Historia miasta

Stargard Szczeciński należy do najstarszych grodów na Pomorzu Zachodnim. Początki jego powstania sięgają VIII - IX wieku, kiedy to około 1 km na południe od dzisiejszego centrum rozwinęła się osada Osetno. Jej mieszkańcy przyczynili się do budowy grodu w zakolu rzeki Iny - w okolicy obecnie istniejącej Baszty Białogłówki.

Gród otoczony został wałami drewniano - ziemnymi, a od wschodu i północy dodatkowo chroniło go koryto rzeki Iny. W następnych stuleciach pomiędzy X a XII wiekiem, na południe od umocnionego grodziska powstało otwarte podgrodzie. Rozwojowi osady sprzyjało położenie przy krzyżujących się szlakach handlowych, prowadzących z Santoka do Wolina i ze Szczecina do Kołobrzegu. Przyspieszony rozwój ośrodka grodowego nastąpił po nadaniu magdeburskich praw miejskich w 1243 roku lub w 1253 roku przez księcia pomorskiego Barnima I. Od 1292 roku Stargard został przeniesiony na prawa lubeckie korzystniejsze dla warstwy kupców i rzemieślników. W mieście zostały osadzone dwa zakony joannitów i augustianów, zaczęli przybywać liczni osadnicy z terenu Niemiec i Flandrii, Stargard staje się członkiem związku hanzeatyckiego, wspierającego interesy kupców.

Pod koniec XIII wieku wyburzono obramowania starego grodziska i przystąpiono do budowy murów kamienno - ceglanych, obejmujących zarówno teren dawnego grodu, jak i rozbudowanego podgrodziska. Ina stała się ważną drogą komunikacyjną, po której barkami płynęło zboże i inne towary z ziemi pyrzyckiej i stargardzkiej do krajów zachodnich i nadbałtyckich. Na mocy Traktatu Westfalskiego Stargard od 1648 roku dostał się pod panowanie Branderburgii, a w 9 lat później przez miasto przejeżdżał hetman Stefan Czarniecki na czele konnicy, w pogoni za wycofującą się armią szwedzką. Druga połowa XVII i XVIII wieku to okres powolnej odbudowy zniszczonego grodu. Odrodzenie utrudniały ciągłe przemarsze wojsk szwedzkich, rosyjskich i pruskich. Przełom w rozwoju gospodarczym nastąpił od połowy XIX wieku.

Stargard w 1846 roku uzyskał połączenie kolejowe ze Szczecinem i Berlinem, a nieco później z Poznaniem i Koszalinem. Oddzielny rozdział w historii stanowi okres II wojny światowej. Cała produkcja przemysłowa została ukierunkowana na potrzeby wojny. W mieście już od 1939 roku powstał duży obóz jeniecki, tzw. Stalag II D, w którym więziono jeńców wojennych początkowo tylko polskich, a następnie różnych narodowości koalicji antyhitlerowskiej i Włoch. W wyniku działań wojennych Stargard został zniszczony w 72% a jego zabytkowa część ( Starówka ) spłonęła całkowicie.

HISTORIA MUZEUM STARGARDZKIEGO

Pierwsze stargardzkie Muzeum Miejskie powstało w 1908 roku z inicjatywy regionalistów skupionych przy Gimnazjum Petera Gröninga w Stargardzie i Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza w Szczecinie. Mieściło się ono w Odwachu. Do 1939 roku obowiązki dyrektora pełnił dr Martin Hasenjaeger, a następnie dr Hans Siuts, który kierował zreformowaną placówką do 1945 roku. Zbiory przedwojenne reprezentowały głównie zabytki archeologiczne oraz sztuka mieszczańska i sakralna.

Obecne Muzeum powstało w 1960 roku dzięki inicjatywie osób skupionych wokół Polskiego Towarzystwa Turystyczno - Krajoznawczego. Pierwszą jego siedzibą była Brama Pyrzycka, w której ze względu na niewielką powierzchnię ekspozycyjną czynne były jedynie dwie ekspozycje stałe : wystawa historyczna obrazująca dzieje Stargardu i Ziemi Stargardzkiej oraz wystawa militariów.

