WYCHOWANIE W CZASACH NOWOCZESNYCH
Filozofia 17 wieku rozbudza krytycyzm wobec tradycji i wszelkich autorytetów i tradycji:
- wymagano, aby wierzyć tylko w to, co dla człowieka jest oczywiste
- nie uznawano zasad i przepisów podawanych przez Kościół i chrześcijańskie obyczaje, które przerastały możliwość ludzkiego pojmowania
- przyjmowano zasadę, że każdy człowiek ma przez naturę wyryte w duszy odpowiednie normy, których ma się trzymać, aby nie zgrzeszyć.
Zbiór tych zasad nazwano PRAWEM NATURALNYM, a filozofowie tych czasów głosili, że przepisy prawa naturalnego są wyższe od wszystkich reguł nakazywanych przez religię.
- odrzucono grzech pierworodny i jego skutki
- uważano, że człowiek przychodzi na świat dobry, bez żadnych obciążeń religijno- moralnych
- egoizm jest dobry, bo pobudza do doskonalenia własnej osobowości
- szukanie wygód, używanie szlachetnych przyjemności i korzystanie z dóbr doczesnych nie jest grzechem
- człowiek swoje zasady moralne powinien dostosować do wymogów życia
Aby jednak uniknąć egoizmu wykazywano, że człowiek nie może być do końca szczęśliwy, gdy inni cierpią. Prawdziwe zadowolenie domaga się dobra bliźniego, dlatego trzeba kochać drugiego człowieka, czyli być humanitarnym. Uczciwość, przyjaźń, dobroczynność czy miłosierdzie, jest oznaką cnotliwości.
Humanitaryzm 17 wieku zwalczał fanatyzm, chronił przed okrucieństwem i wpływem zabobonu.
Oświecenie:
- nie uznawało podziału natury ludzkiej na część materialną i duchową
- zapychało teologię na podrzędne miejsce
- uznawało katechizm za naukę niezrozumiałą
- krytykowało naukę łaciny i retoryki
W 1762 J. J. Rousseau w dziele „Emil” przedstawił swój system pedagogiczny. Dokonał wielkiego przewrotu w zakresie pojęć moralnych, politycznych i estetycznych:
- oficjalną naukę i sztukę uważał za przyczynę moralnego zepsucia
- wygłaszał hasła wolności, równości i zwierzchnictwa ludu
- słuszne jest jedynie wychowanie naturalne
- był przeciwnikiem wszelkich zwyczajów
- uważał, że człowiek powinien się rozwijać zgodnie ze swoją naturą
- twierdził, że należy przygotować dziewczęta do roli żony i matki i aby wychowywać je w duchu religijnym
- dzieci rodzą się wyłącznie z dobrymi skłonnościami, złe cechy rozwijają się pod wpływem otoczenia i niewłaściwego wychowania
Pod wpływem nowych prądów wychowawczych, powstała tendencja odsunięcia zakonów od nauczania dzieci i młodzieży. Rozpowszechnił się duch sekularyzacji. Program świeckiej szkoły uchodził za szczyt marzeń. Naukę religii ograniczono do katechizmu i Pisma św., a praktyki duchowe przeniesiono wyłącznie do kościołów parafialnych.
Panowie i szlachta nie dbali o szkolnictwo na wsi, ponieważ obawiali się, że poniesienie oświaty wśród ludu może odbić się negatywnie na chęci do pracy w rolnictwie. Byli i tacy, którzy głosili, że światły chłop będzie zdolny do intensywnej pracy, poprawi swoje położenie, podniesie się z nędzy i pijaństwa, nauczy się stosować nowe wynalazki przydatne w rolnictwie.
Powyższa idea dotarła także do Polski. Na przykład - podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz, kanclerz Andrzej Zamojski, książę Adam Czartoryski oraz biskup Ignacy Massalski - zabiegali o oświatę ludu. Stosowny program w tej sprawie opracowali m.in. pijar- ks. Antoni Popławski, jezuita- ks. Grzegorz Piramowicz, ks. Hugo Kołłątaj, ks. Stanisław Staszic.
W Prusach król Fryderyk II, choć ogłosił regulamin powszechnych szkół wiejskich, w rzeczywistości nie interesował się tym. Jeżeli gdzieś powstawały szkoły, to na bardzo niskim poziomie z powodu braku nauczycieli. Wieśniacy uważali szkołę za szkodliwą, gdyż odrywała im dzieci od pracy.
Czynność pedagogiczna wiejskich nauczycieli polegała głównie na uczeniu alfabetu i cyfr oraz wymierzaniu kar.
Ruch reformatorski Oświecenia na polu szkolnym ogarnął także katolickie Niemcy i Austrię, gdzie cesarzowa Maria Teresa wydała w tej sprawie dekret, aby w każdej gminie nauczano ludność wiejską.
Najkorzystniej rozwinęło się szkolnictwo ludowe na Śląsku pod panowaniem Austrii, gdzie wyróżnił się ks. Jan Felbiger.
Również w Polsce nastąpiły niekorzystne zmiany po ustąpieniu księży Jezuitów. Król Stanisław August Poniatowski zdecydował, że majątki skasowanego zakonu powinny być przeznaczone tylko na cele szkolnictwa. W tym zamiarze należało powołać odpowiedni urząd. Na czele szkolnictwa miałby stanąć król, a nie Kościół. Ostatecznie 14 października 1773r. uchwalono utworzenie KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ pod protektoratem króla. Niebawem nastąpiły zaburzenia polityczne skierowane przeciw królowi, co spowodowało w Polsce anarchię, a u sąsiadów zrodziły myśli o zaborach. Ostatecznie powołano KEN i pod jej rządy oddano wszystkie generalne akademie, kolonie akademickie i szkoły publiczne. Przewodniczącym został bp Ignacy Massalski. Komisję wybrano na 9 lat. Króla odsunięto od bezpośredniego kierownictwa.
