HISTORIOGRAFIA PRL

1. Żadna z historiografii państw, które zostały dotknięte przez wojnę, nie wkraczała w okres powojenny z tak wielkimi stratami, jak właśnie polska nauka historyczna:

• Zniszczenia bibliotek i archiwów

• Likwidacja wyższych uczelni

• Zmarło lub zginęło 53% historyków

2. Żadnej z zachodnioeuropejskich historiografii po II WŚ nie dotyczyła tak bardzo, jak polskiej nauki historycznej, zmiana ogólnych warunków jej egzystencji:

• Zmiana granic i ich przesunięcie

• Nowy status Polski

• Zmiany ustrojowe

3. Podział historiografii na emigracyjną i krajową

Okresy historiografii PRL

1. Do przełomu lat 1948/1949

• Integracja środowiska historyków składających się z przedstawicieli przedwojennej nauki historycznej, z nowym państwem sprzyjało ich spontaniczne, niezależne od politycznych podziałów włączenie się do pracy nad odbudową dawnych i tworzeniem nowych struktur nauki historycznej

• Uruchomiono studia historyczne na dawnych i nowych uniwersytetach

• Powstały nowe instytucje oraz organizacje naukowe

• Udostępnianie ocalałych bibliotek i archiwów

• Środowiska związane z nową władzą z niechęcią odnosiły się do często przypominanej wówczas przez przedstawicieli nauki tezy, że może ona rzeczywiście służyć potrzebom kraju, kiedy zachowa swoją autonomię i głosiły ściślejsze powiązanie nauki z polityką państwa

• Zaczęto publikacje poddawać cenzurze

• Wśród historyków polskich narastała świadomość potrzeby rewizji dotychczasowej polskiej historiografii; odnosiła się do obszarów:

• Przemiany społeczno - polityczne jakie dokonały się podczas wojny i okupacji oraz bezpośrednio po jej zakończeniu

• Krytyka tradycji rozumienia dziejów w kategoriach indywidualnych

• Proponowano teoretyczno - metodologiczną reorientację podstaw historiografii

• Wzrost zainteresowania historyków polskich problematyką dziejów społeczno - gospodarczych, co wiązało się z równoczesnym zahamowaniem badań nad historią polityczną

• Przewartościowanie obrazu dziejów - skoncentrowanie na kilku węzłowych problemach:

• Historyczne korzenie Polski współczesnej

• poszukiwanie ich w Polsce Piastów, a krytyka rządów Jagiellonów; przemawiało za tym potrzeba dostarczenia historycznej legitymacji dla aktualnego kształtu polski

• Uczeni: K. Tymieniecki, Z. Wojciechowski, K. Maleczyński, J. Widajewicz, Z. Kaczmarczyk, H. Łowmiański

• Stosunek do tradycji powstańczej

• Punktem odniesienia była ocena powstania warszawskiego, w którym doszukiwano się „sensu historii ostatnich dwóch wieków”

• Nowa władza nie dopuszczała do głosu obrońców decyzji o rozpoczęciu powstania, starała się przeciwstawić antynarodową politykę

• Dwa stanowiska:

• Myśl konserwatywna - odrzucenie myśli powstańczej

• Myśl marksistowska - gruntowną reinterpretacją tradycji powstańczej; powstanie ma być rozumiane jako przejawy walki społecznej

2. 1949 - 1956

• Władze podjęły ofensywę na froncie naukowym, mającą na celu przebudowę historiografii na wzór radziecki i zapewnienie jej monopolu

• Politykę stalinizacji nauki proklamowano na I Kongresie Nauki Polskiej (1951) - krytyczna ocena stanu historycznej

• Przystąpiono do przebudowy struktur nauki historycznej

• Ograniczono działalność dotychczasowych instytucji

• Utworzono na wzór radziecki nowe struktury historiografii partyjnej

• Zmieniono profil uniwersyteckiego nauczania historii

• Usuwano „niewygodnych” historyków

• Ujednolicanie systemu nauki we wszystkich krajach komunistycznych

• Na czele nowych struktur stanęli uczeni

• Przebudowa treści historiografii - I Metodologiczna Konferencja Historyków Polskich w 1951 w Otwocku; deklaracja do metodologii marksistowskiej

• Stalinizacja nauki historycznej oznaczała narzucenie materializmu historycznego w jego stalinowskiej interpretacji; teoria identyfikowana z ideologią

• Podstawowym zadaniem nauki historycznej miało być wg marksizmu badanie przez nią „obiektywnego charakteru praw w historii”, czyli potwierdzanie na podstawie historycznego materiału

• Badanie podstaw historii miało stanowić podstawę do przewidywania (kreowania) przyszłości

• Nastąpiła zmiana preferencji:

• dziedzin badań historycznych

• Historia gospodarcza - znalazła się w centrum uwagi, zaczęła uchodzić za marksistowską

