WYCHOWANIE W CZASACH NOWOŻYTNYCH
Analizując kolejno wszystkie okresy rozwoju wychowania możemy zauważyć, iż w dobie odrodzenia nastąpiła w tej kwestii istna rewolucja. Okres od połowy XVII do końca XVIII wieku charakteryzuje nam europejską myśl pedagogiczną w trzech zasadniczych nurtach. Jednym z nich jest nurt demokratyczny, który domaga się powszechnej i bezpłatnej oświaty dla wszystkich dzieci i aby nie było to uzależnione ani od pochodzenia, statusu społecznego czy chociażby płci. Nurt drugi reprezentował interesy zwycięskiej burżuazji angielskiej działającej w porozumieniu z arystokracją. Aspekt pedagogiki przedstawicieli tego nurtu miał charakter wybitnie elitarny i klasowy. Natomiast nurt trzeci nie był wyraźnie ukierunkowany społecznie, chociaż wyrastał z idei walki z feudalnym porządkiem świata. Przyświecały mu poglądy naturalistyczne, który to naturalizm zrywał z całą dotychczasową tradycją wychowania, ujmowana w ramy procesu urabiania na wzór, ponieważ istotą wychowania jest samorozwój natury dziecka, która kłóci się z ideą dopasowywania do jakichkolwiek wzorów czy modeli.
Przedstawicielem pierwszego nurtu był Jan Amos Komeński, określany przez historyków wychowania mianem ojca pedagogiki nowożytnej. Najlepszym przykładem na to, jak bardzo zasłużył się dla rozwoju myśli pedagogicznej jest fakt, iż niektóre tezy autora „Wielkiej dydaktyki” nie straciły aktualności do dziś. Pedagogika. Komeńskiego dotyczyła niemal wszystkich problemów oświaty i szkolnictwa, a w szczególności: demokratyzacji oświaty, szczegółowej organizacji systemu szkolnego, nowej koncepcji nauczania i uczenia się, a także oświaty dorosłych. Uważał on, iż wychowaniem szkolnym należy objąć wszystkie dzieci. Dostęp do nauki powinni mieć zapewnieni wszyscy na równi. Zarówno chłopcy i dziewczęta, dzieci z bogatych rodzin jak i z biednych. Obowiązkowe kształcenie na poziomie sześcioletniej szkoły elementarnej uzasadniał tym, iż każde dziecko w mniejszym lub większym stopniu jest zdolne do nauki, a także tym iż nauka jest niezbędna w życiu każdego człowieka. Ideą powszechnego nauczania chciał objąć wszystkie narody świata, łącznie z kolonialną ludnością kolorową i postulował założenie w Londynie międzynarodowej organizacji oświatowej.
Był twórcą pierwszego w dziejach wychowania w pełni nowoczesnego systemu szkolnego. Cały okres wychowania podzielił na cztery sześcioletnie etapy, którym przyporządkował odpowiednie etapy szkół. Okresowi przedszkolnemu odpowiadała szkoła macierzyńska, gdzie wychowawczynią była matka. Okresowi chłopięctwa odpowiadała szkoła języka ojczystego. Szkoła średnia, inaczej języka łacińskiego, obejmowała młodzież w wieku 12-18 lat. Natomiast czwarty szczebel kształcenia przypadał na wiek 18-24 lata i była to akademia funkcjonująca w każdym państwie, a mieli się w niej kształcić kandydaci na przyszłych uczonych. Dla poszczególnych szczebli opracował dokładny program wychowania i nauczania. Szczególną uwagę zwrócił na rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym, a także na higienę odżywiania, ubioru jak również gry i zabawy na świeżym powietrzu. Kładł również nacisk na kształtowanie poczucia moralnego dziecka tzn. pobudzanie ambicji, uczenie posłuszeństwa, szacunku dla starszych i przyzwyczajanie do pracy. Nauka powinna odbywać się przez zabawę, ponieważ zdaniem Komeńskiego okres przedszkolny to przygotowanie do nauki szkolnej.
W programie powszechnej szkoły elementarnej z szerokiego programu nauczania, który obejmował: czytanie, pisanie, rachunki, geometrię, śpiew, religię i moralność, ekonomię, historię powszechną, politykę, kosmografie i fizykę, należało wybrać elementy wiedzy praktycznej i użytecznej. Program uzupełniała wiedza o rzemiośle, której celem miał być między innymi prawidłowy wybór zawodu.