W lipcu 1966 roku zbiory i wystawy przeniesiono do nowej siedziby przy Rynku Staromiejskim. Od tej pory Muzeum miesciło się w Odwachu i sąsiadującej z nim kamienicy. W latach 80 - tych odrestaurowano z przeznaczeniem na cele muzealne Basteję, bedącą elementem średniowiecznych obwarowań miejskich.W 1997 roku Muzeum otrzymało kolejną kamienicę przy Rynku Staromiejskim. Od tej pory funkcjonuje ono w Odwachu i dwóch kamienicach. W lipcu 2000 roku Zarząd Miasta Stargardu ponownie przekazuje z przeznaczeniem na cele muzealne Bramę Pyrzycką.

Historia Stargardu Szczecińskiego

Średniowiecze

Powstanie Stargardu położonego w centralnej części historycznego Pomorza Zachodniego wiąże się z budowaniem struktur państwowych Pomorza w IX i X w. Właśnie w tym okresie powstała na terenie obecnego miasta osada położona w rejonie ulicy Bolesława Chrobrego i baszty Białogłówki. Prawdziwy jednak rozwój grodu przypadał na przełom XI i XII w. Właśnie z tego okresu pochodzą pisemne wzmianki o Stargardzie. Pierwsza pochodzi z 1124 r., kiedy to w opisie misji chrystianizacyjnej biskupa Ottona z Bambergu kronikarz Ebbo wspomina pobyt w grodzie o nazwie castro Zitarogroda. Kolejny zapis nazwy pochodzi z 1140 roku, w którym castro Stargrod wymieniony jest w bulli papieża Innocentego III, jako gród mający od tej pory należeć do nowo powstałego biskupstwa w Wolinie.

W 1186 r. książę pomorski Bogusław I osadził w Stargardzie zakon joannitów, który wzniósł tu zabudowania klasztorne i kaplicę przebudowaną później na kościół świętego Jana, a w 1199 r. książę Kazimierz II osadził tu zakon augustianów nadając im ziemię. Od 1230 r. zaczęły powstawać pierwsze obwarowania ziemno-drewniane grodu i podgrodzia. Dziesięć lat później książę Barnim I nadał ziemię stargardzką biskupowi kamieńskiemu.

W 1243 r. książę Barnim I nadał Stargardowi magdeburskie prawo miejskie, a także 150 łanów ziemi, prawo połowu ryb na Morzu Bałtyckim, żeglugi na rzece Inie oraz prawo wyrębu drzew w lasach książęcych. Wkrótce rozpoczęto budowę ratusza, którą ukończono ok. 1290 r. W 1248 r. ziemia stargardzka powraca w lenno pod władanie książęce. W 1292 r. na skutek pomyślnego rozwoju miasta nadano mu prawa lubeckie, które przyczyniły się do dalszego rozwoju i stopniowego bogacenia się miasta. W tym też roku rozpoczęto budowę kościoła mariackiego. W trzy lata później zlikwidowano postarzałe obwarowania ziemno-drewniane i rozpoczęto budowę murów kamienno-ceglanych, których spore odcinki pozostały do naszych czasów. Zniesiono także gród kasztelański.

Od XIV w. rozpoczął się rozkwit miasta, które stało się jednym z najbogatszych na całym Pomorzu. W 1367 r. Stargard przystąpił do Hanzy. W 1380 r. rozpoczęła się rozbudowa i przebudowa kościoła mariackiego, gdyż bogaci mieszkańcy uznali, że miasto powinno mieć bardziej reprezentacyjny budynek kościoła, odpowiadający zamożności miasta. Przebudowę powierzono architektowi Henrykowi Brunsbergowi, który jest jedynym architektem gotyckim, jaki jest znany z nazwiska w Polsce. Podwyższył on nawę główną, przeistaczając świątynię z typu halowego na bazylikowy oraz nadał jej wiele zdobień architektonicznych, dzięki czemu stargardzka kolegiata do dziś uchodzi za najpiękniejszy zabytek gotycki w Polsce i jest
zaliczana do zabytków tzw. klasy 0.

