogia Henryka Sienkiewicza (Polacy jako naród waleczny i bohaterski; postać Zagłoby demistyfikuje ten mit)
• Satyry Ignacego Krasickiego

Polacy naznaczeni przez los do walki i męczeńskiej śmierci
• Do matki Polki Adama Mickiewicza (los Polaków to walczyć "bez chwały i do męczeństwa")
• Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego (Polacy stają do walki uwiedzeni mitem pięknej śmierci)
• Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego (buntownicza natura Polaków, którzy nie zgadzają się na żadną formę niewoli)
• poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego

Pijaństwo
• Pijaństwo Ignacego Krasickiego
• Trylogia Henryka Sienkiewicza

Kłótliwość
• Monachomachia Ignacego Krasickiego
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
• Zemsta Aleksandra Fredry

Przekonanie o własnej ­wyższości
• Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
• Dziady cz. III Adama Mickiewicza
• Kordian Juliusza Słowackiego
Lawa i "Czerep rubaszny"

Ważny cytat!
Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę ­skorupę i zstąpmy do głębi!
Tak mówi Wysocki w Dziadach Mickiewicza, patrząc na Polaków: na patriotów gotowych oddać życie za kraj (to wewnętrzny ogień) i tych, którzy potrafią zaakceptować najeźdżcę, ba - być kolejnymi poddanymi cara, zdradzić sprawę (to zewnętrzna skorupa). Wyeksponował tę definicję Tadeusz Konwicki, nadając swojemu filmowi na kanwie Dziadów tytuł Lawa.
Słowacki dostrzega i podkreśla tę samą dwoistość: wewnątrz dusza anielska, z zewnątrz "czerep rubaszny". Polak według Słowackiego nie jest zdolny do czynu; to Kordian "mdlejący w progach sypialni carskiej".

Chłopi i inteligencja zobrazowani w Weselu Wyspiańskiego
Właściwie otrzymali tu Polacy marną notę: może i chętni do czynu, lecz niezdolni, bezradni: zgubią róg, pogrążą się w letargicznym tańcu.
"Społem" to jest malowanka
"społem" to duma panka,
"społem" to jest chłopskie "w pysk",
"społem" to papuzia kochanka"
- powie Dziennikarz.

Polaków portret rycerski
• Wincenty Kadłubek w swojej Kronice polskiej pisze o naszych przodkach: Polacy nie widzą przyjemności w posiadaniu złota, lecz w rozkazywaniu tym, którzy posiadają złoto, i większą hańbą jest się dać przekupić, niż ulec w walce. Kronikarz często przemilcza klęski polskiego oręża, eksponując zwycięstwa i podkreślając jedność narodu, szczególnie uwidaczniającą się w chwilach zagrożenia.

• Również Jan Długosz przytacza legendę z czasów Bolesława Krzywoustego, który wysłał swojego wojewodę Skarbka z poselstwem do króla niemieckiego. Ten, pragnąc nastraszyć posła swoją potęgą, ukazał mu skarbiec, oświadczając, że tym pokona Polaków. Na to wojewoda rzucił do skrzyni z klejnotami swój pierścień, mówiąc: "Idź złoto do złota, my, Polacy, wolimy żelazo".

• Dalszej idealizacji szlachty polskiej, utożsamianej wówczas z całym narodem, sprzyja mit o sarmackim pochodzeniu tej grupy społecznej. Szesnastowieczni kronikarze, zwłaszcza Marcin Bielski i Marcin Kromer, uzasadniają historycznie, że rycerstwo polskie i wywodząca się z niego szlachta pochodzi od starożytnych Sarmatów, dzielnych jeźdźców i wojowników. Ten mit stał się podstawą całej ideologii, która w sposób wyjątkowo silny wpłynęła na świadomość wielu pokoleń Polaków i ukształtowała wizerunek naszego narodu także w innych krajach.

• Dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica XVII w. są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Autor - bezkrytyczny wobec swojej grupy społecznej, fanatycznie przywiązany do swobód i przywilejów szlacheckich - przekazuje barwny obraz życia, do którego chętnie sięgać będą pisarze późniejszych epok. Pamiętniki utrwalają przekonanie o waleczności i odwadze Polaków oraz ich przywiązaniu do wolności i do ojczystych ­tradycji. Podkreślają też religijność narodu, broniącego chrześcijaństwa i wyróżnionego szczególną opieką Matki Boskiej traktowanej jako Królowa Polski. Krytyczna lektura ­wspomnień Paska pozwala na dostrzeżenie także cech sarmackich, które chluby nie przynoszą: skłonności do anarchii i warcholstwa, ograniczonych horyzontów umysłowych, megalomanii, nietolerancji, pijaństwa, prywaty.

