Muzyka instrumentalna baroku

W baroku dokonał się proces ostatecznego zróżnicowania faktury wokalnej i instrumentalnej. W renesansie obowiązywała faktura wokalna, w której kształt linii melodycznej regulowany był z jednej strony naturalnymi możliwościami głosu ludzkiego, z drugiej strony - prawami kontrapunktu charakterystycznego dla polifonii a cappella. Stanowiła ona podstawę konstrukcji większości utworów, bez względu na to, czy wykonywane były przez głosy wokalne, czy instrumentalne (wykonawcy mogli dowolnie wybierać obsadę a cappella, instrumentalną lub wokalno - instrumentalną, o ile realizowali wszystkie głosy struktury linearnej). Równocześnie rodził się nowy typ faktury wyznaczonej możliwościami technicznymi niektórych instrumentów - lutni oraz instr. klawiszowych (tabulatura lutniowa lub organowa - zapis muzyki przeznaczony wyłącznie dla tych instrumentów). W baroku kompozytorzy kontynuowali osiągnięcia poprzedników, wzbogacając je i przekształcając. Faktura instrumentalna różnicowała się, tworząc formy właściwe wielu różnym instrumentom. Proces ten był wynikiem dynamicznego rozwoju techniki gry na tych instrumentach.

Wczesny barok (I poł. XVII w) - wyższa ranga muzyki wokalnej, a w związku z tym liczebna przewaga utworów wokalnych nad utworami instrumentalnymi, a w muz. wokalno-instrumentalnej podrzędna rola instrumentów, często zdwajanie głosów wokalnych - colla parte lub uzupełnienie harmoniczne głosów wokalnych, fragmenty czysto instrumentalne stosunkowo krótkie, niemniej jednak już wówczas wyodrębniano czasami z zespołu instrumenty solowe powierzając im niezależne fragmenty.

Środkowy barok (II poł. XVIIw.- do lat 70-tych) - nasilenie procesu usamodzielniania się instrumentów w muzyce wokalno - instrumentalnej.

Późny barok (I poł. XVIII wraz z końcówką XVIIw. ) - bujny rozkwit samodzielnej muzyki instrumentalnej (ogromna popularność form instrumentalnych - sonaty, suity, koncertu i in.), wzrost znaczenia instrumentów w muz. wok.- instr., np. występujące w nich fragmenty czysto instrumentalne mogły obejmować dłuższe fragmenty utworów, instrumenty stały się partnerami głosów, zyskując nawet czasem funkcję dominującą - antycypując materiał muzyczny, eksponując walory wirtuozowskie.

OBSADA WYKONAWCZA

Faktura solowa, określana jako a due, powstała wraz z monodią akompaniowaną - rozumianą jako struktura złożona z jednego głosu wokalnego, później także instrumentalnego, z towarzyszeniem basso continuo. W utworach instrumentalnych faktura taka wystąpiła pierwszy raz ok. 1610 r. (sonaty na skrzypce i basso continuo G.P.Cimy). W późnym baroku zapoczątkowano proces rezygnowania z b.c. i tworzenia utworów na instrument solo, np. J.S.Bach - Suity na wiolonczelę solo, Sonaty i Partity na skrzypce solo.

Faktura kameralna, określana jako a tre (2 gł.+ b.c.), a quattro (3 gł.+ b.c.), a cinque (4gł.+ b.c.) - najbardziej powszechną odmianą w baroku była faktura triowa (a tre) na dwa głosy wokalne lub instrumentalne z towarzyszeniem basso continuo. W muzyce instrumentalnej pierwszy raz wystąpiła w 1613r. (sonaty na dwoje skrzypiec i basso continuo S. Rossiego).

Faktura solowa i triowa znalazła zastosowanie również w późnym baroku np. w koncercie solowym (f. solowa) i concerto grosso (f. triowa).

Faktura wielkoobsadowa związana z wielochórowością późnego renesansu (obsada monumentalna) - istotą był podział zespołu na wyodrębnione chóry wokalno - instrumentalne. Obsada wielkoobsadowa dotyczyła najczęściej utworów wokalno - instrumentalnych, rzadziej wyłącznie instrumentalnych. Zdarzało się to wówczas, gdy muzyka stanowiła oprawę wyjątkowo ważnych ceremonii, zwłaszcza odbywających się na wolnym powietrzu. W utworach wielkoobsadowych kompozytorzy z reguły nie określali liczby wykonawców, ale strukturę zespołu - rodzaj głosów wokalnych czy instrumenty.