Komisja Edukacji Narodowej:
- w historii kultury była pierwszą w Europie centralną władzą szkolną
- mimo braków przyniosła znaczne efekty edukacyjne, min.:
-- osiągnęła upaństwowienie szkolnictwa
-- rozpoczęła proces stopniowego angażowania świeckich nauczycieli w pracy szkolnej
-- zainicjowała planowe kształcenie młodych nauczycieli
-- w uniwersytetach otwarła drogę dla badań naukowych
-- przeprowadziła zasadę jedności w wychowaniu publicznym dzieci i młodzieży
-- przyczyniła się do napisania podręczników szkolnych
-- językowi polskiemu zapewniono wyłączność w prowadzeniu zajęć
-- wprowadziła do szkół nauki ścisłe, przyrodnicze i historyczne
Do wyróżniających się osobistości KEN należeli - prymas Poniatowski, Ignacy Potocki, ks. Piramowicz i ks. Kołłątaj. Na skutek konfederacji targowickiej, rewolucji kościuszkowskiej i III rozbioru Polski w 1795 Komisja przestała istnieć jako organ państwowy.
We Francji Wielka Rewolucja Francuska rozbijając ustrój stanowy i tradycję, dokonała w dziejach wychowania doniosłego przełomu:
- wyzwoliła 3 stan ludowy i stworzyła mu warunki oświecenia - postanowiono wprowadzić bezpłatne szkolnictwo państwowe wspólne dla wszystkich obywateli
- po ideę wolności i równości wiązano nierozerwalnie z koniecznością powszechnej oświaty (wolnych ludzi może stworzyć tylko wykształcenie)
- kobiety miały być tak samo wykształcone jak mężczyźni
- uchwalono obowiązek chodzenia do szkoły
- nakładano kary na rodziców, którzy nie chcieli posyłać dzieci do szkół
- tworzono wyższe instytuty specjalne - politechniki, akademie wojskowe, medyczne itd.
Hasła rewolucji rozproszyły się po całej Europie i znajdowały oddźwięk w znoszeniu poddaństwa i pańszczyzny na terenie poszczególnych państw. Chodziło o dopuszczenie do wszelkich szkół ludzi różnego pochodzenia.
Szkoła elementarna po Rewolucji Francuskiej nie była jeszcze w sposób zadowalający instytucją wychowawczą i kształcącą. Pestalozzi przyglądając się jej, postanowił ją odnowić wewnętrznie. Przerwał studia i wraz z żoną otworzył dom wychowawczy dla ubogich i opuszczonych dzieci. Obserwując rozwój własnego syna i przyjmowanych dzieci dążył do opracowania metody nauczania i wychowania:
- zachęcał nauczycieli i rodziców do rozwijania duchowych sił dziecka
- głosił, że dom rodzinny jest podstawą dobrego wychowania
- uważał, że zabobonność, zła atmosfera i przestępstwa są siedliskami nędzy
- doszedł do przekonania, że formację moralną można kształtować poprzez czyste uczucia, przezwyciężanie siebie i rozmyślanie nad panującymi obyczajami
- udowodnił, że nauczanie i wychowanie ma kształtować się stopniowo. Do najważniejszych elementów należy poznanie zmysłowe, postrzeganie umysłowe i przekaz słowny.
Pestalozzi wywołał u polityków głębokie zainteresowanie się oświatą ludu i szkolnictwem początkowym. Kierując się miłością do człowieka, pragnął, by do nauki mieli dostęp również ludzie najubożsi i nędzarze.
Pod koniec 18 wieku teoria wychowania zaczęła się opierać na psychologicznej analizie człowieka. Pedagogika przestała być sztuką, lecz nabrała oblicza naukowego. Największe zasługi na polu teorii pedagogicznej miał Jan Fryderyk Herbart, który usiłował nadać pedagogice charakter naukowy.
- Herbart uważał, że sama praktyka wychowawcza nie wystarczy. Potrzebna jest znajomość zasad, które wynikają z etyki i psychologii. Etyka ukazuje cel wychowania, a psychologia drogi i środki ku niemu wiodące.
- uważał, że praca wychowawcza nauczyciela ma wyrobić w uczniu dążenie do ukształtowania silnego charakteru moralnego
- praca wychowawcza powinna opierać się na karności, nauczaniu i moralności
Karność utrzymuje się przez pracę i określoną zabawę, rozkazy, zakazy pogróżki i kary. W nauczaniu ważną role odgrywają zaciekawienie, pytania i ukierunkowane zainteresowania. Natomiast wychowanie moralne potrzebne jest do łagodzenia temperamentu, nakłaniania do spokoju i rozwagi.
Nauka Herbarta odnosiła się głównie do wychowania i nauki młodzieży w szkołach średnich. Jego teoria uchodziła za naukową.
Pod koniec 18 wieku zaczęły kształtować się szkoły ludowe tzw. elementarne. Rewolucja Francuska poparła ich rozwój, ale w zmienionej strukturze. Proponowała ducha świeckości i oderwania od kierownictwa duchownych.
Najpierw szkoły te rozwinęły się w Prusach, gdzie zaprowadzono obowiązek posyłania dzieci do szkół ludowych, będących pod zarządem państwowym.
W Anglii i Francji wprowadzono do szkół metodę wzajemnego uczenia. Starsi uczniowie zajmowali się młodszymi, a nad całością czuwał nauczyciel. System ten z czasem rozprzestrzenił się w całej Europie i dominował około 30 lat. Zabrakło w nim jednak czasu na rozmowy z uczniami. Nauka ograniczała się do chóralnego powtarzania tego, co dyktowali starsi uczniowie.
Wraz z rozwojem szkół ludowych, powstał zapał do organizowania seminariów nauczycielskich. Zapał ten jednak minął po Wiośnie Ludów.