• Utrata niepodległości, a zwłaszcza klęska powstania listopadowego sprawiły, że zaczęto idealizować Polskę sarmacką i bagatelizować jej grzechy. Przekonanie o możliwości wewnętrznej ­przemiany szlachty w imię wspólnego dobra głosi Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Epopeja ta, dzięki swej popularności, wyjątkowo skutecznie utrwala stereotyp Polaka, który dzięki patriotyzmowi potrafi zrezygnować z dumy i pychy, umie odrzucić prywatę i egoizm, zdobywając się na bezgraniczne poświęcenie i bezimienne bohaterstwo.
Mickiewicz w swoim utworze przywołuje także inny mit - szczególnie ważne w dobie niewoli przeświadczenie o zdolności Polaków do zjednoczenia się w obliczu wspólnego wroga. Zwaśnione rody Sopliców i Horeszków godzą się, by walczyć z Moskalami.

• Pewność, że naród potrafi wznieść się ponad podziały, głosi także Józef Wybicki w Mazurku Dąbrowskiego:
Niemiec, Moskal nie osiędzie.
Gdy jąwszy pałasza
Hasłem wszystkich zgoda będzie
I ojczyzna nasza.

• Podobne przekonanie przyświeca także Henrykowi Sienkiewiczowi, który w usta Zagłoby wkłada słowa: "Nie masz takowych terminów, z których by się viribusunitis i przy Boskich auxiliach podnieść nie można było". W Trylogii pisarz tworzy galerię rycerzy bez skazy, szlachetnych, wiernych, odważnych (Michał Wołodyjowski, Jan Skrzetuski), odwołując się do bohaterskich wzorców sarmackich. Krzepiąc serca, utrwala także obraz Polaka patrioty, przechodzącego wewnętrzną przemianę, gotowego oddać życie za ojczyznę (Andrzej Kmicic). Sienkiewicz w swoich powieściach podtrzymuje również stereotyp Polaka katolika, obrońcy wiary, pogromcy heretyków i pogan.
O tym, że idealizacja Polski i Polaków, barwność typów szlacheckich, przywiązanie do wolności, bohaterstwo, poświęcenie wielkiej sprawie, honor - są propozycjami atrakcyjnymi, świadczy chociażby niezwykła popularność Trylogii i jej filmowych adaptacji.
Warto też zauważyć, że większość omówionych dotychczas utworów wiąże rozważania o Polakach z cnotami chrześcijańskimi i z religią katolicką. Już w ideologii sarmatyzmu pojawiają się wątki zabarwione mistycyzmem i mesjanizmem.

Polaków portret zdemitologizowany
Już literatura renesansowa zawiera wiele obserwacji, które nie nastrajają optymistycznie, mimo iż przeżywaliśmy wówczas jako państwo okres rozkwitu. Twórcy tego okresu dostrzegają szczególnie takie wady szlacheckie, jak prywata, egoizm, samowola i nadmierne przywiązanie do spraw materialnych.

• Posłów i urzędników szlacheckich krytykuje Mikołaj Rej słowami Plebana z Krótkiej rozprawy:
Już to kilka niedziel bają
A ni w czym się nie zgadzają
Pewnie Pospolitej Rzeczy
Żadnych tam nie ma na pieczy.

• Jan Kochanowski w Pieśni o spustoszeniu Podola nie wierzy w bezinteresowność szlachty i ostrzega, że Polacy, skupieni na gromadzeniu dóbr i lekceważący swoje obowiązki wobec ojczyzny, zasłużą na nowe przysłowie głoszące, że Polak i przed szkodą, i po szkodzie głupi. Jeszcze bardziej krytycznie i złowieszczo brzmią słowaUlissesa z Odprawy posłów greckich:
"O nierządne królestwo i zginienia bliskie,
gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
ma miejsca, a wszystko złotem kupić trzeba".

• Wady szlacheckie atakuje także Piotr Skarga w swoich Kazaniach sejmowych. Słuchaczy ma przerazić alegoryczna wizja Polski jako tonącego okrętu, którego pasażerowie - pozbawieni wyobraźni i przywiązani do swojego majątku - ratują tobołki, a nie zagrożony statek.