INSTRUMENTARIUM

Stopniowo zwiększające się znaczenie muzyki instrumentalnej i rozwój wirtuozowstwa instrumentalnego prowadziło do przemian w dziedzinie instrumentarium. Estetyka baroku wymagała instrumentów o śpiewności porównywalnej ze śpiewnością głosów wokalnych, posiadających szeroki ambitus, znaczną rozpiętość dynamiczną, bogate walory kolorystyczne, a ponadto duże możliwości wirtuozowskie. Wiodącymi stały się instrumenty smyczkowe, zwłaszcza skrzypce i niektóre rodzaje viol. Zdystansowały one instr. dęte, najchętniej wykorzystywane i najliczniej reprezentowane w renesansie, ze względu na specyfikę brzmieniową doskonale nadające się do zdwajania lub zastępowania głosów wokalnych. Istotny wpływ na kształt barokowego instrumentarium miała praktyka basso continuo, wymagająca instrumentów realizujących linię melodyczną basu oraz uzupełniających harmonię. Przyczyniła się ona do rozwoju wielu basowych instrumentów melodycznych i popularności instr. umożliwiających grę akordową i polifoniczną, zarówno klawiszowych, jak i strunowych.

INSTRUMENTY STRUNOWE

Smyczkowe - rodziny skrzypiec i viol

Rodzina skrzypiec (geneza - fidel, rebek, „polskie skrzypce”, renesansowa rodzina viol da braccio - ramiennych) - 4 struny strojone w kwintach, wąska szyjka bez progów, soczyste i pełne brzmienie. W powszechnym użyciu od XVII w., największa popularność we Włoszech i Niemczech. Znane ośrodki lutnicze we Włoszech m. in. w Cremonie - rodziny: Amati, Guarneri, Guadagnini, Stradivari oraz w Niemczech - Steiner.

Do rodziny skrzypiec zaliczamy: skrzypce, skrzypce piccolo, skrzypce kieszonkowe, altówka, wiolonczela piccolo, wiolonczela (początkowo rola b. c., później instr. solowy), skrzypce tenorowe, skrzypce basowe, kontrabas, violone.

Rodzina viol (viole-gamby) - najczęściej 5 strun strojonych kwartami i tercjami, szeroka szyjka z progami, czasem dodatkowe struny rezonansowe, brzmienie delikatniejsze niż skrzypiec. Od pocz. XVI w. budowano w wielu wielkościach, największa popularność w Anglii i we Francji, gdzie najdłużej zachowały żywotność.

Odmiany: viola dyszkantowa, sopranowa, altowa, tenorowa, basowa, ”lirowa”, kontrabasowa, d'amore, di bordone (baryton).

Podobne do viol ze strunami rezonansowymi były liry - m.in. lira da gamba (lirone).

Szarpane - lutnie, mandoliny, cytary, gitary, harfy

Lutnie - różna ilość strun (6-16), najczęściej w stroju kwartowo - tercjowym, różna ilość progów (4-11), poza odmianą podstawową istniały także odmiany basowe stosowane do realizacji b.c. - teorban, chitarrone.

Mandolina - pojawiły się w XVII/XVIII w. we Włoszech zyskując tam największą popularność. Budowane w różnych wielkościach. We Włoszech popularna zwłaszcza muzyka przeznaczona na zespoły złożone z różnych rodzajów mandolin.

INSTRUMENTY DĘTE

Drewniane - flety, szałamaje (wyparte przez klarnet), pomorty, oboje, fagoty

W baroku instrumenty dęte nie pełniły wiodącej roli, w stosunku do renesansu zmniejszyła się znacznie ich liczba i częstotliwość wykorzystania. Z drugiej strony - charakterystyczna dla tych instrumentów była niejednolitość barwy brzmienia, wynikająca z konieczności stosowania specyficznych chwytów, potrzebnych do wydobycia dźwięków nie mieszczących się w podstawowej skali instrumentu. Stąd każda tonacja brzmiała na danym instrumencie odmiennie. Dźwięk tych instrumentów sprzyjał powierzaniu im wystąpień solowych w większych zespołach: słuchacz bez trudu zauważał ich brzmienie na tle zespołu.