Nowożytność

W XV i XVI w. przebudowano mury obronne, które zostały podwyższone, a także zbudowano 4 bramy, 9 baszt i 45 czatowni. W 1454 r. nastąpił zatarg między Stargardem a Szczecinem o przewóz statkami towarów po Inie, który po interwencji księcia zakończony został pokojem w Kobylance, gdzie na znak zawartego pokoju posadzono lipy tworzące Wieniec Zgody - dziś zabytek przyrody. W 1467 r. książę Warcisław rozszerzył szczecińskie prawo składu, co było bardzo korzystne dla kupców stargardzkich. W 1540 r. w wyniku pożaru zniszczeniu uległo wiele budynków, w tym ratusz miejski, który odbudowano w 1568 r., dekorując szczyt maswerkami. Kolejny pożar w 1584 zniszczył 487 budynków, zachowując jedynie kościół św. Jana i kilka okolicznych domostw. W 1618 r. Stargard liczy 12 000 mieszkańców. Wówczas rozpoczęła się wojna trydziestoletnia, w której na skutek głodu, pożarów i zarazy wywołanych przez wojska szwedzkie i carskie, miasto utraciło 90% swojej ludności. W 1630 r. do miasta wkroczyły szwedzkie wojska Gustawa II Adolfa. W 1633 r. z fundacji Petera Gröninga, burmistrza w latach 1616-1631, powstało Collegium Gröninganum dla ubogich, a zdolnych. W dwa lata później potężny pożar zniszczył niemal całe miasto wraz z kościołem mariackim. W wyniku pokoju westfalskiego, kończącego wojnę trzydziestoletnią, Stargard dostał się pod panowanie Brandenburgii, a od 1701 r. włączony został do Królestwa Pruskiego. W 1714 król pruski nadał wykładowcom Collegium Gröninganum tytuł profesorów królewskich.

Przełom XVIII i XIX wieku obfitował w konflikty zbrojne, w wyniku których Stargard często był poszkodowany. W wojnie siedmioletniej został zniszczony przez Rosjan, a w latach 1806-1812 przez miasto kilkakrotnie przetaczały się wojska napoleońskie.

Po kongresie wiedeńskim nastąpiła ponad stuletnia stabilizacja, która przyczyniła się do ponownego przyspieszonego rozwoju miasta. W 1825 r. Stargard włączono do powiatu Szadzko. W 1835 r. kupiec Mampe założył pierwszą manufakturę w mieście - wytwórnię koniaków i likierów. W 1845 r. przebito w murach miejskich Nową Bramę, budując drogę kołową do Bydgoszczy. Już rok później Stargard uzyskał pierwsze połączenie kolejowe ze Szczecinem. Dnia 1 maja 1846 na stargardzki dworzec wjechał pierwszy pociąg. W 1848 r. linię przedłużono do Poznania. Od 1859 r. Stargard jest węzłem kolejowym, wtedy zaczęło funkcjonować połączenie do Koszalina. W 1892 wybudowano jeszcze linię do Kostrzyna przez Pyrzyce.

Rozwój kolei wpłynął na uprzemysłowienie miasta i dalszy pomyślny jego rozwój, choć wciąż nie oszczędzały go tragiczne wydarzenia, jak choćby epidemia cholery w 1849 r. W 1856 uruchomiono gazownię, a 3 lata później Warsztaty Remontowe Urządzeń Kolejowych (późniejsze ZNTK). W 1861 r. kupiec Meisner uruchamia fabrykę papy smołowej i asfaltu, gdzie w 1869 wynaleziono i opatentowano papę bitumiczną. W 1870 r. wybudowano szpital przy ulicy Staszica, a w dziewięć lat później przy ul. Wojska Polskiego. W 1890 r. powstała rozdzielnia energetyczna, 7 lat później Stargard posiadał już sieć wodociągowo-kanalizacyjną, z wieżą ciśnień i pierwszą oczyszczalnią ścieków. W tym samym czasie powstała rzeźnia miejska.

W 1901 Stargard stał się powiatem miejskim, w związku z czym wybudowano okazały gmach urzędu powiatowego i ziemskiego (dzisiejszy Urząd Miejski) przy ul. Czarnieckiego. W latach 1901-1911 architekt Deneke przeprowadził renowację kościoła mariackiego - chluby miasta, przywracając mu dawną świetność. Na ponowną konsekrację 30 sierpnia 1911 roku przybyli cesarz Wilhelm II i cesarzowa Augusta Wiktoria.