• Podobne motywy pojawiają się w twórczości Wacława Potockiego (Zbytki polskie, Pospolite ruszenie, Czuj, stary pies szczeka).

• Nasilenie ataków na negatywne cechy szlachty następuje w dobie oświecenia. Ignacy Krasicki w satyrze Pijaństwo pesymistycznie ocenia szanse wyplenienia tego narodowego nałogu. Bardzo trafne są poczynione przez autora obserwacje obyczajowe: źle pojęta gościnność objawia się nadmiernym piciem alkoholu, wraz z ilością opróżnianych butelek wzrasta animusz wojenny i patriotyzm uczestników libacji, a wszystko kończy się bójką w obronie opacznie pojętego honoru.

• Szlachcic z satyry Do króla jest przekonany, że: "Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił / Mądry przedyskutował, ale głupi pobił". Swoją głupotą i konserwatyzmem chlubi się też Starosta Gadulski z komedii Juliana Ursyna Niemcewicza Powrót posła. Za powód do dumy poczytuje sobie obronę przywilejów, dzięki którym "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni".

• Pamfletem na szlachtę - już w romantyzmie - jest Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego. Poeta nazywa Polskę "krajem smutnych Ilotów", pogodzonych z niewolą, niezdolnych do poświęcenia życia w imię wolności, przywiązanych do "złotego pasa" i "czerwonego kontusza". Obwinia szlachtę o to, iż ojczyzna najpierw "pawiem narodów była i papugą", a potem utraciła niepodległość i nie może jej odzyskać, bo naród jest słaby i podzielony, a "czerep rubaszny" więzi "duszę anielską".

• Obraz społeczeństwa, które skazuje najlepsze i najszlachetniejsze jednostki na zatratę swoich sił i samotność, ukazuje Bolesław Prus w Lalce. Po przegranym powstaniu styczniowym Polacy łatwo zamienili rycerskość na kapitalizm, a poświęcenie na gonitwę za pieniędzmi, zamknęli się w kręgu własnych klas społecznych. Rozgoryczony Wokulski wyznaje: "Tu nic nie poradzi jednostka z inicjatywą, bo wszystko sprzysięgło się, by ją spętać i zużyć w pustej walce - o nic".

• Triumf ugodowości i serwilizmu, zwycięstwo łajdaków i kanalii żerujących na klęsce styczniowego zrywu przewiduje również przed śmiercią Winrych, bohater noweli Stefana Żeromskiego Rozdzióbią nas kruki, wrony…

• Mity narodowe kompromituje także Stanisław Wyspiański w Weselu. Podważa on przede wszystkim romantyczne przeświadczenie o umiejętności zjednoczenia się ­Polaków we wspólnej walce. Do zdemitologizowanego portretu narodu dodaje takie cechy, jak prymitywizm i egoizm chłopów oraz bierność i bezradność inteligencji. Niemoc społeczeństwa, jego marazm i zobojętnienie symbolizuje chocholi taniec.

• Wyrazem sprzeciwu wobec stereotypów narodowych jest wiersz Jana Lechonia Herostrates. Poeta daje wyraz niepokojowi, czy odrodzona Polska - papuga wszystkich ludów - w cierniowej koronie - potrafi wyzwolić się spod ciążących nad nią jak czar mitów stworzonych w przeszłości.

• Rozrachunkiem z patetycznymi wzorcami osobowymi oraz stereotypami emocjonalnymi tłumiącymi niezależność i autentyzm Polaków stał się natomiast Trans--Atlantyk Witolda Gombrowicza. Pisarz walczy przede wszystkim z łzawo sentymentalnym wizerunkiem narodu, ukazując groteskowy obraz mentalności wywodzącej się z sarmatyzmu i mesjanizmu. W Przedmowie do powieści (w 1953 r.) autor pisze: "Czy broniąc Polaków przed Polską, jestem czy nie jestem patriotą? (…) Cóż wart jest naród złożony z ludzi sfałszowanych i zredukowanych? Z ludzi, którzy nie mogą pozwolić sobie na żaden szczerszy, swobodniejszy odruch z obawy, by im się ten naród nie rozpadł?".

