W procesie socjalizacji istotne znaczenie ma przynależność jednostki do grup społecznych i wywierany na nią ich wpływ. Grupę uważa się za podstawową formę życia zbiorowego, kształtującą społeczne cechy jednostki. Wynika to przede wszystkim z charakteru stosunków społecznych występujących w grupie. Znajomość tych zagadnień stanowi klucz do zrozumienia istotnych aspektów wymienionych już form, jakie przybiera szeroko rozumiany proces socjalizacji.
Zespół ludzi, których łączą stosunki społeczne jakiegoś określonego rodzaju, jakaś odpowiednio doniosła więź społeczna, nazywany jest grupą społeczną. Ze względu na więź pokrewieństwa i związki małżeńskie ludzie tworzą grupę rodzinną. Na skutek zawartej umowy współpracy gospodarczej tworzą spółki i spółdzielnie. Wspólne zainteresowania leżą u podstaw towarzystw naukowych, klubów sportowych, itp.
Wg. Kosińskiego grupa wyznaczona jest przez:
1. Co najmniej 3 członków (istnieje większość i mniejszość, podstruktura).
2. Cel (wyznacza solidarność, więź).
3. Wyraźna struktura wewnętrzna zbudowana z pozycji zajmowanych przez członków i związanych z nimi ról, stosunki władzy.
4. Tożsamość (wskazuje na jej odrębność)
5. Ośrodki skupienia, symbole.
Więź łącząca ludzi może różnić się złożonością i siłą decydującą o trwałości łączących ich związków. Każdy człowiek w ciągu swojego życia uczestniczy w wielu formach życia społecznego. Znaczną ich część stanowią zbiorowości społeczne, które opierają się na wytworzonej i utrzymanej się w nich więzi społecznej. Powoduje to, że stanowią one stosunkowo trwałe formy życia zbiorowego.
Grupa społeczna to, co najmniej trzy osoby połączone względnie trwałymi więziami społecznymi powstałymi na podłożu odczuwanych i uświadamianych wspólnych potrzeb, wartości i interesów, których treści wyznaczają specyfikę i odrębność danej grupy od innych. Grupa społeczna to zbiorowość, która wykształciła pewien zakres wspólnego myślenia. Jest to zbiór osób, które wyznaczają więź społeczną (charakter dwoisty) i samoświadomość. W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo wspólnych wartości, świadomość, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole, herby, sztandary, pieczęcie.
Wszystkie te cechy grupy oraz jej tendencja do idealizowania przyszłości swych aktualnych i przeszłych celów, do stałego uzasadniania swego istnienia, zapewnienia sobie trwałości, itp. związane są z kształtowaniem odpowiednich przekonań, postaw i zachowań członków grupy. To wychowawcze oddziaływanie grupy może mieć (w zależności od jej rodzaju) różny zakres i intensywność, różną treść społeczną i znaczenie dla niej samej i dla szerszych zbiorowości, jest jednak stałą cechą grupy. Szczególne znaczenie, w tym zakresie, mają grupy i instytucje powołane specjalnie dla działalności wychowawczej (grupy celowe).
Grupy celowe to jeden z wielu rodzajów występujących w klasyfikacji tych zbiorowości. Obserwacja społeczeństwa i zmian, jakie w nim zachodzą pozwala stwierdzić względną trwałość niektórych grup, zmiany cech grup tradycyjnych, powstawanie nowych zbiorowości często przekształcających się w grupy.
Spośród najważniejszych rodzajów grup należy wymienić:
a) Grupy małe i grupy duże. Grupy małe liczą zazwyczaj do kilkunastu członków, co w decydującej mierze wpływa na kształtowanie się ich cech mających szczególne znaczenie dla oddziaływań wychowawczych. Zachodzą w nich styczności bezpośrednie, osobiste. Stosunki w tych grupach, regulowane przez instytucje nieformalne, mają charakter przyjacielski. Wzajemna bliskość i znajomość członków sprzyjają osiągnięciu przez nich pełnej identyfikacji z grupą. W grupach dużych, zazwyczaj bardzo licznych i mających duży zasięg terytorialny możliwość bezpośrednich stosunków osobistych jest niewielka. Występuje, więc konieczność pośredniego kontaktowania się członków, a ich działanie oraz kontrola społeczna w tych grupach przyjmują formy zinstytucjonalizowane. Utrzymaniu wewnętrznej spójności grupy, kształtowaniu ich postaw, kierowaniu zachowaniami służą regulaminy-i przepisy. Współczesne grupy o znacznej liczbie członków i dużym zasięgu terytorialnym często posługują się środkami masowego przekazu (telewizją, radiem, prasą). W grupach dużych kształtuje się hierarchia służbowa (niekiedy złożona, o skomplikowanym stopniu wzajemnych zależności jej ogniw). W miejscu dominującej w małych grupach więzi osobistej występuje w nich więź formalna. Konsekwencje różnic w liczebności członków grup odnoszą się, więc do wielu podstawowych cech tych zbiorowości.