Okres od początku XX wieku do I wojny światowej cechował się znaczną rozbudową miasta, powstało wówczas wiele nowych gmachów szkół, szpitali, różnych instytucji, a także domów mieszkalnych

I wojna światowa i okres międzywojenny:

Podczas I wojny światowej w 1915 powstał w mieście międzynarodowy obóz jeniecki. Dziś pamiątką po nim jest cmentarz obozowy, na którym spoczywają zmarli jeńcy wielu narodowości i wyznań. Po wojnie miasto dość szybko podniosło się gospodarczo. W 1925 r. przeprowadzono regulację Iny, a w 1938 wybudowano krytą pływalnię. W 1939 Stargard liczył 39 760 mieszkańców.

II wojna światowa

wywarła na świecie okrutne piętno. W 1943 r. odbyły się obchody siedemsetlecia miasta, jednak ze względu na wojnę były one bardzo skromne. W nocy z 20 na 21 lutego 1944 nastąpiły wspólne naloty wojsk sprzymierzonych aliantów i Rosjan na węzeł kolejowy, lotnisko w Kluczewie, tereny fabryki torped V-2 nad jeziorem Miedwie oraz obiekty przemysłowe. W dniach 2 - 28 lutego 1945 nastąpiła ewakuacja mieszkańców Stargardu zarządzona przez Himmlera na teren powiatu Greifswald. W dniu 5 marca 1945 żołnierze I Frontu Białoruskiego zdobywają miasto i niszczą je niemal doszczętnie (ok. 72% zabudowań). Już 23 marca powołano w mieście polskie władze. Powoli tworzono od podstaw wszystkie instytucje w oparciu o osadników przybywających do miasta w ramach Akcji "Wisła".

PRL

W 1950 r. miasto liczyło już 20 684 mieszkańców, mimo że nie rozpoczęto jeszcze odbudowy. Dopiero w 1957 wybudowano pierwsze trzy nowe budynki mieszkalne, rozpoczynając w ten sposób budowę pierwszego powojennego osiedla - nazwano je os. Tysiąclecia. W tym samym roku rozpoczęto usuwać gruz z terenu Starego Miasta, a w 1960 powstały pierwsze domy w dawnej, zabytkowej dzielnicy. Rok później odbudowano ratusz i zakończono odbudowę kościoła mariackiego. W 1961 także uruchomiono miejską komunikację autobusową, która obsługuje dziś 21 linii autobusowych oraz przyłączono do miasta Kluczewo. Od lat 60. zarysował się dynamiczny rozwój miasta, powstały nowe osiedla mieszkaniowe - Stare Miasto i Kopernika (od 1967), Zachód (od 1975), Żeromskiego (od 1984), Letnie (1985), i Osiedle Pyrzyckie (1988). Powstały nowe zakłady pracy, jak np. Odlewnia Metali Polmo czy Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego Luxpol. W latach 70. odbudowano zaledwie kilka obiektów zabytkowych, które zostały zniszczone w czasie wojny.

Koniec XX w. i dzień dzisiejszy

W 1993 odbyły się obchody 750-lecia miasta, z tej okazji wybito okolicznościowy medal. W tym samym roku oddano do użytku nowoczesną oczyszczalnię ścieków i przyłączono do miasta tereny poradzieckiego lotniska w Kluczewie. Obecnie trwają prace rekultywacyjne, które mają na celu aktywizację przedsiębiorczości. W 2003 r. rozpoczął działanie Stargardzki Park Przemysłowy, a na początku 2005 otwarto stargardzką geotermię za łączną kwotę ponad 34 mln zł, w inwestycji brali udział Amerykanie, Francuzi i Niemcy. Gorąca woda o temperaturze 90 °C jest pobierana z głębokości 2 670 metrów. W 2006 roku ruszy budowa południowej <a href="http://www.informatyka.fajny.biz/Obwodnica" .

Historia nazwy miasta Stargardu:

Na przestrzeni prawie dziewięciuset lat nazwa miasta zmieniała się wielokrotnie. Nazwa Stargard na całej słowiańszczyźnie oznaczała Stary Gród, forma środkowopomorska "grod" przekształciła się w "gard". Nazwy tego rodzaju spotykane są na terenie całej Polski oraz w krajach słowiańskich.