Odziedziczona po 18 wieku szkoła średnia była znana pod różnymi nazwami - kolegium, liceum, gimnazjum; ale nie miała zdecydowanego charakteru. Młodzież otrzymywała wykształcenie ogólne, matura dawała prawo wyboru studiów, czas nauki trwał 8 lat, dziennie bywało po 11 godzin lekcyjnych, zadawano mnóstwo lektur, wypracowań do pisania, egzaminów, deklamacji, wprowadzono jednolity ubiór. Metoda ta stworzyła mechanizm wzorowo działający, przygotowujący obywateli pod względem karności, walki z przeciętnością, jednak nie pozwalała na rozwijanie indywidualnych uzdolnień i poglądów. System z czasem zaczął być krytykowany - zarzucano mu szkodliwość dla zdrowia młodzieży z powodu przeciążenia nauką. Wprowadzono do programu szkolnego ćwiczenia fizyczne ale kosztem innych przedmiotów.
Oprócz gimnazjum klasycznego powstał też typ szkół średnich o kierunku ekonomiczno- technicznym, jednak poziom nauczania w nich był bardzo niski.
Dopiero pod koniec 19 wieku zezwolono na studiowanie, ale tylko w zakresie nauk ścisłych, przyrodniczych i języków nowożytnych. Na początku 19 wieku istniały 3 typy uczelni - angielski, francuski, niemiecki.
- organizacja uniwersytetu typu angielskiego (Oxford, Cambrage) była bardzo luźna. Składały się z samodzielnych, bogatych kolegiów rządzących się własnymi prawami. Kształcili się w nich wyłącznie synowie panującej klasy. Chłopcy zapisywali się na studia w młodym wieku, bez określonego przygotowania. Szukali wykształcenia ogólnego i wychowania na gentelmana.
- biegunowo przeciwny był typ uniwersytetu francuskiego, któremu kierunek nadał Napoleon. Uczelnie te kształciły fachowców - prawników, filozofów, lekarzy, nauczycieli dla szkół średnich
Profesorów do szkół wyższych przygotowywały takie instytucje jak College de France i Ecole normale superiere.
- na uniwersytecie typu niemieckiego jak na przykład w Berlinie, Bonn, Lipsku, Królewcu powołano samorządy, a katedry obsadzono wybitnymi uczonymi. Do nich należało pielęgnowanie twórczości naukowej na drodze swobodnej pracy i samodzielnych badań. Uniwersytety miały kształcić lekarzy, prawników, teologów, nauczycieli. Byli to ludzie gruntownie wykształceni o wysokiej kulturze.
Wszystkim profesorom zagwarantowano wolność nauki, swobodę wygłaszania swoich opinii i uzasadnień rezultatów swoich badań. Wykładowców nie krępowano przepisani, ani cenzurą. Absolwentom nadawano stopnie naukowe. Po stwierdzeniu zdolności do samodzielnej pracy naukowej, dopuszczano ich, na podstawie pisemnej rozprawy do obrony doktoratu.
Tradycyjne stopnie szkolnictwa ogólnokształcącego - elementarne, średnie, wyższe nie wystarczały potrzebom społecznym i gospodarczym. Musiały się rozwijać szkoły zawodowo- techniczne oraz dla osób upośledzonych.
- ojczyzną szkolnictwa technicznego stała się w 19 wieku Francja, w której powstały różne szkoły techniczne służące innym narodom.. W 1794 r. założono w Paryżu pierwszą politechnikę, która kształciła inżynierów i specjalistów od budowy dróg, mostów, górnictwa, kolei, okrętów i maszyn elektrycznych. Na wzór francuski szkoły techniczne powstawały również w innych krajach.
- wrażliwość ludzka pobudziła niektóre osobistości do szukania najskuteczniejszych metod w nauczaniu dzieci niewidzących i niesłyszących
-- najpierw drukowano dla nich książki czcionkami nieco wypukłymi dającymi się odróżnić dotykiem
-- następnie L. Braille obmyślił w 1829 r. nowy sposób pisania za pomocą namacalnych kropek, które w różnych kombinacjach oznaczają litery, cyfry i znaki pisarskie
Pierwsze szkoły dla upośledzonych wzrokowo powstały we Francji, Niemczech, Austrii i Rosji. Tam też zakładano biblioteki oraz gromadzono nuty i mapy. Młodzież mogła dokształcać się zawodowo i zdobywać przygotowanie do życia.
Dla głuchoniemych pierwszą szkołę migową założył ks. de l'Epee w Paryżu w 1770r., drugą głosową Heinke w Lipsku w 1778r. W efekcie zwyciężyła metoda migowa, która Rozprzestrzeniła się w 19 wieku w krajach europejskich.
W dobie Oświecenia wykazywano, że istnieje potrzeba planowego wychowania i kształcenia dzieci w wieku przedszkolnym. W wielu ośrodkach uważano, że tego zadania nie może spełnić matka ani rodzina z powodu swojej całodziennej pracy. Z tego powodu sugerowano konieczność tworzenia osobnych instytucji - ochronek, kształcących poza domem.
- pierwsze próby zakładania ochronek podjęto w Niemczech i w Anglii w 19 wieku
- we Francji w 1844r. przystąpiono do systematycznego kształcenia ochroniarek oraz tworzenia żłobków
- w Holandii utworzono „szkółki zabaw”, które codziennie przez kilka godzin opiekowały się dziećmi
Oryginalnie patrzył na sprawę niemiecki pedagog Fryderyk Frobel:
- uważał, że czynność dziecka wyraża się w zabawie
- w zabawie dziecko się rozwija i przejawia najsubtelniejsze zadatki - spokoju, wytrwałości, troskliwości
- w tym celu należy dostarczyć dziecku odpowiedniego materiału do zabawy
- był pomysłodawcą tzw. „ogródków dziecięcych” (kindergarden), w których pracowały kobiety i dziewczęta lubiące zajmować się dziećmi. Ten pomysł, choć szybko zaczął być naśladowany spotkał się z krytyką, że nie odpowiada właściwościom psychofizycznym dzieci.