Flety proste - podobnie jak w renesansie, tworzyły całą rodzinę zróżnicowaną pod względem rejestrów - od dyszkantowego po basowy. Używane jako instr. solowy, koncertujący z gł. wokalnym, w zespołach kameralnych i większych zespołach instrumentalnych i wokalno - instrumentalnych oraz w jednorodnych zespołach fletowych. XVII/XVIII w. - flet altowy F (flauto dolce) - szczególna popularność, zwłaszcza w Niemczech, a flautino (flet sopranino) - we Włoszech.

Flety poprzeczne - coraz powszechniejsze od końca XVII w., początkowo głównie we Francji (balet i opera franc.), potem także w innych krajach, zwł. w Niemczech. I poł. XVIII w.- również flet piccolo.

Szałamaje - o pojedynczym stroiku - w różnych wielkościach: sopranowej, altowej, tenorowej i basowej. Dały początek rozwojowi klarnetu - XVII/XVIII w., który wyparł mniej doskonałe szałamaje w II poł.XVIII w.

Pomorty - o podwójnym stroiku - od pocz. XVII w. budowano w 7 odmianach: 2 dyszkantowe, 2 altowe, tenorowy, basowy i kontrabasowy.

Oboje - wykształciły się w poł .XVII w., początkowo we Francji, następnie upowszechniły się w całej Europie. Kilka odmian: obój miłosny (d'amore), obój myśliwski (da caccia), obój altowy F (we Francji) .

Fagoty - pochodzą od renesansowych dulcianów, rozwijają się od XVII w., idealnie współbrzmiały z wiolonczelą i klawesynem realizując basso continuo.

Blaszane - trabki (naturalne A, D, Es), puzony, rogi, cynki.

Trąbki - związane z uroczystościami miejskimi, muzyką wojskową, operową, oratoryjną aż do kościelnej (np. Gloria z Mszy h-moll J.S.Bacha). Trąbka w roli koncertującej od poł. XVII w. (np. arie z trąbką A. Scarlattiego). Odmiany: corno da tirarsi ”trąbka bachowska” (w kantatach Bacha), trąbka zw. clarino.

Puzony - używane w 4 odmianach: altowa, tenorowa, basowa, kontrabasowa. Popularne w Niemczech i we Włoszech: I poł. XVII w. - literatura na zespoły złożone z tych instrumentów, a II poł. XVII w. jako instr. solowy (zwł. puzon tenorowy). Stosowano w scenach w świecie umarłych - podziemiach („Orfeusz” Monteverdiego), w scenach zaklinania duchów. W XVIII w. znaczenie puzonów ulega ograniczeniu.

Rogi myśliwskie - corno da caccia. Początkowo we Francji, pod koniec XVII w., budowany w różnych rozmiarach, szybko rozpowszechnił się w innych krajach, zwł. w Niemczech.

Cynki (kornety) - instrumenty różnej wielkości, najmniejsze - proste, większe - wygięte, największy - serpent, wielokrotnie zagięty.

INSTRUMENTY KLAWISZOWE

Szarpane - klawesyn, szpinet, wirginał

Klawesyn - zyskał popularność pod koniec XVI w., stanowił podstawę składu orkiestry. Dźwięk jasny, intensywny, doskonale słyszalny w orkiestrze, ale o krótkim czasie wybrzmiewania i bez możliwości zmian dynamicznych. Największą sławą cieszyły się klawesyny niderlandzkie z Antwerpii. Od pocz. XVIII w. bujny rozwój budownictwa we Francji - ogromna rola rozwoju muzyki klawesynowej („klawesyniści francuscy”).

Szpinet i wirginał (zwłaszcza w Anglii) to mniejsza odmiana, używana na ogół w warunkach domowych.

Uderzane - klawikord, fortepian

Klawikord - dźwięk delikatny, cichy, przydatny jedynie w muzykowaniu kameralnym, ale walory ekspresyjne tego instrumentu zadecydowały o jego dużej popularności w epoce baroku.

