Polska i Polacy

Polska jest w skali Europy krajem średniej wielkości — zajmuje powierzchnię 312 685 km², a wraz z przyległymi obszarami morskimi 322 577 km². Położoną w Europie Środkowej Polskę od północy oblewają wody Morza Bałtyckiego. W północnej i środkowej części kraju przeważają niziny (ponad 90% powierzchni leży na obszarach poniżej 300 m n.p.m.), ku południowi przechodzące w wyżyny i góry. Średnia wysokość bezwzględna wynosi 173 m n.p.m.

Za najbardziej na północ wysunięty punkt kraju uważa się przylądek Rozewie (54°50'N). Inne skrajne punkty to kolano Bugu na wschód od Strzyżowa (24°08'E), zakole Odry koło Cedyni (14°07'E) i szczyt Opołonek w Bieszczadach (49°00'N). Przeważają granice naturalne. Rzekami — Odrą i Nysą Łużycką — biegnie granica zachodnia z Niemcami oraz — Bugiem — część granicy wschodniej z Ukrainą i Białorusią. Góry stanowią granicę z Czechami (Sudety) i Słowacją (Karpaty). Jedynie na północy — z Rosją (enklawa kaliningradzka) i z Litwą mamy na całej długości granicę sztuczną.

Charakterystyczne ukształtowanie powierzchni to efekt budowy geologicznej. Przez Polskę przebiegają granice 3 wielkich jednostek geologicznych. Oddzielają one znajdującą się na północy i wschodzie prekambryjską platformę wschodnioeuropejską, zajmującą znaczne fragmenty południa i zachodu — paleozoiczną platformę Europy Środkowej i Wschodniej oraz, na skrajach południowych, łuk Karpat — gór powstałych w trzeciorzędzie w czasie fałdowań alpejskich. Rzeźbę znacznej części Polski kształtowały także lodowce i lądolody w czasie 4 zlodowaceń: podlaskiego, krakowskiego, środkowopolskiego i bałtyckiego. Najwyraźniejsze ślady epoki lodowej pozostały w górach oraz na północy Polski w postaci rzeźby młodoglacjalnej, m.in. liczne wzniesienia morenowe, ozy 
, sandry, jeziora. Odziedziczony po wymienionych procesach geologicznych układ rzeźby kraju ma charakter pasowy. Północ zajmują pobrzeża, na południu graniczące z pasem pojezierzy, następnie kolejno pas nizin, wyżyn, kotlin i gór. W najwyższych pol. górach — Tatrach znajduje się najwyższy w Polsce szczyt — Rysy, mający wysokość 2499 m n.p.m. Punkt najniżej położony znajduje się na Żuławach Wiślanych (1,8 m p.p.m.).

Do najważniejszych krain geograficznych Polski zalicza się: Pobrzeże Słowińskie, Nizinę Szczecińską, Żuławy Wiślane, Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Wielkopolskie, Nizinę Mazowiecką, Nizinę Podlaską, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Śląską, Wyżynę Małopolską, Wyżynę Śląską, Wyżynę Lubelską, Kotlinę Sandomierską, Kotlinę Oświęcimską, Sudety i Karpaty.

Pod powierzchnią ziemi kryje się wiele surowców mineralnych. Do największych bogactw Polski należy węgiel kamienny występujący na Górnym i Dolnym Śląsku oraz na Lubelszczyźnie (wydobywany na Górnym Śląsku), węgiel brunatny zalegający na znacznych obszarach Niżu Polskiego (wydobywany w okolicach Zgorzelca, Konina i Bełchatowa), rudy miedzi (okolice Lubina i Głogowa), cynku i ołowiu (północ i wschód Wyżyny Śląskiej), siarka (okolice Tarnobrzega) oraz sól kamienna (Kujawy oraz — eksploatowane w małej skali — złoża w okolicach Wieliczki i Bochni). W ostatnich latach odkryto na terenie Polski sporo złóż gazu ziemnego (największe eksploatowane — Barnówko na północnym zachodzie kraju). Udokumentowane zasoby ropy naftowej są niewielkie. Ponadto na terenie kraju istnieją złoża rud żelaza z domieszką metali rzadkich

(w okolicach Suwałk — nie eksploatowane) i niklu (Ząbkowice Śląskie). Rudy miedzi oraz cynku i ołowiu zawierają znaczne domieszki metali szlachetnych, m.in. srebra i złota.

Niemal cały kraj znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego. Tylko nieliczne strumienie toczą swe wody do rzek należących do zlewiska Morza Czarnego i Morza Północnego. Najdłuższą rzeką jest Wisła (1047 km), płynąca w całości w granicach Polski. Ma ona największe dorzecze, które podobnie jak dorzecze Odry jest asymetryczne. Rzeki te mają więcej dopływów prawych niż lewych. Jest to wynikiem nachylenia powierzchni Polski z południowego wschodu ku północnemu zachodowi. Jeziora zajmują ok. 1% powierzchni kraju. Najwięcej jezior znajduje się na północy kraju. Tam też powstało największe pol. jezioro — Śniardwy (polodowcowe).