Do największych zdobyczy 19 wieku w kwestii wychowawczej można zaliczyć szkolnictwo dziewcząt. Pojawiły się głosy mobilizujące do nauki, ale były też głosy przeciwstawne.
Herbert Spencer - angielski pozytywista, był przeciwny kształceniu dziewcząt. Jego zdaniem mężczyzna szuka w kobiecie nie wykształcenia, ale urody, dobrego charakteru i zdrowego rozsądku.
Pierwszą uczelnią, która zdecydowała się przyjąć dziewczęta na studia był uniwersytet w Zurychu w 1865r., a potem w Genewie w 1872r.
Po 1870r. pojawiły się żeńskie szkoły wieloklasowe. W 1892r. dziewczęta otrzymały prawo zdawania matury, studiowania na różnych fakultetach uniwersyteckich, ale w formie słuchaczek nadzwyczajnych, a w 1901r. w charakterze zwyczajnym na równi z chłopcami.
Początkowo w niektórych państwach wzbraniano się przed finansowaniem szkół żeńskich, gdyż nie widziano w tym żadnej korzyści społecznej. Zastanawiano się także, czy dziewczęta ze względu na swoją rolę żony i matki nie potrzebują innego profilu wykształcenia niż chłopcy. Był to wzgląd natury psychologicznej, który do końca 19 wieku nie został rozstrzygnięty.
Literatura zachodnia wywierała duży wpływ na umysłowość pedagogów i nauczycieli polskich. Choć kontakty z zachodem nie były łatwe, czasem udawało się komuś tam pojechać, by zobaczyć, w jakim kierunku ustawia się szkolnictwo i wychowanie młodego pokolenia. W drodze powrotnej przywożono ważniejsze pozycje piśmiennicze i według nich nauczano w polskich szkołach lub przeciwstawiano się im, szukając przede wszystkim wartości rodzimych. Do wyróżniających się postaci tego okresu można zaliczyć: Jędrzeja Śniadeckiego, Klementynę z Tańskich Hoffmanową i Stanisława Jachowicza.
Jędrzej Śniadecki
- zajął się wychowaniem fizycznym młodego pokolenia
- piętnował wszelkie formy różnych przesądów
- był zwolennikiem harmonii między rozwojem ciała i ducha
- nie godził się z tym, ze społeczeństwo bardziej zabiega o przeładowanie umysłu, niż o zdrowie fizyczne
- w swojej książce „Uwagi o fizycznym wychowaniu dzieci” podkreślał, że dziecko do okresu szkolnego nie powinno być obarczane żadną nauką, ale ma się rozwijać na wolnym powietrzu bez wygód i w ruchu. Potem należy uczyć niedużo, ale gruntownie
- młodzież do 15 roku życia powinna dbać o harmonijny rozwój ciała i umysłu, gdyż budząca się dojrzałość grozi różnymi nadużyciami. €chronić przed nimi może jedynie praca i ruch. Wszystko po to, by nie dopuścić do próżniactwa.
Klementyna z Tańskich Hoffmanowa
- zwracała większą uwagę na wychowanie dziewcząt
- w swoim utworze „Myśli o wychowaniu kobiet” z 1822r. odważyła się żądać studiów dla dziewcząt w zakresie fizyki, matematyki i prawa. Dotychczas kształciły się one w klasztorach i prywatnych pensjach, gdzie bardziej dbano o wychowanie religijno - moralne, niż umysłowe
- usiłowała określić rodzinny ideał kobiety przystosowanej do ówczesnych aspiracji. Zapobiegała o wychowanie dziewcząt ze względów praktycznych. Miały się przygotować do swoich ról. Przestrzegała przed skrajnością w jakimkolwiek kierunku.
Stanisław Jachowicz
W „Bajkach i powiastkach” opowiadał się za prywatnym wychowaniem młodego pokolenia. Wydawał artykuliki, wiersze, rozprawki, korespondencje, anegdoty, wiadomość przyrodnicze, geograficzne i historyczne. Jego publikacje głównie znajdowały odbiorców u dzieci i dorastającej młodzieży. Pisał językiem bardzo serdecznym.
- Uniwersytet wileński oraz szkoły pijarskie odegrały szczególną rolę w wychowaniu polskich dzieci i młodzieży.
- Wileńska uczelnia, będąc pod wpływem ducha Komisji Edukacji Narodowej, stworzyła nowoczesny system nauczania. Wyzwoliła zamiłowanie do języka polskiego, historii, przyrody, medycyny i prawa. Powstało tam pismo ściśle naukowe „Dziennik wileński”. Uniwersytet czuł się powołany do szerokiej działalności obywatelskiej i korzystał z każdej sposobności formowania społeczeństwa.
- uczelnia zorganizowała hierarchiczną sieć szkolną - w województwach były gimnazja, potem szkoły powiatowe, a w mniejszych miasteczkach i wioskach - parafialne.
- ośrodkiem życia młodzieży wileńskiej było stowarzyszenie, do którego należeli min. Mickiewicz, Czeczot, Zan, Słowacki. Byli to Filomaci i Filareci, którzy zabiegali o moralno - duchowe doskonalenie się po przez sztukę pisania.
Otwarta wojna zaborcy rosyjskiego z wileńskim uniwersytetem doprowadziło po 1823 r. do prześladowań profesorów i młodzieży akademickiej. Liczne aresztowania, chłosty, wygnania, zyski, spowodowały upadek i zamknięcie uczelni.