Fortepian - za wynalazcę uważa się Bartolomea Cristoforiego - ok. 1700 r. zbudował pierwszy egzemplarz fortepianu z mechanizmem młoteczkowym. Na pocz. XVIII w. nie zyskał on jednak większej popularności, ponieważ posiadał dźwięk mniej nośny niż klawesyn. Właściwe mu cieniowanie dynamiczne stało się istotnym wyznacznikiem ekspresji dopiero w klasycyzmie.

Klawiszowe dęte - organy, pozytyw, portatyw, regał

Organy - niezwykle popularne, nieodzowne w kościołach (czasem w jednym kościele nawet kilka organów różnej wielkości). Największe i najwspanialsze organy były w Niemczech i Niderlandach - kilka manuałów, zróżnicowane możliwości barwowe. Instrumenty we Francji i we Włoszech - skromniejsze, najczęściej 1 manuał, jedna oktawa w klawiaturze nożnej. Podobnie w Anglii - niewielkie instr., często w ogóle bez klawiatury nożnej.

Ze względów praktycznych konstruowano też instrumenty przenośne pokrewne organom - portatyw, pozytyw, regał.

INSTRUMENTY PERKUSYJNE

Jedynym instrumentem, dla którego pisano oddzielne partie były kotły. Używano ich parami strojonymi dominantowo-tonicznie, z reguły stosowano utworach orkiestrowych z trąbkami. Oprócz kotłów używane były małe bębenki, tamburyny, kastaniety, grzechotki, triangle i in.

GATUNKI I FORMY

Gatunki i formy związane z instrumentami klawiszowymi: capriccio, fantazja, preludium, ricercar, toccata (pochodzące z renesansu) i fuga (wykształcona w baroku). Formy przejęte z renesansu posiadają wiele cech wspólnych, wielokrotnie utrudniających dokonanie wyraźnych podziałów. Podobieństwa te powodowały, że ta sama forma bywała określana różnymi nazwami. Formy te charakteryzowały się występowaniem w dwóch typach: figuracyjnym i imitacyjnym. Utwory, w których zasadniczą techniką jest technika figuracyjna to formy figuracyjne (preludium, fantazja, toccata), a utwory, w których czynnikiem formotwórczym jest technika imitacji to formy imitacyjne (ricercar oraz barokowa fuga). W baroku mogły występować jako samodzielne utwory lub łączyć się w cykl polifoniczny - dyptyk polifoniczny. Składał się on z części figuracyjnej i następującej po niej części imitacyjnej - fugi (preludium i fuga, fantazja i fuga, toccata i fuga).

Preludium, fantazja, toccata - źródłem były swobodne, improwizacyjne formy instrumentalne. Oparte były na figuracji melodycznej lub akordowej. Rozwijane z jednego motywu (tzw. snucie motywiczne), na drodze kształtowania ewolucyjnego (zwł. preludia), bądź zbudowane z szeregu odcinków skontrastowanych fakturą (figuracjna - akordowa), barwą, rejestrami, dynamiką (zwł. fantazje, toccaty).

Ricercar - forma imitacyjna (imitacja swobodna) wywodząca się z przeniesienia wokalnego motetu na grunt muzyki instrumentalnej. Najstarszy typ posiadał wiele tematów, które kolejno były przeprowadzane imitacyjnie przez głosy. Tematy te były w postaci dłuższych fraz o mniej wyrazistej strukturze melodyczno - rytmicznej. Rozwój w baroku polegał na skróceniu odcinka tematycznego i ograniczaniu ilości tematów. Forma ta jest prototypem fugi.

Fuga - forma imitacyjna ścisła, oparta na wyraźnie określonym temacie (lub tematach) i założeniach systemu harmonicznego dur - moll, wykorzystująca różne rodzaje techniki imitacyjnej (diminucja, augumentacja, inwersja, rak, stretto). Powstała na początku XVII w., z ograniczenia tematów w wielotematowym ricercarze.

Szczególne miejsce zajmują formy polifoniczne w twórczości J.S.Bacha. Są to m.in. zbiory: Das wohltemperierte Klavier - 2 zeszyty po 24 preludia i fugi we wszystkich tonacjach (1722, 1744), Wariacje Goldbergowskie (1741) - aria z 30 wariacjami, wśród których wyst. kanony, Die Kunst der Fuge (Sztuka fugi) - zawiera 19 utworów, kanonów i fug, zarówno 1-, 2-, 3- tematowych, a ostatnia zaplanowana fuga 4- tematowa przerwana została po wprowadzeniu tematu na dźwiękach B - A - C - H (1749/1750), Das musikalisches Opfer (Muzyczna ofiara) - dzieło skomponowane na temat podany przez króla Fryderyka II, zawiera ricercary, kanony i fugi oraz sonatę na flet, skrzypce i b.c.(1747).