Kraj znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, jednak ze względu na znaczne różnice między zachodnią częścią, gdzie przeważają wpływy oceaniczne, a wschodnią — o wpływach klimatu kontynentalnego, klimat Polski uchodzi za przejściowy. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 4-9°C. Roczne amplitudy powietrza rosną z zachodu na wschód. Okolice Suwałk bywają nazywane pol. biegunem zimna. Najcieplejszą krainą jest Nizina Śląska. Średnia wysokość opadów wynosi rocznie ok. 600 mm. Tu również zauważalne jest duże zróżnicowanie regionalne. Najwięcej pada w górach na wysokości 1500-2000 m n.p.m. i na pojezierzach. Najsuchsze są Kujawy.

Gleby Polski nie są zbyt żyzne. Przeważają gleby bielicowe i brunatne. Najżyźniejsze — czarnoziemy powstałe ze skał lessowych — występują tylko na niewielkich skrawkach Wyżyny Lubelskiej (okolice Hrubieszowa), pod Krakowem oraz na południe od Opola.

Prawie 30% powierzchni kraju zajmują lasy, a udział powierzchni zalesionej rośnie. Wśród drzewostanu przeważają drzewa iglaste, szczególnie sosny, stanowiące ok. 70% wszystkich drzew. Udział drzew liściastych (gł. dęby, buki, graby, brzozy) rośnie ku zachodowi. Prawie połowa lasów jest uszkodzona przez zanieczyszczenia przemysłowe i inwazje owadów (najbardziej lasy w Górach Izerskich). Największe skupiska leśne — puszcze i bory — są rozproszone po całym kraju. Największe — Puszcza Kurpiowska zajmująca ok. 200 tys. ha — znajduje się na północnym wschodzie.

Liczba gatunków zwierząt żyjących w Polsce nie jest duża (kilkadziesiąt tysięcy, z tego ok. 600 kręgowców), zwł. w porównaniu z krajami o cieplejszym klimacie. Tylko nieliczne są endemitami, m.in. traszka karpacka. Do największych pol. zwierząt należą żubry (gatunek odtworzony w Polsce) i łosie. Inne rzadkie i chronione gatunki to: bóbr, kozica, świstak, ryś, żbik, niedźwiedź i suseł. Największym ptakiem jest orzeł przedni, występujący w Polsce bardzo rzadko. Przyrodę chroni się w Polsce już od XI w., kiedy to król Bolesław Chrobry zakazał polowań na bobry. Obecnie najskuteczniejszą formą ochrony przyrody są parki narodowe (w 2001 istniały 23 parki).

W 2001 Polskę zamieszkiwało mniej niż 39 mln mieszkańców. Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne. Gęściej zaludnione jest południe i centrum kraju (Górny Śląsk, Małopolska i okolice większych miast — 500-2000 osób/km²). Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzują się Bieszczady i Beskid Niski. Zdecydowana większość mieszkańców kraju to Polacy. Zaledwie kilka procent stanowią przedstawiciele innych narodowości, wśród nich najwięcej jest Niemców (Opolszczyzna), Ukraińców (pogranicze z Ukrainą oraz pojezierza) i Białorusinów (Podlasie). Ponadto mniejsze grupy narodowościowe stanowią Litwini, Słowacy, Rosjanie, Grecy i Macedończycy, Romowie i Żydzi. Rośnie liczba imigrantów (najwięcej z Wietnamu i Armenii). Polska jest krajem względnie jednolitym pod względem religijnym. Zdecydowana większość uważa się za katolików (kościoły rzymski, greckokatolicki, ormiański i neounicki). Ponad pół miliona Polaków to wyznawcy prawosławia (gł. wschodnia Polska). Około 120 tys. należy do Związku Wyznania Świadków Jehowy. Różne kościoły protestanckie skupiają ponad 150 tys. wyznawców. W Polsce mieszka także około 5000 muzułmanów, podobna liczba wyznawców Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości Kryszny i około 1500 wyznawców judaizmu.

Od 2000 jest notowany ujemny przyrost naturalny. We wczesnych latach powojennych (do 1958) obserwowano wyż demograficzny, a stopa przyrostu naturalnego wynosiła blisko 20‰. Wtórny wyż wystąpił w latach 70. Od połowy lat 80. wskaźnik przyrostu spadał. Rośnie natomiast przeciętna długość życia. Mężczyźni mają szansę dożyć średnio 69, a kobiety 77 lat. Ponad 60% ludności Polski mieszka w miastach, których jest ok. 900. Najbardziej zurbanizowane obszary kraju to centrum (okolice Warszawy i Łodzi) oraz Wyżyna Śląska. 20 pol. miast liczy ponad 200 tys. mieszkańców. Największym miastem jest Warszawa (ponad 1,6 mln ludności, w zespole miejskim ok. 2,5 mln); największym zespołem miejskim jest aglomeracja śląska.