Za czasów KEN a potem w okresie reformowania uczelni wileńskiej, południowa gubernia na Wołyniu podlegała w zakresie szkolnictwa wizytatorowi Tadeuszowi Czackiemu. Spotkał się z ks. Hugo Kołłątajem.
Zaprzyjaźnieni mężowie stanu postanowili poświęcić swój czas i siły dla szkolnictwa na Wołyniu. Czacki nie posiadał żadnych doświadczeń pedagogicznych, ale cieszył się wolnością. Kołłątaj znał ducha młodzieży, lecz musiał się ukryć z powodu prześladowań zaborców. Działał, więc w ukryciu i wszystkie zarządzenia szkolne, choć były jego autorstwa przypisano Czackiemu. Powołano tu do istnienia w 1805 Liceum Krzemienieckie. Kołłątaj układał plany, dobierał profesorów opracowywał metody i podręczniki Czacki zaś wcielał je w konkretne życie szkolne i gromadził fundusze.
- na Wołyniu, podobnie jak na Podolu, stwierdzono przerażający upadek szkół. Czacki, za sugestią Kołłątaja, postanowił doprowadzić do tego, każda gubernia miała swoje gimnazjum, powiaty - szkoły średnie, a parafie - szkółki.
- szkoły elementarne były dla dziewcząt i dla chłopców, dla chłopów i drobnych mieszczan, dla rodzin polskich i ukraińskich i żydowskich. Nauka była opłacona przez bogatszych rodziców. Nauczanie w nich trwało dwa lata. Szkoły średnie były rzadsze i nie we wszystkich powiatach się przyjęły.
- szczególny nacisk Czacki położył na liceum w Krzemieńcu, z którego pragną uczynić wyższy zakład dla całego Wołynia.
Była to kombinacja szkoły Średniej i wyższej. Składał się z 2 stopni nauczania - niższego i wyższego. Niższy trwał 4 lata, wyższy 6 lat. Najpierw uczono języków, potem nauk humanistycznych łączonych z realiami. Po 10 latach można było jeszcze studiować wyższą matematykę, medycynę filozofię słowiańską, mechanikę.
Pracowali tu: Alojzy Feliński - poeta, autor hymnu „Borze coś Polskę” oraz Euzebiusz Słowacki - ojciec poety Juliusza.
Za dobre wyniki nagradzano medalami, pochwałami, promocjami. Absolwenci składali przyrzeczenie, że nie splamią się nigdy złym postępowaniem, będą pracować dla dobra nauki i społeczności. Liceum przetrwało do 1832. zostało zamknięte przez zaborcę rosyjskiego po stłumieniu powstania listopadowego.
Na ziemiach zwróconych przez Prusy
- istniały szkoły, ale w dużym stopniu zgermanizowane a te odebrane Austrii były pozbawione punktów nauczania
- na tych ziemiach działali ks. Stanisław Staszic, Julian Ursyn Niemcewicz i Stanisław Potocki, do których dołączyli młodzi nauczyciele i wspólnymi siłami utworzyli w 1807 r. Izbę Edukacyjną
- Izba w wyniku napoleońskiej konstytucji Księstwa Warszawskiego, ogłosiło ustawę umożliwiającą zakładanie publicznego i świeckiego szkolnictwa elementarnego dla ludu
- sprzeciwiali się temu biskupi i szlachta ze względu na jej laicki charakter
- na szczególne wyróżnienie zasługuje ks. Konstanty Wolski za wydawanie pomocy szlachty
- w sposób wyjątkowy interesowano się wykształceniem się dzieci ubogich i wielkomiejskich środowisk
- utworzono dla młodzieży rzemieślniczej w Warszawie z inicjatywy ks. Staszica szkoły niedzielne
- na wyróżnienie zasługuje inicjatywa ks. Jakuba Fijałkowskiego dotycząca założenia instynktu głuchoniemych i Towarzystwa Naukowego
- zagadnieniem pomocy dydaktycznej zajął się ks. Samuel Linde, autor 6- tomowego „Słownika języka polskiego”
- szkoły średnie posiadały niejednorodny poziom nauczania. Z powodu braku nauczycieli niektóre upadły, aby ratować ich prestiż wyprowadzono w 1816 egzamin dojrzałości, bez którego dostęp na studia był zamknięty.
- w chwili otworzenia KW w 1807 roku, nie było na jego terenie żadnej wyższej szkoły. Niebawem założono szkołę lekarską, prawa, nauk administracyjnych
- kiedy w skład księstwa wszedł w 1809 Kraków pojawił się też uniwersytet. Kształcono tam przeważnie urzędników
- po kongresie wiedeńskim, gdy Kraków odłączono, założono w 1816 roku warszawski uniwersytet z 5 wydziałami - teologicznym, prawniczym, lekarskim, filozoficzno- matematycznym oraz nauki sztuk pięknych.
- Rektora zatwierdzał car. Wykłady odbywały się w języku polskim. Jedynie na wydziale nauk pięknych obowiązywał język rosyjski
- z powodu braku tradycji nie posiadał wyróżniających się nauczycieli. Wyjątkiem był Joachim Lelewel - historyk.
- powstały także w 1813 szkoły zawodowe - górnicza, leśna, wetenaryjna
- założono także szkołę Rubików, z których wyszło wielu światłych żydów, ale ani jeden rabin
- mała i uboga Rzeczpospolita krakowska, utworzona na kongresie wiedeńskim w 1815 roku ciągle skazana na uległość 3 opiekuńczych rządów - rosyjskiego, pruskiego, austryjackiego. Przetrwała do wcielenia miasta przez Austrię w 1848 roku.