W liturgii protestanckiej muzyka organowa odgrywała rolę większą niż w obrzędzie rzymsko - katolickim. Utwory oparte na chorale protestanckim stanowią ważną pozycję u kompozytorów północnoniemieckich. Chorał używany w liturgii w utworach stanowił funkcję cantus firmus, pojawiał się w jednym z głosów (najczęściej w najniższym), a pozostałe głosy stanowiły jego kontrapunktyczne lub akordowe dopełnienie. Przykładami są: preludium chorałowe, przygrywka chorałowa oraz fantazja chorałowa.

Kompozytorzy, najsławniejsi organiści barokowi:

G. Frescobaldi

J.J.Froberger

J.P.Sweelinck

S.Scheidt

D.Buxtehude

J.Pachelbel

J.Kuhnau

J.F.Haendel

J.S.Bach

Do form polifonicznych należy także passacaglia o pochodzeniu tanecznym (chaconna, ciaccona). W baroku występuje jako cykl wariacji polifonicznych opartych na powtarzającym się temacie. Temat krótki, najczęściej 4- lub 8- taktowy umieszczony zazwyczaj w głosie najniższym, powtarzający się bez zmian w kolejnych wariacjach (dlatego - wariacje ostinato), w pozostałych głosach występują różnego typu figuracje, imitacje. Passacaglia występuje w twórczości organowej: D.Buxtehude, J.F.Haendel, J.S.Bach, także w innych utworach J.S.Bacha (np. chaconna z Partity d-moll, Crucifixus z Mszy h-moll ).

Gatunki i formy cykliczne - suita, sonata, concerto grosso, koncert solowy

Suita, partita, ordre (franc. - następstwo) - jedna z głównych form instrumentalnych baroku, forma cykliczna złożona z kilku (niekiedy kilkunastu) skontrastowanych ze sobą części, wśród których przeważają części o charakterze tanecznym, z reguły utrzymane w jednej tonacji.

Geneza - muzyka taneczna w renesansie, kiedy zwykle łączono dwa tańce (wolny o metrum parzystym z szybkim o metrum nieparzystym) np. pawana - gagliarda, Danz - Nachtanz, chodzony - goniony. Pod koniec renesansu liczba łączonych tańców zaczęła się powiększać. W baroku pod koniec XVII w. ustala się typowy schemat cyklu suitowego. Tworzą go tańce o układzie: allemande (niem.), courante (franc.), sarabande (hiszp.), gigue (ang). Równocześnie wprowadzano do suity części rozpoczynające (np. preludium) i kończące utwór (np. chaconna) oraz intermezzi taneczne (np. anglaise, bourree, gawot, loure, menuet, musette, polonaise, siciliana, rigaudon), bądź nietaneczne (np. aria, badinerie, rondo). Suity orkiestrowe układano z większą swobodą niż solowe.

J.S.Bach:

Suity francuskie (6) - typowy układ A - C - S - intermezzi - G

Suity angielskie (6) - dodatkowo poprzedzone wstępnym preludium

Suity niemieckie(6) - tzw. partity, najbardziej kunsztowne

Suity na wiolonczelę solo (6)

Partity na skrzypce solo (3)

Suity orkiestrowe (4) - zwane uwerturami (ze słynną Arią na strunie G z Suity ork. D - dur)

J.F.Haendel:

Suity klawesynowe - tzw. Lessons : 2 zbiory po 8 suit

Suity orkiestrowe: Muzyka na wodzie, Muzyka sztucznych ogni

Suita w twórczości „klawesynistów francuskich”. W XVII w. styl muzyki klawesynowej we Francji wyraźnie zindywidualizował się, a nastąpiło to pod wpływem popularnej tam muzyki lutniowej. Bogata ornamentyka sprawiała, że melodia miała wyjątkowo kapryśny rysunek, a rytmika - zawiły przebieg. Kompozycje klawesynistów cechuje wszechstronne wykorzystanie możliwości klawesynu (różne rejestry, kontrasty brzmienia), ornamenty oraz ilustracyjność. Rozkwit muzyki klawesynowej stał się zasługą kilku generacji kompozytorów działających w latach 1650 - 1750. Byli to m. in.: Francois Couperin, Jean Philippe Rameau oraz Louis Claude Daquin. Utwory klawesynowe - “Pieces de clavecin” zawierają suity, zwane ordre (fr. porządek). Mają one charakter odmienny od suit Bacha, czy Haendla. Wykazują swobodny układ części (od kilku do ponad 20), często pojawiają się ogniwa niewielkich rozmiarów o charakterze ilustracyjnym, zaopatrzone w tytuły programowe. Należą do nich m. in. portrety muzyczne (Zenobia, siostra Monika, Arlekin), scenki rodzajowe (Praca marynarzy, Owczarnia), określenia nastroju (Smutek), naśladowanie odgłosów (Kura, Kukułka, Tamburyn).

J.F.Rameau - również autor „Traktatu o harmonii” - podał nazwy akordów triady, stworzył podstawy harmoniki funkcyjnej, jest pierwszym wielkim teoretykiem systemu dur - moll.

Sonata i canzona

Canzona - utwór instrumentalny jednoczęściowy, wewnętrznie skontrastowany. Wywodzi się z przeniesienia wokalnego chanson na instrumenty. Canzony budowano z odcinków, co dawało efekt rozczłonkowania formy utworu. Skontrastowane odcinki, początkowo stosunkowo krótkie, ulegały wydłużeniu. Jednocześnie ograniczano ich liczbę. W wyniku rozpadu jednoczęściowej formy na kilka odrębnych części canzona przekształciła się w cykliczną formę sonaty. Canzony komponowane były na instr. solowe, zespoły kameralne oraz duże zespoły instrumentalne.

Sonata (wł. sonare - dźwięczeć, brzmieć, grać) - utwór instrumentalny przeznaczony z reguły na instrument solowy lub mały zespół solistów z towarzyszeniem basso continuo. W ukształtowanej, późnobarokowej postaci najczęściej jest to forma cykliczna. Sonata wywodzi się z wieloodcinkowej, wewnętrznie skontrastowanej canzony. Utwory takie komponowano na różne instrumenty, ale początkowo szczególnie związane były ze skrzypcami, także kornetem i fletem. Następnie sonaty były pisane również na trąbkę i inne instrumenty (np. viole). Instrumentom solowym towarzyszyło basso continuo, a rezygnacja z niego była zjawiskiem rzadkim, nasiliła się pod koniec baroku (Sonaty na skrzypce solo J.S.Bacha). Sonaty na instrumenty klawiszowe nie wymagały towarzyszenia b.c.

Ze względu na charakter (przeznaczenie) wyróżniamy:

- sonaty da chiesa (kościelne),

- sonaty da camera (świeckie).

Sonata da chiesa - najczęściej o układzie 4-częściowym: I - wolna, II - szybka z imitacjami, III - wolna o charakterze tanecznym, IV - szybka.

Sonata da camera - o układzie części zbliżonym do suity.

Ze względu na obsadę wyróżniamy:

- sonaty solowe (a due) - na 1 instr. solowy z b.c.,

- sonaty triowe (a tre) - na 2 instr. solowe z b.c.,

- sonaty a quattro - zwykle na 2 skrzypiec, altówkę i basowy instr. smyczkowy z b.c.,

- sonaty a cinque - zwykle na 2 skrzypiec, 2 altówki i basowy instr. smyczkowy z b.c.,

a także sonata solowa senza continuo (rzadko, rozwój w późnym baroku).

Pod koniec baroku, w I poł. XVIII w., chętnie stosowany był także schemat sonaty 3 - częściowej (nawiązujący do uwertury włoskiej: szybka - wolna - szybka) oraz sonaty 1 - częściowej (Sonaty klawesynowe „Essercizi per gravicembalo” D. Scarlattiego).

J.S.Bach:

3 sonaty na skrzypce solo

6 sonat na skrzypce i klawesyn

Sonaty na skrzypce i b.c.

3 sonaty na violę da gamba i klawesyn

3 sonaty na flet i klawesyn

3 sonaty na flet i b.c.