W programie szkoły średniej w doborze przedmiotów nauczania Komeński starał się połączyć tradycję humanistyczną z naukami przyrodniczymi. Łączył elementy zoologii, anatomii, rolnictwa, fizyki, a także geografii czy etyki i historii społecznej. W swoich poglądach dydaktycznych Komeński odwoływał się często do przyrody. Według niego natura rozwija się powoli i systematycznie, od form prostych do bardziej złożonych, nie uznając gwałtownych skoków.. Tak samo powinien postępować nauczyciel. Wprowadzał zasadę logicznej ciągłości wiedzy. Materiał poprzedniej lekcji powinien łączyć się z poprzednim i przygotowywać do przedstawienia następnego. Zwracał również uwagę na to, iż pierwszym etapem poznania rzeczywistości są zmysły, a dopiero drugim rozum. Jego pogląd na tę sprawę głosił, że naukę szkolną powinno się zaczynać od rzeczy, a nie od słów i pojęć. Twierdził też, że poznanie zmysłowe można zastąpić modelami czy rysunkami tylko w wyjątkowych wypadkach, np. ryciny w podręcznikach, które stosował Komeński w sposób doskonały.
Wedle autora „Wielkiej dydaktyki” odwoływanie się do funkcjonowania przyrody jako wzoru dotyczyło nie tylko sposobów poznawania rzeczywistości, ale także tego, iż podstawą rozwoju przyrody nie jest przymus, ale dobrowolność. Tak też i w nauczaniu nie wolno stosować kar fizycznych. Niechęć uczniów do nauki ma najczęściej swoje źródło w złej pracy nauczycieli, a największą tajemnicą skutecznego wychowania jest to aby umieć rozwijać naturalną skłonność do nauki i dobra, którą dzieci posiadają. Taki sam pogląd na tą sprawę niezależnie od Komeńskiego wyznawał J.J. Rousseau XVIII wieku.
Jana Amosa Komeńskiego należy uważać również za twórcę podstaw nowoczesnego systemu oświatowego. W jednym ze swoich ostatnich dzieł „Pampedia” przedstawił powszechny system oświaty dla dorosłych, a ściślej - kształcenia ustawicznego. Według niego wychowanie nie ogranicza się tylko do okresu szkolnego, ale powinno mieć również charakter bardziej uniwersalny, być: „stałym doskonaleniem natury ludzkiej, ...kształceniem wszystkich ludzi w społeczeństwie”. Ustawiczne kształcenie się przez całe życie, a głównie w okresie pełni sił twórczych, jest dla każdego człowieka najważniejszym etapem w doskonaleniu jego osobowości. Każdy człowiek jest w stanie doskonalić samego siebie, trzeba mu tylko wskazać drogi wiodące do tego celu.
Kolejnym, który wywarł ogromny wpływ na europejską myśl pedagogiczną XVIII wieku, był reprezentant ideologii burżuazyjno-arystokratycznej, filozof, John Locke. Poglądy pedagogiczne Lockea można sprowadzić do dwu wielkich problemów. Pierwszy to określenie roli wychowania w rozwoju człowieka, drugi to określenie modelu gentlemana - przedstawiciela burżuazyjno-arystokratycznej warstwy rządzącej.
Głównym motywem przewodnim pedagogicznych poglądów Lockea było twierdzenie, że wychowanie tworzy ludzi. O tym jacy jesteśmy , dobrzy czy źli, pożyteczni czy też nie, decyduje wychowanie, dlatego właśnie ono ma całkowitą moc osobo twórczą. W dziele pt. „Badania nad rozumem ludzkim” dowiódł, iż wbrew ogólnemu przekonaniu umysł ludzki nie posiada żadnych cech wrodzonych. Twierdził, że umysł dziecka w chwili urodzenia nie posiada żadnej wiedzy i jest jak czysta tablica, która będzie zapisywana w miarę rozwoju dziecka. Doświadczenie zdobywane przez rozum i umysł jest źródłem wszelkiej wiedzy o świecie nabytej za pomocą wzroku i słuchu.
Z wymienionych wcześniej założeń filozoficznych wynikają nie tylko konsekwencje pedagogiczne, ale również społeczne. Skoro umysły wszystkich w chwili urodzenia są jednakowe zatem natura czyni je równymi i co za tym idzie nie ma wysoko i nisko urodzonych, a kim będą zależy tylko od wychowania. Nie domagał się jednakowego wychowania dla wszystkich, ale za to stał na stanowisku wychowania stanowego. Dla dzieci chłopów i robotników proponował szkoły elementarne przygotowujące do pracy w manufakturach, ale co było dużym błędem nie przewidział tam nawet nauki pisania i czytania.
Innym ważnym poglądem w kwestii wychowania było to, iż wszechstronnym wychowaniem należało objąć tylko synów klasy panującej. Taki pogląd uzasadniał dwoma względami. Pierwsza to konieczność wychowania klasy rządzącej, by skutecznie kierowała i trzymała w posłuszeństwie warstwy niższe. Drugi wynikał natomiast z założenia, że „...wiedza i mądrość jest sprawą tylko tych, którzy mają wiele swobody i wolnego czasu do zajęć”. Omawiając natomiast koncepcje wszechstronnego wychowania gentlemana nie tylko krytykował już stare bezużyteczne szkolnictwo, ale wręcz dorzuca je na rzecz wychowania domowego, indywidualnie pod okiem rodziców lub starannie dobranego nauczyciela. Proponuje też przesunięcie głównego akcentu w procesie wychowania z kształcenia umysłu na wychowanie moralne i fizyczne. Jego program wychowawczy ma charakter wybitnie utylitarny z postawieniem na pierwszym miejscu wychowania moralnego, którego proces należy oprzeć na racjonalnym wyborze. Środkiem wychowania nie może być rózga, ale karność, poczucie honoru czy odpowiedzialność i jednocześnie wyeliminuje się złe nawyki. Według Lockea, kto potrafi zachować u dziecka swobodę, a jednocześnie skłaniać je do dobrego postępowania - posiadł tajemnicę wychowania.