• Mit o Polakach jako narodzie szlachetnych wojowników burzy także Andrzej Szczypiorski w powieści Początek, wydanej w 1990 r. Pisarz stwierdza: "Nareszcie zdechł mit o naszej wyjątkowości (…). Może wreszcie teraz Polska zrozumie, że łajdactwa i świętość w jednym stoją domu, także i tutaj, nad Wisłą, jak na całym bożym świecie".
Śmiejmy się z siebie - Polacy w krzywym zwierciadle
Wiadomo, że literatura współczesna, zwłaszcza zaś jej awangardowe nurty, przepada za deformacją, groteską, parodią, że przeciwstawia się stereotypom i uwielbia burzyć mity. Twórcy współcześni również dumie narodowej wymierzyli prztyczka w nos, prowokowali i "zdejmowali z piedestału" wysokie mniemanie o własnym narodzie.

• Sławomir Mrożek - obrazuje "skromność" polskości wobec Europy w Monizie Clavier - opowiadaniu o pewnym Polaku, który wybrał się do Rzymu z kartonową walizką w rękach. Perypetie, jakie przechodzi, rysują dzieje Polaka za granicą, zbierają i obnażają stereotypy myślenia - i europejskie, i polskie,ujawniają też polski kompleks i prowincjonalizm. Mrożek trochę naśmiewa się z polskiego bohaterstwa (dziury w uzębieniu są symbolem poświęcenia w walce o wolność), ale Mrożek często używa śmiechu do pokazania cech czy zjawisk. Dowodem - cykl rysunków Polak w obrazkach, które z pełnią humoru zestawiają zbiór wad narodowych. Do ich oglądania też trzeba wykrzesać z siebie trochę poczucia humoru. Przy Mrożku będąc - czytelnicy Tanga mogą przywołać postać Artura. Jest spadkobiercą romantyków, posiadaczem zalet i wad polskich w tymże romantycznym ujęciu.

• Stanisław Dygat w Jeziorze Bodeńskim przywołuje cały zestaw polskich mitów i dokonuje z nimi rozrachunku. Polak w obozie jenieckim prowadzi pewną grę z otoczeniem: obserwuje, a także krytykuje stereotypowe postawy i sposób myślenia. Kiedy kocha - to jak romantyk, kiedy ucieka, przywołuje Matkę Boską, wspominając w ten sposób Dziady. Wiele humoru jest w tej powieści, ale i poważnych konkluzji, jak choćby ta, że pomiędzy schematami narodowej tradycji a rzeczywistością wojny rozciąga się nieprzebyta przestrzeń.

• Konstanty Ildefons Gałczyński sportretował Polaków w Teatrzyku "Zielona Gęś". W Dymiącym piecyku mówi Piecyk:
I nic się, ach, nic nie zmienia,
a ci Polacy modlą się i grają Szopena,
och!
Umieją umierać - nie umieją pracować? ("To bardzo łatwo jest umierać - żyć trudniej - rzekł Horacy"). Polski inteligent to przedziwne indywiduum: obrażony, przeziębiony, zły na cały świat, odęty i z symbolicznym fortepianem Szopena. Polecam dowcipny wiersz Hagiografia (fragment Śmierci inteligenta), zawiera dość kąśliwy portret Polaka.
• Stanisław Grochowiak w Pejżażu prezentuje przedstawiciela narodu z flaszką wódki w rękach, zanoszącego modlitwy do Matki Boskiej.

• Andrzej Bursa - zaskakująco puentuje wiersz - niby-modlitwę do Boga: "ale dlaczego stworzyłeś mnie Polakiem", sprowadzając tym samym naszą narodowość do roli najgorszego nieszczęścia.

• Rafał Wojaczek obrazoburczo traktuje kult Matki Boskiej, w wierszu Ojczyzna pisze:
troskliwa jakby bufetowa
Matka Boska jak królowa Polski
Matka cudza jak Królowa Polski.

• Stanisław Barańczak w wielu utworach porusza kwestię Polaka wobec Europy, problem emigracji, niezrozumienia polskich problemów przez obce narody (But why?) albo - dzieje narodu nękanego dziejowymi burzami (Jeżeli to porcelana, to wyłącznie taka).

• Ernest Bryll zarzuca Polakom hamletyzm, bezradność Kordiana. Ważny jest także wiersz Co o bigosie pisać narodowym?. Charakterystyka narodu jest tu… brutalna. Trzysta lat za Europą, w truciznach spisków i defilad… "Co więc o bigosie o długich nocnych zmorach rodaków? Że jawa może być u nas tylko, kiedy smuga przez nią płynie…"

Techniki prezentowania
Zacznij
• Jacy jesteśmy? Podli czy szlachetni? Godni podziwu czy wzgardy? Europejczycy czy mieszkańcy polskiego zaścianka? Wybrańcy Boga czy jego błazny? Różne były wizje Polaków w literaturze…

• Na Zachodzie kojarzymy się z polską wódką, papieżem, Wałęsą i Polish jokes. Jacy jesteśmy naprawdę­?