Sonata a - moll na flet solo

Sonata na 2 flety i b.c.

6 sonat organowych

J.F.Haendel

6 sonat na 2 oboje i b.c.

Sonata na violę da gamba i klawesyn (cembalo concertato) - sonata triowa

15 sonat na flet (lub obój, lub skrzypce) i b.c.

9 sonat na 2 skrzypiec (lub 2 flety, lub 2 oboje) i b.c.

7 sonat na 2 skrzypiec (lub 2 flety) i b.c.

A.Corelli

Sonaty triowe na 2 skrzypiec i b.c. - 2 zbiory po 12 sonat da chiesa (op. 1 i 3) oraz 2 zbiory po 12 sonat da camera (op. 2 i 4)

Koncert - jest formą cykliczną, złożoną z kilku (często trzech) części skontrastowanych pod względem tempa i charakteru. Istotą jest kontrast (współzawodniczenie, przeciwstawienie) pomiędzy solistą lub grupą solistów a zespołem orkiestrowym. W baroku występował w dwóch zasadniczych rodzajach: concerto grosso i koncert solowy.

Concerto grosso - ukształtowane wcześniej, zakłada podział orkiestry na concertino (grupa solistów) i concerto grosso (reszta zespołu orkiestrowego, zwana też tutti, ripieni). Do najwcześniejszych przykładów należą m.in. Concerti grossi op. 6 A. Corelliego. Concertino na wzór sonaty triowej złożone było z dwojga skrzypiec i wiolonczeli (z towarzyszeniem klawesynu jako b.c.). Concerto grosso składa się z kilku części (forma sonaty da chiesa lub da camera), ponadto w ramach części pojawiają się niekiedy wyodrębnione, krótsze, skontrastowane ze sobą odcinki.

Koncert solowy - powstaje na przełomie XVII/XVIII w., początkowo krystalizuje się w twórczości G.Torellego, potem T.Albinoniego oraz P.Locatellego (głównie koncerty skrzypcowe). Koncert solowy w budowie ograniczony został do trzech części: szybka - wolna - szybka, na wzór uwertury włoskiej. Zasadą kształtowania formy jest naprzemienność ritorneli orkiestry z epizodami (odcinkami) instrumentu solowego, gdzie odcinki solowe charakteryzują się wirtuozerią nasiloną zwłaszcza w kadencjach. Rzadsze są koncerty o budowie 4-częściowej, z wolną częścią na początku (G.Ph.Telemann, J.FHaendel). W twórczości A.Vivaldiego barokowy koncert solowy osiągnął apogeum. Vivaldi napisał około 500 koncertów (ok. 350 na jeden instrument solowy), z czego najwięcej na solowe skrzypce (ponad 200), ponadto na fagot, wiolonczelę, obój, flet, flautino, flet prosty, violę d'amore, mandolinę. Często jego utwory posiadają programowe tytuły, takie jak: „Cztery pory roku”, „Burza na morzu”, „Szczygieł”.

Poza wymienionymi typami koncertów instrumentalnych istniało w baroku concerto ripieno - typ koncertu bez instrumentu solowego (z udziałem tylko ripieno), często nazywane sinfonią. Koncertowały (współzawodniczyły) ze sobą wówczas grupy instrumentów przeciwstawione sobie w ramach jednego zespołu instrumentalnego. Przykładem takiego koncertu jest VI Koncert brandenburski Bacha. Tego typu koncerty pisał także Vivaldi (ok. 60).

J.S.Bach:

koncerty brandenburskie - 6 koncertów na różne instrumenty (w typie concerto grosso z różnym składem concertina; poza techniką koncertującą szeroko zastosowane środki polifoniczne)

koncerty na klawesyn i orkiestrę (7)

koncerty na 2 klawesyny i orkiestrę (3)

koncerty na 3 klawesyny i orkiestrę (2)

koncert na 4 klawesyny i orkiestrę - opracowanie koncertu Vivaldiego na 4 skrzypiec

koncert włoski na klawesyn solo

koncerty na skrzypce i orkiestrę(2)

koncert na 2 skrzypiec i orkiestrę

J.F.Haendel:

concerti grossi (12 concerti grossi op. 6)

koncerty obojowe (6)

koncerty organowe (3 zbiory; wykonywane przez Haendla w przerwach oratoriów)

---