Pewne grupy mogą mieć jedne cechy grupy małej, inne —dużej. Ma to miejsce wtedy, gdy np. mała grupa na skutek zwiększania się liczby jej członków przekształca się w grupę dużą.
b) Grupy pierwotne i grupy wtórne. Pierwsze z nich stanowią szczególną odmianę grup małych. Liczba ich członków jest niewielka, kontakty mają charakter bezpośredni. Grupy te cechuje silna więź osobista, niewyspecjalizowane funkcje, względna intymność i trwałość. Zalicza się do nich przede wszystkim rodzinę, grupę sąsiedzką (powstającą w wyniku przekształceń kręgów sąsiedzkich), grupę rówieśniczą. Nie ma w nich zazwyczaj więzi formalnej, członkowie są silnie zaangażowani emocjonalnie w sprawy grupy, solidarni, występuje w nich wysoki poziom identyfikacji członków z grupą.
Grupy wtórne to reguły grupy zorganizowane dla realizacji określonego celu, liczące zazwyczaj więcej członków. Przeważają w nich styczności rzeczowe (związane z realizowanym celem) i najczęściej — pośrednie. Niektóre grupy wtórne, mogą mieć nieliczny skład osobowy (np. komitety organizacyjne, komitety rodzicielskie). Cechą charakterystyczną społeczeństw współczesnych jest wzrastająca liczba grup wtórnych. Jest to spowodowane postępującym podziałem pracy, wzrostem zainteresowań i potrzeb ludzi, specjalizacją życia społecznego.
W związku z już omawianym podziałem grup pozostaje inny ich podział:
Na grupy nieformalne i grupy formalne. Grupa nieformalna to taka, której więź wewnętrzną polega tylko na organizacji instytucji i kontroli nieformalnej, Są to, więc grupy złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów, pozostającą w bezpośrednich interakcjach (więzi osobiste), w których obowiązują niesformalizowane - niekiedy bardzo luźne i ulotne - zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli. Istnieją poza lub wewnątrz grup formalnych a ich cele mogą być zgodne lub sprzeczne z działaniami tych, że grup. Z kolei grupa, która rozwinęła instytucje formalne, formalny system kontroli i organizacji — to grupa formalna (zazwyczaj jest to grupa duża lub wtórna). Grupa formalna (np. organizacje), funkcjonujące na podstawie wewnętrznych, sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziale ról, czyli specjalizacji zadań.
d) Czwarty podział dokonywany jest na podstawie pozycji grup w społeczeństwie i są to klasy społeczne. Klasy to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca, jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecznej i sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają.
e) Kolejnym rodzajem grup są grupy:
Celowe i wspólnotowe. Uczestnicząc w życiu grup jednostka zapoznaje się z przyjętymi przez nią wartościami pozostającymi zazwyczaj w ścisłym związku z kulturą społeczeństwa, występującymi w nim systemami światopoglądowymi, specyficznymi cechami grupy. Wartości te wpływają na kształtowanie się, doraźnych i przewidywanych do osiągnięcia w dłuższych okresach czasu, celów jednostki pozostającej pod wpływem grupy. Różnorodność grup sprawia, że preferowane przez jednostkę cele mogą mieć różną treść i charakter (np. mogą to być cele polityczne, religijne, wiedza, popularność, bogactwo itp.). Pod wpływem oddziaływania grupy jednostka dążąc do osiągnięcia jednych dóbr, do innych może mieć stosunek obojętny lub negatywny.
Istnieją jeszcze dwa rodzaje grup społecznych: grupy terytorialne (skupiska rozproszone, wędrowne) i grupy tworzące się na podstawie wspólnych wartości kulturowych.
Tworzy się również grupy celowe, które zostały zorganizowane planowo dla realizacji pewnego celu lub grupy celów, i w których istnieje tylko więź sformalizowana. W grupach celowych dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach rzeczowych. Są one tworzone intencjonalnie. Mechanizm tworzenia się grup celowych:
- Potrzeby ludzkie i dążenie do ich zaspokojenia
- Przekształcenie potrzeb w interesy, które związane są z systemem wartości. Są
nadbudowane nad potrzebami
- Dążenie do zaspokojenia interesów prowadzi do stawiania sobie celów.
Cel to bardzo określony przedmiot lub stan rzeczy, który zbiorowość chce osiągnąć. Cel jest konkretyzacją interesu.
Należy odróżnić zrzeszenia od grup celowych przymusowych (np. armia). Cele nie muszą być koniecznie wspólne, lecz mogą być podobne. Cel podobny to cel indywidualny, którego realizacja może być osiągnięta przez zbiorowość ludzi współdziałających. Wielkie grupy celowe, które powstają na zasadach dobrowolności i których cel jest wspólny, podlegają tym samym prawom, tendencjom. Cechy:
Rozbudowany system instytucji i urządzeń sformalizowanych, organizacja, która koordynuje i kieruje działaniami osób zrzeszonych.