- zawsze uczono tu w języku polskim, dbano o szkolnictwo ludnościowe
- zaprowadzono obowiązek posyłania na naukę pod karą wysokiej grzywny
- nauka była bezpłatna a nauczyciele byli opłacani z kasy państwowej
- dziewczęta uczono oddzielnie od chłopców
- założono szkoły żydowskie
- nad szkołami miał piecze uniwersytet, który w 1818 otrzymał urzędowo nazwę Uniwersytetu Jagiellońskiego
- w niedługim czasie ustawiono kuratora szkolnego, którym był carski adiutant
- po upadku powstania listopadowego w 1831 roku wprowadzono do szkolnictwa komisaży rządowych będących na usługach zaborcy. Jednak życie naukowe nie upadło.
Zajęcie Krakowa przez Austrię w 1864 spowodowało upadek Rzeczpospolitej. Praca oświatowa - kulturalna zniżyła się - Fala germuniscyjna spowodowała usunięcie wyróżniających się patriotycznych profesorów np. Wincentego Pola, a wprowadzono na to miejsce Niemców.
Ziemie Rzeczpospolitej od strony wschodniej były 3 krotnie zabierane przez Rosję,- I w 1772, II w 1793, III w 1795. Polacy usiłowali odzyskać swą niepodległość i dlatego wznieśli powstanie wyzwoleńcze. Niepomyślny wynik powstania listopadowego w 1831 przyniósł pod zaborem upadek szkolnictwa polskiego
- na Wołyniu i Podolu rząd zawiesił wszystkie gimnazja i szkoły powiatowe, potem niektóre otworzono, ale w duchu rosyjskim
- zamknięto uniwersytety w Warszawie i Wilnie i wprowadzono zakaz wyjazdu na zagraniczne studia
- w dalszej konsekwencji zakazano języka polskiego nawet w prywatnych szkołach
- do szkół zaborczych wprowadzono naukę języka, literatury i historii rosyjskiej
- uchwalono wysokie opłaty za pobieranie nauki, a zebrane fundusze przeznaczono na budowę cytadeli w Warszawie
- przepisy dyscyplinarne zmieniły szkoły średnie w zakłady karne
- szkołom żydowskim w miejsce polskiego dano język hebrajski, ewangelikom - niemiecki, a unitom - rosyjski
- dla celów rusyfikacyjnych car zwolnił mieszkańców z obowiązku posyłania dzieci do szkół
elementarnych, a kuratorzy otrzymali polecenie utrudniania remontów lub budowy nowych szkół
- w tych czasach rządy Michała Murawiowa zaznaczyły się tępieniem polskości w różnoraki sposób - zniesieniem religi w języku ojczystym a nawet usiłowaniem rusyfikowania nabożeństw katolickich
- nałożono surowe kary za próby prywatnego dokształcania, a do nauczania religii katolickiej zaangażowano ewangelików i prawosławnych
- literaturę polską wykładano w języku rosyjskim
- Aleksander Apuchin - rosyjski kurator w Warszawie, czynił wszystko, aby doprowadzić do degradacji cywilizacyjnej.
- społeczeństwo polskie podjęło samoobronę przez silny ruch naukowy, literacki i kulturalny. Wychowanie domowe wytworzyło atmosferę uodparniającą na wpływy politycznej szkoły rosyjskiej.
Na podstawie 19 i 20 w. rozwijała się literatura pedagogiczna. Szczególnie zasłużyli się tu: Bolesław Prus, Adolf Dygasiński, Jan Władysław Dawid, Aniela Szycówna, którzy przyczynili się do rozbudzenia inicjatywy walki z zaborcą.
W zaborze pruskim praca KEN- u na zabranych ziemiach zupełnie ustała, a szkolnictwo zostało poddane germanizacji
- Fryderyk II inicjator I rozbioru Polski, gdy odebrał Austrii Śląsk, rozpoczął niemczenie miejscowej ludności przez kolonizację, urzędy i szkoły
- zakazał zatrudniać polskich nauczycieli bez znajomości języka niemieckiego
- zabraniał przyjmowania polskiej młodzieży bez znajomości języka niemieckiego na studia uniwersyteckie i po seminariów duchownych
- obowiązywał język niemiecki i historia pruska
- młodzież na terenie śląska i kaszub była pozbawiona nauczania w języku ojczystym
- podręczniki należały do rzadkości
- zdolniejszych maturzystów wysyłano wyłącznie na studia niemieckie
- szkolnictwo elementarne było systematycznie germanizowane
- w gimnazjach na przykład w Poznaniu - języka polskiego uczyli Niemcy i Francuzi
- germanizacja objęła zakaz czytania polskiej lektury w szkołach i utrzymania języka ojczystego w urzędach
- zamykano szkoły prywatne
- zwolniono z pracy polskich nauczycieli
W społeczeństwie budził się ruch naukowy. Społeczeństwo uchylało się od posyłania dzieci do szkół. Wprowadzenie nauki Religi w języku niemieckim wywołało bunt ludności polskiej. Przykładem jest strajk we Wrześni 20 maja 1901 r. Wybuchały także inne strajki szkolne. Rząd pruski wówczas odpowiadał całą skalą represji i biciem uczniów, wydaleniem ich ze szkół, więzieniem rodziców i księży oraz karami pieniężnymi. Stan taki trwał aż do I wojny światowej.
Ziemie polskie dwukrotnie były podbijane przez Austrię - I w 1772 i III w 1795 zaborze. Stan oświaty był bardzo niski. Jedynie szkoły pijarskie żyły tradycja ks. Konarskiego.
Cesarzowa Maria Teresa poleciła urządzić szkolnictwo w miastach i wioskach w stylu niemieckim
- szkoły parafialne oderwane od Kościoła
- podręczniki zawierały literaturę niemiecką tłumaczoną na j. polski i ukraiński
- zamknięto dawne kolegia i Akademię Zamojską
- usunięto zakony zajmujące się szkolnictwem a na to miejsca powołano do istnienia gimnazja w stylu klasycznym
We Lwowie cesarz Józef II założył uniwersytet na byłej fundacji Jezuickiej. Uniwersytet otrzymał 4 wydziały z teologicznym włącznie. Profesorom dano podręczniki do wykładania, z których mieli korzystać pod groźbą utraty stanowiska. Wśród wykładowców nie było Polaków.