• Nie lubimy siebie, wstydzimy się polskości. Gombrowicz i Gretkowska krytykują Sienkiewicza, Miłosz przedstawiał się jako obywatel Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Albo przeciwnie, rozsadza nas duma narodowa, nas - Sarmatów, nas - winkelriedów i Chrystusów, nas - działaczy narodowych. Literatura jest katalogiem tych tak krańcowych postaw.

• Polak - sprytny cwaniaczek, który poradzi sobie w każdej sytuacji. Lubiący się zabawić jak grany przez Marka Kondrata pułkownik Kwiatkowski czy bohater "C.K. Dezerterów". Polak krnąbrny, broniący swej wiary i narodu, jak chłopak z sierocińca w "Europie, Europie" Agnieszki Holland. Polaczek, nielubiany na Zachodzie, znany z pracy na czarno, pijaństwa i kombinatorstwa. Szczuropolak z powieści Redlińskiego nieumiejący zachować własnej tożsamości. Złamany emigrant z filmu Kieślowskiego "Trzy kolory. Biały". Głupi, bezmyślny Polak, unoszony przez wiatr historii, jak "zawrócony" z filmu Kazimierza Kutza.
Wzór cnót, dumny, prawy rycerz z "Trylogii" pisanej "ku pokrzepieniu serc". I złamany wojną, ale jednak do końca spełniający żołnierski obowiązek bohater "Popiołu i diamentu", "Kanału"…

Oto cała prawda o nas, oto najważniejsze chyba obrazy Polaków…
• Polska - kraj tolerancji religijnej i złotej wolności. Czy Polska antysemitów, nawiedzonych komunistów i konserwatywnych katolików. Który obraz jest prawdziwy?

Jak uatrakcyjnić prezentację?
• Posłuż się mapami państwa polskiego z atlasu historycznego.
• Wykaż, że znasz różnice w pojęciach: państwo, naród, ojczyzna.
• Odwołaj się do początków państwowości polskiej.
• Zrób wykres z listą wad i zalet Polaków na podstawie portretów literackich.
• Jeśli przeczytasz Czytając Polskę Kingi Dunin, to możesz pokusić się o diagnozę polskiego społeczeństwa na łamach współczesnej literatury. Dla ambitnych!

Jak o tym mówić?
• Używaj terminów: zacofanie, położenie geopolityczne, warunki historyczno-polityczne, kraj w sercu Europy.
• Rozpocznij: Specyficzne położenie geopolityczne naszego kraju determinuje bieg naszej historii i kształtowanie się narodowej tożsamości.
• Wymieniaj cechy: ksenofobia, kompleksy narodowe, poczucie niższości wobec sąsiadów, mania wyjątkowości, ale też: szczególna solidarność, zapał do walki, wyjątkowy patriotyzm i bohaterstwo, skłonność do poświęceń, gościnność.

Zestaw wad narodowych w świetle literatury
• kłótliwość
• alkoholizm
• snobizm narodowy
• niemoc czynu przy romantycznych gestach
• brak realizmu działania
• chwiejność poglądów
• słabość organizacji

Zestaw zalet narodowych według literatury
• odwaga w walce
• umiejętność mobilizacji wobec wroga
• przywiązanie do tradycji
• religijność
• miłość do swoich bohaterów
• gotowość poświęcenia życia i synów nawet przegranej sprawie

Powołaj się na autorytety:
Andrzej Szczypiorski, Początek

Tu był środek ziemi, oś wszechświata, bo sam Bóg umieścił tutaj jądro stworzenia.
Adam Michnik

Prawdy tego narodu odkrywają poeci, a nie politycy. Nie zrozumie Polski ten, kto nie wsłuchuje się w głos polskiej literatury.
Andrzej Stanisław Kowalczyk

Człowiek pozbawiony korzeni kulturowych zatraci orientację we współczesności, łatwo wyrzeknie się trwałych wartości.
Homilia Jana Pawła II wygłoszona w Warszawie w 1979 r.

Dzieje narodu zasługują na właściwą ocenę wedle tego, co wniósł on w rozwój człowieka i człowieczeństwa, w jego świadomość, serce, sumienie.