Inny aspekt skuteczności procesu wychowania moralnego zależy
w dużym stopniu od stanu zdrowia dziecka, a wychowanie fizyczne należy rozpocząć już od chwili urodzenia. Wyrabianie odporności zalecał przez hartowanie i zdrowe odżywianie. Natomiast na ostatnim miejscu stawiał Locke wykształcenie intelektualne, gdyż wiedza nie była celem lecz środkiem do zdobywania mądrości życiowej i środkiem służącym do kształtowania moralności. Zalecał także naukę francuskiego, łaciny, element geografii, historii, astronomii, prawa, psychologii, a także stolarstwa, tańca czy jazdy konnej. Jego program nauczania i wychowania był uniwersalny, twierdził, że wychowanie tworzy ludzi, doceniał ogromną rolę wychowania fizycznego i moralnego. Wielkość jego polega nie tylko na tym, że wskazał na możliwość dowolnego kształtowania ludzi, ale przede wszystkim na tym, że pokazał jak to robić. Pokazał wreszcie, że wychowanka należy traktować z szacunkiem i powagą, ponieważ jest on istotą rozumną. Nie przymus i kara lecz mądra życzliwość
i troska to środek wychowania.
Kolejnym przedstawicielem rozwoju pedagogiki nowożytnej był Jan Jakub Rousseau, twórca pedagogiki naturalistycznej. Wyszedł on z założenia, że ludzie rodzą się dobrzy i równi sobie, a całe zło, bezprawie, nędzę wprowadziła cywilizacja z narzuconą siłą władzą państwową i Kościołem. Rousseau wierzył, że wychowując ludzi zgodnie z ich dobrą naturą, stworzy się dobre społeczeństwo, a to z kolei stworzy dobry ustrój. Uważał, że celem wychowania nie jest urabianie wedle przyjętych wzorców, nie jest też przygotowanie do określonego zawodu. Wychowanie miało kształtować człowieka poprzez wyzwolenie jego naturalnych, spontanicznych i indywidualnych sił. Wychowanie musiało liczyć się z indywidualnością dziecka i stwarzać takie warunki , by natura dziecka mogła się swobodnie rozwijać. Rousseau nie widział możliwości samoistnego rozwoju osobowości dziecka, stad też zalecał wychowanie domowe prowadzone przez rodziców lub starannie dobranych wychowawców. Dziecko powinno samo dochodzić do wiedzy o świecie, powinno uczyć się przez zabawę i podporządkowywać się tylko w konfrontacji z naturą. Od 12 roku życia powinna obowiązywać nauka wiedzy użytecznej, która będzie rozwijać zainteresowania i będzie zgodna z możliwościami intelektualnymi dziecka. Uczenie jest najskuteczniejsze wtedy, gdy dziecko występuje w roli badacza, uczy się przez działanie. Wychowanie zgodne z naturą powinno dotyczyć zarówno chłopców jak i dziewcząt. Istotą kobiety jest wdzięk , a jej główną rolą społeczną rola żony i matki. Kobietę należy uczyć jasnego myślenia i poprawnego formułowania sądów. Nie wolno jednak robić z niej mężczyzny gdyż jest to nie zgodne z naturą.
Poglądy Jana Jakuba Rousseau na światową myśl pedagogiczną ujawniły się w dwóch etapach. Pierwszy to współczesna autorowi „Emila” epoka oświecenia, drugi natomiast to zapoczątkowane u progu XX wieku tzw. nowe wychowanie. Wprawdzie główne postulaty pedagogiczne Rousseau, jak konieczność: gruntownego poznania specyfiki zmieniającej się psychiki dziecka, wyrażania miłości i szacunku dla jego osobowości, zagwarantowania dziecku swobody działania wedle zainteresowań i skłonności, uznania samodzielności, działania i pracy dziecka za najważniejszy środek wychowania, ścisłego podporządkowania procesu wychowania etapom naturalnego rozwoju dziecka i wiele jeszcze innych, były już wysuwane przez innych pedagogów, ale nikt nie przedstawił ich w sposób całościowy i tak sugestywny.
Bibliografia: Józef Krasuski „ Historia wychowania”.
Stanisław Wołoszyn „Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej
w zarysie”
Ryszard Wroczyński „Dzieje oświaty polskiej”
3