BIBLIA
Informacje ogólne i podziały.
„Biblia” -> od grec. `biblia' („księgi”) - l. mn. od `biblion' (`biblion' jest zdrobnieniem `biblos')
Biblia dotarła do nas w więcej niż jednej formie. U Żydów autorytatywnym tekstem jest Biblia hebrajska (BH) - zbiór 24 ksiąg napisanych po hebrajsku (z kilkoma frag. aramejskimi). Podział BH:
Prawo (hebr. tora), inaczej Pięcioksiąg (Pentateuch): Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa.
Prorocy: „prorocy starsi”: Księga Jozuego, Sędziów, dwie Samuela, dwie Królewskie; „prorocy późniejsi”: Ks. Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, 12 proroków „mniejszych”: Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz, Malachiasz)
Pisma: Ks. Psalmów, Hioba, Przysłów, Rut, Pieśń nad Pieśniami, Koheleta, Lamentacje, Estery, Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza, dwie Kronik.
Biblia chrześcijańska składa się ze Starego i Nowego Testamentu. Protestanci zwykle uznają za swój kanon tylko BH, katolicy natomiast, oprócz ksiąg BH, zaliczają do swego kanonu kilka „apokryficznych” ksiąg żydowskich, napisanych po grecku, czyli tzw. ksiąg deuterokanonicznych: Ks. Tobiasza, Judyty, Mądrości, Mądrość Syracha, Ks. Barucha, List Jeremiasza, dwie Ks. Machabejskie, dodatki do Ks. Daniela (m.in. opowieść o Zuzannie) i do Ks. Estery. Kościoły prawosławne uznają ponadto: Trzecią Księgę Ezdrasza, Psalm 151, Modlitwę Manassesa, Trzecią Księgę Machabejską.
Kanon NT liczy 27 ksiąg: 4 Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana), Dzieje Apostolskie, 13 listów św. Pawła, List do Hebrajczyków, List św. Jakuba, Pierwszy i Drugi List św. Piotra, Pierwszy, Drugi i Trzeci List św. Jana, List św. Judy, Apokalipsa św. Jana.
Dzieje Biblii.
Rozwój poszczególnych kanonów biblijnych był procesem długim i złożonym. Wspólnota żydowska pewnie pod koniec I w. po Chrystusie przyjęła za kanon 24 księgi BH. Wcześniej (IV/III w. BC) w Aleksandrii Tora została przełożona z języka hebrajskiego na grecki tzw. Septuaginta (LXX). [Ptolemeusz II Filadelfos był wychowankiem pierwszego dyrektora biblioteki aleksandryjskiej, która postawiła sobie za cel przetłumaczenie na grekę wszystkich istniejących dostępnych utworówpiśmienniczych].
Od II w. Ojcowie Kościoła zwykle posługiwali się, oprócz greckich przekładów ksiąg Biblii hebrajskiej (co miało miejsce najprawdopodobniej już od czasów apostolskich, tj. działalności uczniów Jezusa), również żydowskimi księgami „apokryficznymi” (deuterokanonicznymi!!!). Wydaje się, że dla wielu księgi te były równie autorytatywne jak te napisane pierwotnie po hebrajsku. Tradycja katolicka i prawosławna uznała grupę „apokryficznych” ksiąg za kanoniczną, inaczej niż protestanci.
Podobnie złożoną i burzliwą historię miał kanon NT. Do poł. II wieku nie istniała żadna lista pism kanonicznych. Później pojawiały się duże rozbieżności co do liczby ksiąg wchodzących do kanonu, przedmiotem wielkich sporów była kwestia, czy włączyć do niego Apokalipsę św. Jana.. Wulgata św. Hieronima, zawierająca 27 ksiąg NT, wywarła pewien wpływ na listę ksiąg kanonicznych, później potwierdziły tę liczbę synody. Nie było jednomyślności w Kościele zachodnim, ale kanon liczący 27 ksiąg dominował.
Formowanie się pism hebrajskich.
Procesy ustnego i pisemnego przekazu, dzięki któremu ukształtowała się literatura biblijna, trwały ponad tysiąc lat. Pięcioksiąg jest końcowym produktem połączenia kilku źródeł pisanych, zwanych J, E, D, P.