Cytaty do wykorzystania
A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie.
Jan Kochanowski, Pieśń XII

Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie",
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.
Jan Kochanowski, Pieśń V

Polska nie jest krajem intelektualnym, lecz emocjonalnym. Im bardziej sentymentalnie, tym lepiej. (…) To, co się odnosi do logiki, intelektu, nigdy nam nie leżało, bo może ten kraj nie żył w sferze logiki, tylko popieprzonej historii, gdzie wariactwo okazywało się jedynym spo­sobem działania. Nas musi coś chwytać za serce i być ku pokrzepieniu serc, nie ku pokrzepieniu umysłów, rozsądku. Dlatego takie kłopoty miał Gombrowicz.
Manuela Gretkowska w wywiadzie dla Cogito 1/99

Myślenie w Polsce zawsze szokowało. Szokowało, że można pomyśleć inaczej niż całe plemię nad Wisłą. Pomyśleć i odważyć się to ­powiedzieć. Nie szokuje nikogo bandyta, miliarder, totalny kicz.
Manuela Gretkowska w wywiadzie dla Cogito 1/99

Za najważniejszą zmianę w tym, co dzieje się w Polsce po 1989 roku, uważam fakt, że otwarta została droga dla talentów.
Leszek Balcerowicz w wywiadzie dla Cogito 6/99

Polska była krajem zamkniętym i miało to wpływ na kierunek aspiracji młodych ludzi (…) teraz wyjazd za granicę nie jest wielkim problemem.
Leszek Balcerowicz w wywiadzie dla Cogito 6/99

Polska jest tym, co mnie najbardziej boli i co jednocześnie najbardziej kocham. Zdaję sobie sprawę, że z wielu względów (chociażby bezinteresownej polskiej zawiści) nie jest to najlepsze miejsce na świecie, ale chyba nie po­trafiłbym poza nią żyć. Irytuje mnie warszawski bałagan, spotykana na każdym kroku obcesowość i nieżyczliwość, ale jednocześnie bardzo mi przykro, gdy np. za granicą ktoś opowiada ośmieszające nas dowcipy.
Andrzej Szczypiorski w wywiadzie dla Cogito 13/99

Jakie filmy przywołać?
• Ogniem i mieczem Jerzego Hoffmana na podstawie powieści Henryka Sienkiewicza - w nim chwała polskiego oręża, ale i krytyka polskich wad narodowych,
• Popioły Andrzeja Wajdy, na podstawie powieści Stefana Żeromskiego, dramat Polaków epoki napoleońskiej przez chwilę łudzących się nadzieją na odzyskanie niepodległości,
• Kanał Andrzeja Wajdy - tragedia polskich powstańców ewakuujących się kanałami, dogorywające powstanie warszawskie, symbol narodowego dramatu,
• Popiół i diament Andrzeja Wajdy (na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego) - dramat chłopaka z AK, wahającego się pomiędzy dalszą walką, wiernością ideałom i dowódcom a normalnym życiem
w PRL-u,
• Pierścionek z orłem w koronie Andrzeja Wajdy (na podstawie powieści Aleksandra Ścibora-Rylskiego) - dylematy akowców zagrożonych w nowej, zdominowanej przez socjalistyczną władzę i sowieckie wojska rzeczywistości,
• Krajobraz po bitwie Andrzeja Wajdy (na podstawie opowiadań Borowskiego) - Polacy złamani przez wojnę i obóz, ograbieni z wartości, miłości, normalnego życia, kultury,
• Trzy kolory. Biały Krzysztofa Kieślowskiego - złamani życiem emigranci z Polski, z trudnością odnajdujący się i w kraju, i za granicą,
• Europa, Europa Agnieszki Holland - ukazani w epizodzie z radzieckiego sierocińca dumni Polacy nie wypierają się polskości ani religii, nawet za cenę niewygód i kompromitacji, zagrożenia życia,
• Przesłuchanie Ryszarda Bugajskiego - dramat kobiety, przypadkowo uwikłanej w śledztwo i więzienie - czasy stalinowskie,
• Człowiek z marmuru i Człowiek z żelaza Andrzeja Wajdy - czasy przodowników pracy, bunty robotników i studentów przeciw komunistycznej władzy,
• komedie Stanisława Barei, takie jak Miś, Alternatywy 4, Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz, Poszukiwany, poszukiwana pokazujące absurd codziennej rzeczywistości w socjalistycznej Polsce,
• Cwał Krzysztofa Zanussiego - komedia, silna kobieta, ciotka (grana przez Maję Komorowską) kpi sobie z socjalistycznego reżimu.