Uczestnictwo ma charakter kontraktowy (prawa i obowiązki).
Atmosfera impersonalności.
Tendencje:
Tendencja do jedności konsolidacja grup podobnych.
Tendencja do koordynacji i centralizacji.
Powstanie kategorii wyspecjalizowanych kierowników ekspertów (wysmukłe struktury organizacyjne).
Pojawienie się wysokiego kierownictwa.
Są także grupy odniesienia stanowiące dla jednostki model zachowań społecznie akceptowanych, dostarczający kryteriów oceny własnego działania oraz działań innych ludzi.
a) grupa odniesienia audytoryjnego „publiczność”, której oczyma jednostka postrzega samą siebie (mechanizm jaźni odzwierciedlonej). Ta grupa oddziałuje dzięki potrzebie konformizmu lub chęci wyróżnienia się z otaczającego grupy.
b) grupa odniesienia normatywnego, do której jednostka należy lub, do której członkostwa aspiruje. Jednostka identyfikuje się z nią z obawy przed wykluczeniem albo nie przyjęciem do niej, postępuje zgodnie z uznawanymi w niej normami i wartościami.
c) grupa odniesienia porównawczego stanowi dla jednostki tło porównawcze przy niej normami i wartościami własnych i innych ludzi. Oddziałuje przez poczucie upośledzenia lub wyższości, które jest rezultatem porównania. Grupa odniesienia może być dla jednostki zarówno grupa własna jak i obca.
Organizacja grupy utożsamiana jest z jej strukturą wewnętrzną zbudowaną z pozycji zajmowanych przez członków i związanych z nimi ról społecznych, stosunki władzy (władza wyznaczona osobowo i streficznie). Każda grupa musi posiadać odpowiednią organizację. Jej członkowie są powiązani systemem stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje. Na organizację składają się instytucje, stanowisko kierownika, przywódcy, wzory działania i formy kontroli. Struktura grupy to sposób podporządkowywania sobie członków instytucji i podgrup. W skład struktury wchodzą także inne elementy grupy (podstawy materialne, symbole, wartości, wzory zachowań). Istnieją mikrostruktury, które odnoszą się do małych grup i makrostruktury. Istnieją struktury formalne i nieformalne.
Dezorganizacja grupy jest to zespół procesów, składających się z wielkości zjawisk społecznych i zachowań anormalnych, których występowanie i intensywność zagraża kontynuacji procesów życiowych grupy. Przyczyny: dezorganizacja instytucji, osłabienie kontroli społecznej, chwiejność kryteriów i ocen moralnych oraz dopuszczenie wzorów zachowań, które w grupie podlegały represji. Przeciwdziałanie: reforma (reorganizacja, przebudowa społ. wywołuje kolejne problemy, inżynieria społ. (socjotechnika, zapobiega rozwojowi dezorganizacji, nie wywołuje problemów).
Warunkiem powstawania grupy jest ukształtowanie się w zbiorowości organizacji wewnętrznej (instytucji, form kontroli i wzorów zachowań), w wyniku, czego grupa stanowi wyraźnie zarysowaną, względnie spoistą całość. Wiąże się ż tym również niezbędność posiadania przez grupę własnych wartości, w oparciu, o które rozwija się poczucie wspólnoty członków grupy oraz ich odrębności od członków innych grup. Wartości te, (do których należą idee, hasła, symbole, tradycje, niekiedy osoby przywódców, lokal, określone przedmioty materialne i in.) stanowią jeden z podstawowych czynników skupiających członków grupy i gwarantujących jej trwałość.
Podsumowując: grupą nazywamy zbiorowość, która
a) wyznacza zazwyczaj, choć w różnym stopniu, cechy i funkcje jej członków;
b) ma określone ośrodki skupienia, na które składają się wartości materialne i niematerialne łączące jej członków oraz zabezpieczające tej zbiorowości trwanie i działanie;
c) ma określone działania, zadania oraz system kontroli i organizacji wewnętrznej. Poszczególne rodzaje grup mogą charakteryzować się dodatkowymi, im tylko właściwymi cechami.
Grupą społeczną jest grupa kolegów, gdyż łączy ich wzajemne koleżeństwo, jest drużyna piłkarska, która tworzy grupę ze względu na reguły gry i wspólny cel - wygraną, grupami społecznymi są grupy kibiców połączone tym, że chcą zwycięstwa drużyny, którą dopingują.
Bibliografia:
„Wiedza o życiu w społeczeństwie” Jarosław Mikołajewicz
„Leksykon politologii” Andrzej Antoszewski i Ryszard Herbut
„Socjologia” Steve Bruce
„Socjologia wychowania” Jan Woskowski
„Wstęp do prawoznawstwa” Andrzej Redelbach
Wielka Encyklopedia PWN wyd. I rok. 2002
Internet
1