Po raz pierwszy wzmianka o nazwie miasta pojawiła się w 1124, kiedy to kronikarz Ebbo, opisujący misję św. Ottona z Bambergu wspomniał jego pobyt w grodzie Zitarigroda. Kolejny zapis pochodzi z 1140, kiedy to castro Stargrod wymieniony był w bulli papieża Innocentego II, jako gród mający należeć od tej pory do biskupstwa w
Wolinie. W późniejszym czasie spotykamy wiele form podobnie brzmiących:

• Stargard (1186)

• Starogard (1188)

• Starigart (1217)

• Ztaregard (1220)

• Staregarde (1234)

• Staregrod (1238)

• Stargrod

• Stargardt (1618, na mapie Lubinusa)

• Przed 1945 niemiecka nazwa brzmiała Stargard in Pommern (Stargard na Pomorzu) lub Stargard an der Ihna (Stargard nad Iną).

Pierwszą powojenną nazwą miasta był Starogród, a następnie Starogard nad Iną. W 1950 przyjęta została obecna nazwa miasta Stargard Szczeciński.

Gospodarka i przemysł:

(historia)

Na rozwój przemysłu w Stargardzie w poł. XIX wieku wpływ miała budowa linii kolejowej łączącej Stargard ze Szczecinem i dalej do Berlina (1843-1846). Zakłady przemysłowe lokalizowane były na północy i północnym wschodzie miasta, gdzie miały łatwy dostęp do bocznic kolejowych. Pierwszym ważnym zakładem była wytwórnia koniaków i likierów kupca F. J. Mampe'go (1835), zaś pierwszym zakładem stworzonym po budowie linii kolejowej była gazownia (1856), która zaczęła oświetlać miasto lampami. W roku 1858 otworzono Warsztaty Remontowe Urządzeń Kolejowych (późniejsze ZNTK), przy Garbestraße (dzisiejsza I Brygady). Pierwszą załogę stanowiło 115 osób, tj. prawie 7% ogółu mieszkańców ówczesnego miasta. W rok później kupiec Meisner uruchomił fabrykę papy smołowej i asfaltu, w której w 1869 wynaleziono i opatentowano papę bitumiczną.

W późniejszym czasie w szybkim tempie otwierano wiele zakładów i przedsiębiorstw oto niektóre z nich:

• Cukrownia w Kluczewie (1889)

• Rzeźnia miejska (1897)

• sieć wodno - kanalizacyjna (1897)

• Nowy wielki młyn (1922)

• Warsztaty Naprawcze Sprzętu Rolniczego (przed 1939)

Po wojnie potrzeba pożywienia dla nowo przybyłych osadników sprawiła, że już w 1945 uruchomiono piekarnię i mleczarnię. Także w tym roku uruchomiono już ZNTK i Zakład Sprzętu Motoryzacyjnego. Silnie rozwijająca się gospodarka i potrzeby ludności sprawiły, że od lat 60. XX wieku otwierano zakłady:

• 1961 Miejski Zakład Komunikacji - wprowadził na trasę 3 linie autobusowe.

• 1966 Bacutil - zakład produkujący paszę dla zwierząt

• 1971 Luxpol - pierwszy w regionie zakład przemysłu dziewiarskiego

• 1975 Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej zaopatrujące mieszkańców w ciepłą wodę i ogrzewanie.

Z przeszłości Stargardu

Pierwsza pisana wzmianka o Stargardzie związana jest z podróżą misyjną św. Ottona z Bambergu w 1124r., w wyniku której nastąpiła chrystianizacja Pomorza. W tutejszym grodzie (castrum Zitarigroda) ksiąze Warcisław powitał przybywającego z Wielkopolski biskupa. Początki osadnictwa na terenie miasta są jednak znacznie starsz, gdyż już w VIII w. w Osetnie, na południowym skraju dzisiejszego Stargardu założono obronny gród, będący ośrodkiem lokalnej władzy i schronieniem przed wrogiem dla ludności okolicznych osad rolniczych. Na przełomie IX i X w. zbudowano nowy gród, położony przy przeprawie przez Inę szlaku handlowego ze Szczecina do Gdańska (rejon dzisiejszej baszty Białogłówki w pn.-wsch. części Starego Miasta). Obok rozwineło się podgrodzie zamieszkałe przez rzemyślników, pełniące również funkcję targową. W ostatniej ćwierci XII w. książeta w celu umocnienia nowej dla Pomorza wiary sprowadzili do Stargardu joannitów i augystianów, którzy wznieśli swe klasztory na zachodnim zboczu doliny Iny.