Kiedy Austria w 3 rozbiorze zajęła Kraków w 1909 przeniesiono profesorów ze Lwowa na Uniwersytet Jagielloński. We Lwowie na miejscu utworzono liceum, a gdy w 1809 Kraków przypadł księstwu warszawskiemu, ponownie otwarto w 1817 uniwersytet we Lwowie z niemieckimi wykładowcami.
- polityczna ustawa szkolna narzuciła bezwzględną germanizację oświaty ludowej. Obowiązywała ona aż do 1866r.
- złagodzenie nastąpiło dopiero po powołaniu w 1866r. Rady Szkolnej, która zezwalała na nauczanie w języku polskim z książek sprzyjających rozwojowi ducha narodowego
- w szkołach średnich usuwano obcych nauczycieli i otwarto seminarium nauczycielskie dla kształtowania nauczycieli
- Rada, choć broniła się przed atakami, nie otrzymała odpowiedniego budżetu na budowę szkół i podwyższenie nauczycielskich pensji. Poprawa nastąpiła po 1860 dzięki nowemu kierownictwu
- w szkolnictwie ludowym było zbyt dużo szkół jednoklasowych
- państwo sprzeciwiało się tworzeniu rządowych szkół średnich dla dziewcząt. Uczennice z prywatnych szkół średnich zostały dopuszczone do matury dopiero w 1869r.,na uniwersytecie mogły one być jedynie w charakterze studentek nadzwyczajnych.
- spolszczenie w 1870 uniwersytetu Krakowskiego i w 1874 Lwowskiego umożliwiło prowadzenie badań naukowych
- w 1890 Uniwersytet Jagielloński powiększył się o 5 wydział rolniczy
- do wyróżniających się profesorów należeli - Szujski, Smolka, Tarnowski, Morawski, Olszewski, Wróblewski
- w 1894 Uniwersytet Lwowski otrzymał wydział lekarski. W tym środowisku wyróżnili się profesorowie - Abraham, Liske, Wojciechowski
- wspólnym wysiłkiem lwowskich i krakowskich uczonych powstała w 1873 Akademia Umiejętności w Krakowie, która skupiała polskich uczonych nawet z pozostałych zaborów i podjęła szereg wydawnictw specjalistycznych.
Czynnikiem, który przyczynił się do ożywienia twórczości pedagogicznej na przełomie 19 i 20 wieku był rozwój badań biologicznych, psychologicznych i socjologicznych. Dzięki ich wynikom zmienił się znacznie pogląd na rozwój i możliwości kształcenia młodych ludzi. Mimo rożnych poglądów politycznych i społecznych w Europie, uległy przeobrażeniu wszelkie dotychczasowe pojęcia antropologiczne. Mocarstwa, które zabrały polskie ziemie na skutek wzajemnego i wewnętrznego skłócenia, rozpadły się. Nad Europą widniało nieszczęście I wojny światowej. W nauce i szkolnictwie pojawiły się natomiast nowe prądy, przeważnie o tendencjach odkrywczych.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 polska miała na swym terytorium rożne systemy nauczania. Każdy zabór pozostawił po sobie swój własny styl szkolnictwa.
Do najważniejszych zadań państwa należało ujednolicenie szkolnictwa powszechnego, średniego i wyższego.
- pierwszym aktem był dekret o obowiązku szkolnym z 7 lutego 1919, który zobowiązywał dzieci do nauki 7 -klasowej
- dekret dopuszczał czasowo tworzenie szkół 4 lub 5 -klasowych zarówno państwowych jak i prywatnych
- nie znosił jednak dawnych ustaw i przepisów zaborców
- na ziemiach po zaborze pruskim i na Śląsku Cieszyńskim próbowano w tym czasie utworzyć szkoły 8 -klasowe
- sprawę szkolnictwa powszechnego ustabilizowała następna ustawa z 17 lutego 1922
- uzależniała tworzenie szkół od liczby uczniów w danym okręgu (60 uczniów- 1 klasa i 1 nauczyciel, 100 uczniów- 2 klasy i 2 nauczycieli, 300 uczniów - 7 klas
- na skutek tego kryterium szkolnictwo wiejskie było przeważnie 1 i 2 klasowe. Zdarzały się też miejsca bez szkół
- od uczniów ubiegających się o przyjęcie do gimnazjum nie wymagano świadectwa z ostatniej klasy szkoły powszechnej, przyjmowano na podstawie egzaminu wstępnego
- gimnazja miały profil klasyczny i humanistyczny
- po klasie 4 była mała matura, a po 7 dużo
- noszono ujednolicone mundury
- płacono kary za złe stopnie
- do szkół rzemieślniczych przyjmowano po 5 klasie, przemysłowych po 7klasie a technicznych i handlowych po 4 klasie gimnazjum
- szkoły wyższe istniały na podstawie ustawy z 1920, która zapewniała wolność studiów i możliwość organizowania się w samorządach
Istniało w tym okresie 6 uniwersytetów, politechniki i Akademie
- dominowało wychowanie katolickie, nauka religii była we wszystkich typach szkół przedmiotem obowiązkowym, a w gimnazjach wchodziła w zakres programu naturalnego
- lata wojny i okupacji niemiecko - rosyjskiej były dla Polaków okresem niewoli i wyniszczenia biologiczno - kulturowego
- okupanci likwidowali wszystko, co polskie
- zamykano seminaria duchowne i uniwersytety a inteligencję i duchowieństwo aresztowano
- aresztowani byli skazani na śmierć w obozach koncentracyjnych i zsyłkach sowieckich
- jeżeli istniały szkoły, to przeważnie podstawowe i zawodowe
- z programów nauczania usunięto historię, geografię i literaturę polską
- naukę religii przeniesiono do kościołów parafialnych
- nauczyciele różnych stopni i kwalifikacji zawodowych podjęli trud organizowania nauki w tajnym nauczaniu, które odbywały się w małych kilkuosobowych kompletach. Obejmowała ona szkoły średnie i wyższe. Uczono tam języka polskiego, historii ojczystej i geografii własnego kraju
- nauka odbywała się przy zachowaniu dużych środków ostrożności i bezpieczeństwa. Wykrycie takich szkół groziło aresztowaniem i najczęściej utratą życia. Z tego powodu zginęło około 200 księży
- dzięki tajnemu nauczaniu została utrzymana ciągłość szkolnictwa polskiego wszystkich stopni. Po zakończeniu wojny, uzyskane świadectwa, dyplomy maturalne oraz zaliczenia semestralne w indeksach były honorowane przez władze PRL
Polska po zakończeniu II wojny światowej ukształtowała się jako państwo ludowe ze ścisłym związkiem ze Związkiem Radzieckim i innymi państwami o podobnej polityce.