• Historia społeczna - kierowała uwagę historiografii na problematykę konfliktów społecznych w dziejach; poszukując we wszystkich okresach dziejów walki klasowej

• Historia kultury - neutralny obszar badawczy, stała się refugium dla tych historyków, którzy, często z pozanaukowych względów, musieli zmienić dotychczasowe zainteresowania badawcze

• Historia polityczna - narażona na presję polityczną, stalinizm deprecjonował ją jako w gruncie rzeczy drugorzędną dziedzinę zainteresowań, gdyż był Stalin na niż szczególnie narażony

• Ukierunkowania chronologicznego (postępowe tradycje)

• Przebudowa koncepcji dziejów Polski i wyznaczając w nowy sposób węzłowe momenty polskiego procesu dziejowego

• Zaczęto odwoływać się do Odrodzenia, uznanego teraz za ogniwo tradycji socjalistycznego państwa

• Oświecenie również zostało wsunięte do momentu dziejów Polski, które otworzyło nowe możliwości badawcze

• Tradycji powstańczej nadano ostrzejszą wymowę klasową - jedynym warunkiem sukcesu wszystkich polskich powstań miało być radykalne rozwiązanie kwestii chłopskiej

• Zaostrzeniu uległa ocena czasów międzywojennych - „zdrada narodowa”

• Schemat historiografii: implikował rozumienie każdego polskiego sukcesu jako rezultatu działań, podjętych w interesie zawsze postępowych mas ludowych, zaś każdej klęski - jako konsekwencji egoistycznej polityki klas posiadających

• „materiały pomocnicze na rok szkolny 1951/1952”

• Historia Polski - Grizelda Missalowa i Janina Schoenbrenner

• Podręcznik historii

• Całościowa synteza historii ojczystej

• Wymowa pesymistyczna

3. Od roku 1956

• W nowej sytuacji politycznej historycy podjęli otwarty obrachunek ze stalinizacją polskiej nauki historycznej

• VIII Powszechny Zjazd Historyków; referat T. Manteuffla - poddał druzgocącej krytyce niedostatki historiografii polskiej w minionym dziesięcioleciu, demaskując praktyki falsyfikatorskie uprawiane na Wydziale Historii Partii przy KC PZPR kierowanym przez oficjalnego historyka polskiego Tadeusza Daniszewskiego

• Zjazd zainaugurował w dziejach historiografii polskiej okres przezwyciężania stalinowskiego schematu i trudnych zmagań o jej uwolnienie spod presji politycznej, o zobiektyzowanie historycznego sądu

• Władza nie zamierzała zaś rezygnować z domagania się od historii legitymowania panującego systemu, lecz poczęła sobie zdawać sprawę, że stania jest dla społeczeństwa historią bardziej wiarygodną

• Najmniej opornie przebiegały zmiany w zakresie teoretyczno - metodologicznych; wycofanie się z traktowania teorii jako ideologii doprowadziło do:

• W praktyce dziejopisarskiej odwoływanie się do niego przestało być obowiązkowe, chociaż jego krytyka była źle widziana

• Ułatwiła otwarcie się polskiej nauki historycznej na opozycyjne w stosunku do stalinowskiego marksizmu

• Zastosowanie nowych koncepcji rozwijanych na zachodzie oraz otwarcie się na nowe idee rozwijane w innych krajach

• Wynikiem tego było liczne prace poświęcone metodologii historii: Jerzego Topolskiego oraz Witolda Kuli

• Coraz liczniejsi historycy w tym okresie usilnie domagali się najpierw rozluźnienia krępującego ich pracę ideologiczno - politycznego gorsetu, a później do jego zrzucenia

• Powodzenie zależało od tego, czy i o ile naruszały one obowiązującą aktualnie oficjalną wykładnie historii Polski, a z drugiej strony od stopnia ideologiczno politycznej drażliwości

• Każda podejmowana wówczas inicjatywa zmierzająca do opracowania syntezy historii Polski, musiała weryfikować biegowe sądy o procesach i wydarzeniach dziejowych lecz także odnosić się do ideologicznego dogmatu, który implikował rozumienie dziejów Polski jako monolinearnego panującego aktualnie systemu

• Historia Polski pod redakcją Manteuffla - nie została ukończona: dzieło zbyt obszerne

• Oskarżona od odpersonifikowanie obrazu dziejów polski

• Zdominowana przez ideologię

• Panował w niej ekonomizm

• Powściągliwość przy omawianiu stosunków polsko - rosyjskich i polsko - radzieckich

• Zdominowana przez problematykę gospodarczo - społeczno - ideologiczną

• Prace naukowców:

• Średniowiecz: J. Dowiat, Polska - państwem średniowiecznej Europy

• Rzeczpospolita szlachecka: A. Wyczański, Polska Rzeczą Pospolitą Szlachecką

• Okres zaborów: T. Łepkowski, Polska - narodziny nowoczesnego narodu

• Syntezy:

• J. Topolski, Dzieje Polski, jednotomowe, Poznań

• J. Tazbir, Zarys historii Polski, Warszawa

• J. Wyrozumski, J. Gierowski, J. Buszko, Historia Polski, Kraków

• W. Czapliński, Zarys dziejów Polski do roku 1864, niedokończona, autor położył akcent na dzieje społeczne w powiązaniu gospodarka i kulturą, wyeksponował znaczenie chrześcijaństwa i Kościoła, dowartościował epokę jagiellońską

• P. Jasienica

• Funkcjonuje system nadzoru - im historyczne syntezy były ogólniejsze, tym mocniej zaciskał się wokół niej ideologiczno - polityczny gorset, mniejsze opory budziły prace poświęcone poszczególnym okresom:

• Historia gospodarcza: Kula, Zientara, Landau, Tomaszewski

• Historia państwa i prawa: Bardach Juliusz

• Historia nauki: Suchodolski Bogdan Historia nauki polskiej

• Metodologia historii: Topolski, Kula, Moszczeńska, Bobińska

• Historia historiografii: Marian Serejski, Henryk Barycz, Jan Adamus

• Włączenie się polskiej historiografii społeczno - gospodarczej do nauki światowej, w której z czasem zdobyła znaczące miejsce; rozwój badań i odchodzenie od opisowości i stopniowej modernizacji jej aparatury pojęciowej

• Historia agrarna

• Dzieje produkcji: manufakturowej, rzemieślniczej, przemysłowej

• Dzieje handlu - zaniedbywano

• Badacze historii gospodarczej: Kula, Topolski, Jakóbczyk, Rusiński

• Staje się ona integralną historią społeczną

• Naukowcy badają stratyfikację społeczną i strukturę społeczną: chłopską, klasę robotniczą, burżuazję, ziemiaństwem, inteligencją, ludność żydowska - od czasów średniowiecza do współczesności

• Historia ruchów społecznych - popierana przez władzę

• Genealogia ruchu robotniczego

• Nie była wolna od pozanaukowych ograniczeń, skoro preferowały słuszny z politycznego punktu widzenia radykalny i komunistyczny nurt tego ruchu, a deprecjonowały socjalistyczny

• Uczeni: Kalabiński, Korzec, Feliks Tych, Żychowski, Buszko, Tomiscki

• Lidia i Adam Ciołkosz, Zarys dziejów socjalizmu polskiego, najlepiej opracowana

• Historia kultury

• Janusz Tazbir, Bronisław Geremek, Czesław Madajczyk

• Prace nad stosunkiem systemów totalitarnych do kultury i jej przedstawicieli

• Polska szkoła historii idei

• Leszek Kołakowski, Andrzej Walicki, Bronisław Baczka

• Badaniach łączyli mistrzostwo heurystyczne z szerokością socjologicznej interpretacji rozpatrywanych przez siebie poglądów

• W PRL im dalej wstecz dziejów posuwały się badania tym krępujący naszą historiografię gorset stawał się luźniejszy, i przeciwnie: zacieśniał się w miarę przybliżania się jej do czasów współczesnych

• Średniowiecze: Tymieniecki, Grodecki, Dąbrowski, Zajączkowski, Łowmiański, Manteuffel, Gieysztor, Labuda

• XVI - XVII wiek: Barycz, Tazbir, Czapliński, Gierowski, Wójcik, Kersten, Grzybowski, Maciszewski

• Oświecenie: Pachoński, Roztworowski, Zahorski, Łojka

• XIX wiek: Kieniewicz, Wojtkowski, Pajewski, Skowronek, Kalembka

Badania nad dziejami najnowszymi: (problematyka)

1. Historia antecedensów obozu rządzącego

2. Polityczna i gospodarcza historia PRL

3. Historia stosunków między Polską a ZSRR

Podsumowanie:

Badania dotyczyły nie tylko badań nad genezą panującego systemu, lecz także jego ideologicznych korzeni. W okresie popaździernikowym następowała jednak stopniowa poprawa dotycząca badań nad dwudziestoleciem międzywojennym - przedmiot gorących sporów i zobiektyzowanie badań historycznych. Odnosiło się to do prac nad dziejami wojny i okupacji, które napotykały trudności nie do pokonania; dopiero od lat '70 i '80 mogły zacząć się ukazywać prace otwarcie destruujące dotychczasową oficjalną wykładnię dziejów Polski.

Najgorzej było w zakresie badań nad czasami powojennymi, albowiem przez cały czas PRL obowiązywało taktowanie Polski Ludowej jako stale wznoszącej się linii, z której eliminowano wszystkie kryzysy i regresy.

Następował konflikt między oficjalną, propagandową wykładnią historii a historyczną świadomością społeczeństwa. Funkcjonowanie pewnych enklaw w których nadzór systemu nie sięgał samych badań historycznych i faktycznie sprowadzał się tylko do zgody cenzury na ogłaszanie ich rezultatów.

9

---