W 1253 r. ksiąze Barnim I nadał stargardzkiemu zespołowi osadniczemu magdeburskie prawo miejskie, oraz liczne przywileje i znaczny obszar ziemi. W szybkim rozwoju miasta w 2 połowie XIII w. dopomogły dalsze książęce darowizny i przywileje, oraz przeniesienie na prawo lubeckie w 1292 r. w wyniku podziału Pomorza między spadkobierców Barnima I w 1295 r. Stargard znalazł się w granicach księstwa wołogoskiego. W tym samym roku miasto uzyskało zgodę na likwidację grodu i budowę murów obronnych.

Wiek XIV i 1 połowa XV w. to okres stałego rozwoju Stargardu, zrzeszonego w hanzeatyckim związku miast. Rosnący dobrobyt tutejszych kupców, bogacących się na handlu zbożem, wzbudził zazdrość pobliskiego Szczecina, który w 1454 r. podjął działania zbrojne, niszcząc należący do Stargardu port przy ujściu Iny. Walki trwały siedem lat i przyniosły poważne straty obu miastom - mimo to Stargard, pod względem gospodarczym bardziej poszkodowany, formalnie nigdy nie uległ naciskowi szczecinian.

W końcu średniowiecza Stargard liczył ok. 5 tys mieszkańców trudniących się rzemiosłem, handlem i rolnictwem, posiadał ponad 900 domów, cztery przedmieścia, cztery kościoły, kilka kaplic, ratusz i mury miejskie z 4 bramami i 9 basztami. W XVI w. dobrobytem miasta wstrząsneły pożary w latach 1540 - 1584, a całkowite jego załamanie przyniosła wojna trzydziestoletnia (na Pomorzu w latach 1627 - 48). Zubożały wskutek rabunków, kontrybucji i kwaterowania wojsk Stargard spłonął niemal doszczętnie w 1635 r. - ocalały tylko 93 budynki i kościół św. Jana. W 1648 r. miasto liczące zaledwie 1500 mieszkańców przeszło pod panowanie brandenburskie. Wkrótce, we wrześniu 1657 r., w okolicach Stargardu rozegrał się jeden z epizodów końcowej fazy wojny polsko - szwedzkiej Stefan Czarniecki z oddziałami jazdcy wtargnął na Pomorze w ślad za wycofującymi się z Polski Szwedami i niszczył przez kilka dni pobliskie wsie i miasteczka. Przez cały XVIII w. trwała powolna odbudowa gospodarki miasta, której ożywienie przyniosły dopiero w latach 1846 - 48 połączenia kolejowe ze Szczecinem i Poznaniem. Wkrótce powstały w Stargardzie zakłady przemysłowe : warsztaty kolejowe, młyn parowy, fabryka maszyn rolniczych. W 2 połowie XIX w. miasto otrzymało nowoczesne urządzenia komunalne, a zabudowa wyszła poza tereny zamieszkałe do końca średniowiecza. W 1900 r. Stargard liczył 27 tys. mieszkańców, w 1939 r. - blisko 40 tys.

W czasie II wojny światowej urządzono w mieści duży obóz dla jeńców wojskowych, początkowo głównie Polaków. W 1945 r. wskutek fanatycznej obrony wojsk hitlerowskich uległo zniszczeniu 45% zabudowy, a w zabytkowym centrum aż 90%. Stargard został wyzwolony 5 marca 1945 r. przez wojska 61 Armii Radyieckiej.

To także już historia

Wyzwolenie zastało w Stargardzie sporą grupę Polaków - robotników przymusowych i jeńców wojenny, wkrótce zaczęli też napływać, jeszcze w sposób niezorganizowany , polscy osadnicy. Już 23 marca utworzono Zarząd Miejski, pierwszym burmistrzem został Józef Parys. 22 kwietnia przybyła do Stargardu licząca 27 osób grupa operacyjna pod kierownictwem Bolesława Orłowskiego, Pełnomocnika Rządu RP na obwód stargardzki. W maju rozpoczął pracę Wydział Osiedleńczy, prowadzący planową akcję zasiedlenia miasta i powiatu ludnością polską. W końcu czerwca w Stargardzie mieszkało 2 tys. Polaków i 8,5 tys. Niemców. W grudniu Polaków było już 8 tys., Niemców pozostało zaledwie dwustu.

---