Pod względem stabilizacji Polacy przystąpili do odbudowy swojego kraju, w tym również oświaty i szkolnictwa:
- wprowadzono nauczanie bezpłatne
- zobowiązano rodziców do nauczania dzieci w szkołach na poziomie podstawowym 7- klasowym
- wprowadzono jednakowy system nauczania
- w pierwszym okresie powojennym w latach 1945- 1950 nauka religi odbywała się w szkole
- później w wyniku ateizacji społeczeństwa usunięto katechezę ze szkół i przeniesiono ją do sal parafialnych
- pod wpływem przewrotu październikowego w 1956r. zezwolono na katechizowanie uczniów w szkole
- okres ten był bardzo krótki, gdyż 2 fala laicyzacji usunęła religię ze szkół, co trwało do 1990r.
- za rządów solidarnościowych katecheza powróciła i stała się nadobowiązkowym przedmiotem szkolnym
- wszystkie szkoły podstawowe były upaństwowione. Najpierw było 7 klas, a w latach 60 wprowadzono nauczanie 8 klasowe
- w szkolnictwie średnim wyróżniono - 2 klasowe szkoły przyzakładowe, 3 klasowe zasadnicze zawodowe, 4 klasowe licealne i 5 klasowe techniczne
- do szkół średnich, nieobowiązkowych, przyjmowano po ukończeniu podstawówki
- szkoły licealne i techniczne wieńczono maturą
- egzamin dojrzałości uprawniał do ubiegania się o studia
- istniały szkoły wieczorowe zwłaszcza na poziomie średnimi i wyższym
- dla studentów organizowano ośrodki duszpasterstwa akademickiego oraz inne formy pogłębiania wiedzy religijnej - rekolekcje, pielgrzymki, ruchy
- osobne miejsce w systemie kształtowania specjalistycznego zajmowały zakłady przygotowujące katechetów do szkół podstawowych. Były to 2 -3 letnie pomaturalne szkoły dla laikatu oraz braci i sióstr zakonnych
- duchowieństwo diecezjalne i zakonne kształtowało się w wyższych seminariach duchownych oraz na uniwersytetach (KUL), akademiach i na Papieskich Wydziałach Teologicznych
- za czasów PRL powstało wiele nowych szkół o profilu zawodowo - technicznym. Powołano do istnienia wyższe szkoły o charakterze uniwersyteckim (Lublin - UMCS), politechnicznym (Gliwice), wojskowym (Wrocław - WSOWZm)
- oficjalna rzeczywistość PRL- owska dobiegała końca z chwilą nastania rządów solidarnościowych. Zmieniły się programy nauczania, zwłaszcza w zakresie historii polski
- katecheza powróciła do szkół na zasadach dobrowolnego uczestniczenia
- uczniowie uczestniczący na katechezę są zobowiązani do udziału na lekcjach etyki
- na świadectwach umieszcza się ocenę z tych przedmiotów, ale nie wlicza się jej do średniej ocen
- katecheci biorą udział w radach pedagogicznych swej szkoły, ale bez prawa głosowania o postępowaniach ucznia i jego zachowania się
- w nauczaniu szkolnym wielką uwagę przykłada się do nauki obcych języków nowożytnych zwłaszcza angielskiego
- wielką rolę przedmiotów elektrycznych i związanych z komputeracją
- uczniowie nie maja ograniczeń w zakresie stroju i uczesania
- 1 wrzesień 1999 rozpoczęła się reforma polskiego systemu edukacyjnego która odnosi się do wszystkich stopni nauczania szkolnego
- reforma miała 3 zasadowe cele, którymi są:
-- podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa
--wyrównanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży
--poprawienie jakości edukacji pod względem kształcenia i wychowania
- młodzież katolicka może studiować również teologię. W ostatnim 10- leciu podwoiła się liczba instytucji naukowych. Powiększyła się kadra pracowników naukowych.
O religijnym i moralnym obliczu polskiego społeczeństwa 21 wieku zadecyduje obecne pokolenie. Daje się zauważyć że młodzież nie jest zbyt zainteresowana problemami kraju i własnej ojczyzny.
W dobie posoborowej, kiedy Kościół odnawia się wewnętrznie, dom, szkoła i parafia współbrzmią jednym głosem w sprawach wychowania i nauczania młodego pokolenia.
Czerpane wartości, począwszy od starożytnej Grecji i Rzymu, poprzez kolejne wieki chrześcijaństwa, aż do czasów współczesności mogą być ideą przewodnią dla dzisiejszych nauczycieli, wychowawców i duszpasterzy.