Rozrost miast jest m.in. skutkiem ruchów migracyjnych (migracja), które rozwinęły się szczególnie po II wojnie światowej. Migrowano gł. do Warszawy oraz na obszary przemysłowe. Do tułaczki po kraju skłaniała także zmiana granic; 1945-50 przemieściło się około 7 mln osób, zasiedlając gł. ziemie zachodnie i północne. W ciągu wieków wielu Polaków opuściło kraj ojczysty. Potomków emigrantów, którzy wciąż czują związki z Polską, nazywamy Polonią. Jej liczbę szacuje się na 10-15 mln, a najwięcej (ok. 8 mln) zamieszkuje USA. Większe skupiska Polonii znajdują się także w Niemczech, Francji, Brazylii, Kanadzie, W. Brytanii, Australii, Argentynie. Duże grupy Polaków, którzy mieszkają poza granicami kraju, są na Białorusi, Ukrainie, Litwie, w Rosji i Kazachstanie.

Polska jest krajem przemysłowo-rolniczym. W okresie po II wojnie światowej silnie rozbudowywano przemysł ciężki, a niemal wszystkie zakłady przemysłowe stały się własnością państwową. Największe elektrownie, huty i fabryki powstały w okresie planu 6-letniego (1949-55) i w 1. połowie lat 70. Od 1990 postępuje prywatyzacja 
i restrukturyzacja przemysłu. W 2001 przeważająca większość zakładów przemysłowych została sprywatyzowana. Zamknięto znaczną część kopalń węgla kamiennego, hut, zakładów zbrojeniowych. Poważne trudności przeżywa przemysł włókienniczy. Rozkwitają natomiast zakłady produkujące dobra konsumpcyjne, np. spożywczy i niektóre gałęzie przemysłu chemicznego. Do 2000 szybko rosła produkcja samochodów. Największą koncentracją przemysłu charakteryzuje się południe i centrum Polski, zwł. okręgi: górnośląski, krakowski i warszawski. Bardzo niewiele zakładów przemysłowych powstało w Polsce Północno-Wschodniej, która dzięki temu jest mniej zanieczyszczona i uchodzi za tzw. zielone płuca Polski.

Rolnictwo pozostaje znaczącą gałęzią gospodarki, bowiem niemal co czwarty pracujący Polak pod koniec XX w. był zatrudniony w rolnictwie. Użytki rolne zajmowały prawie 60% terytorium państwa. Na produkcję rolniczą niekorzystny wpływ ma znaczne rozdrobnienie gospodarstw (średnia wielkość ok. 7 ha). Uprawia się gł. zboża: pszenicę, żyto, jęczmień, pszenżyto i owies. Znaczącą uprawą są ziemniaki. Z roślin przemysłowych największe znaczenie mają buraki cukrowe (Wyżyna Lubelska, Wielkopolska, Dolny Śląsk) oraz rzepak. Nieźle rozwinęło się sadownictwo (Mazowsze, okolice Nowego Sącza), a w produkcji truskawek, malin, czarnych porzeczek i jabłek Polska znajduje się w czołówce światowej. Wśród zwierząt hodowlanych dominuje bydło i trzoda chlewna. Znaczenie gospodarcze leśnictwa i rybołówstwa jest mniejsze. Wskutek nadmiernych połowów ryb na Bałtyku i wprowadzenia przez wiele państw świata restrykcyjnej polityki połowowej, polskie rybołówstwo dalekomorskie upada.

Poważne zmiany dokonują się w transporcie. Należy do nich zaliczyć zmniejszenie znaczenia transportu kolejowego. Pod względem gęstości sieci kolejowej (największa na południowym zachodzie kraju) Polska należała do czołówki europejskiej. Obecnie wiele linii kolejowych jest zamykanych. Rośnie znaczenie transportu drogowego, chociaż jakość dróg kołowych poprawia się w nieznacznym stopniu. W 1985 oddano do użytku pierwszy w Polsce fragment autostrady między Wrześnią a Koninem, a dopiero niedawno między Krakowem a Katowicami. Transport wodny śródlądowy ma bardzo niewielkie znaczenie. Największe zmiany zachodzą od lat 90. XX w. w transporcie rurociągowym (m.in. budowa gazociągu jamalskiego).

Polska pozornie stała się w latach 90. XX w. potęgą turystyczną. W 1998 znalazła się na 8. miejscu w świecie pod względem liczby turystów, którzy ją odwiedzili. Wśród przybyszów przeważali jednak obywatele państw sąsiednich, przyjeżdżający do Polski na zakupy lub z towarami na sprzedaż. Prawdziwi turyści napotykają w Polsce trudności spowodowane słabo rozwiniętą bazą turystyczną, zwł. noclegową. Najchętniej odwiedzanymi okolicami Polski są: Warmia i Mazury, Kraków i Tatry, Warszawa, Gdańsk i wybrzeże. Wielu turystów odwiedza Białowieżę, Częstochowę i Oświęcim.

Zmieniają się także: struktura i kierunki handlu zagranicznego. Największym partnerem handlowym Polski stały się Niemcy. Maleje udział surowców w eksporcie. Do pol. specjalności eksportowych zaliczają się m.in. samochody osobowe (z fabryk Fiata w Tychach i General Motors-Opel w Gliwicach, a także z fabryki samochodów w Warszawie).

---