Źródło jahwistyczne (J) zwykle jest uważane za najwcześniejsze, pochodzące z okresu wczesnej monarchii (ok. 1000r. przed Chrystusem). Jest to źródło narracyjne, zawierające opowiadania o patriarchach, Wyjściu, Synaju i wędrówce przez pustynię. Jednym z jego szczególnych rysów jest używanie imienia Jahwe.
Źródło elohistyczne (E) - uczeni zwykle datują to źródło wiek później niż J - czasy proroka Elizeusza. Podobne do poprzedniego, niemniej cechuje się upodobaniem do proroctw i przekonaniem, że imię Jahwe pojawiło się po raz pierwszy przy objawieniu się Boga Mojżeszowi w płonącym krzaku. Do tego momentu, używa się imię Elohim jako imię Boga.
Źródło deuteronomiczne (D) - datowane na okres późnej monarchii (VII w. przed Chrystusem), ogranicza się głównie do Księgi Powtórzonego Prawa. Jego główną troską jest sprzeciw wobec kultu Baala.
Źródło kapłańskie (P) - okres wygnania babilońskiego (kon. VI - pocz. IV w. przed Chrystusem), akcentuje instytucje kultowe Izraela: szabat, obrzezanie, rolę Aarona i innych kapłanów pochodzących z jego rodu, oraz zawiera szczegółowe przepisy dotyczące kultu, a otrzymane na Synaju.
We wczesnym okresie po wygnaniu pierwsze dwie części BH, Tora i Prorocy, były prawie kompletne. Część kanonu, zwana Pismami, prawdopodobnie nie została ostatecznie skompletowana aż do końca II w. p.n.e. Tzw. księgi apokryficzne powstały w ostatnich dwóch wiekach przed Chrystusem i w I w. po Chrystusie.
Formowanie się chrześcijańskiego NT.
Historia powstania NT również jest złożona. Uczeni zgadzają się, że większa część materiału zawartego w Ewangeliach synoptycznych (św. Mateusza, Marka i Łukasza) pochodzi z tradycji ustnych, które dopiero później zostały ujęte w formie pisanej. Większość uczonych uważa, że Ewangelia św. Marka była pierwszą spisaną. Najprawdopodobniej kompilatorzy Ewang. Mateuszowej i Łukaszowej korzystali z Marka i źródła zawierającego wypowiedzi Jezusa, oznaczonego jako Q. Powszechnie przyjęto, że Ewangelia św. Jana była ostatnią i stąd ewangelie synoptyczne miały powstać między 70 a 100 r. po Chr., Ewangelia Janowa pod koniec I albo na pocz. II w. po Chr. Listy, Dzieje Apostolskie i Apokalipsa powstawały w I i II w. n.e. (Listy są najwcześniejsze)
Gatunki literackie.
Gat. biblijne:
psalmy: Księga Psalmów, czyli zbiór 150 modlitw i innych trudniejszych do zaklasyfikowania utworów, składających się na 19. księgę ST, tradycyjnie przypisywanej Dawidowi.
„Psalm” od grec. `psalmos' (hebr. `mizmor' - pojawia się w tytułach niektórych psalmów).
Rozróżnia się wśród nich rozmaite grupy utworów: hymny pochwalne sławiące potęgę i dobroć Jahwe, pieśni dziękczynne, patriotyczne, królewskie, żałobne, pokutne, profetyczne, suplikacje i in.
Księga Psalmów zawiera utwory różnych autorów z różnych epok (najstarsze pochodzą z czasów królewskich - niektóre z nich uważa się nawet za najstarsze teksty BH, a najmłodsze z ok. III w. p.n.e.).
Cel albo zastosowanie: wiele psalmów ułożono na potrzeby kultu w ośrodku religijnym (gł. dla świątyni jerozolimskiej) - jako słowny odpowiednik ofiary kadzidlanej lub ze zwierząt; psalmy mogły też służyć jako hymny do recytacji z okazji święta religijnego, ale też jako „psalmy indywidualne”, będące prywatnie odmawianymi modlitwami.
przypowieści : krótkie opowiadania o podwójnym znaczeniu; inaczej parabole, słowa grec., hebr. czy aram. oznaczające: „przypowieść” powinno się oddawać szerszym terminem: „metafora”. Termin „przypowieść” obejmuje aforyzmy i opowieści, przysłowia i zagadki, dialogi i mowy, dopóki wszystkie te gatunki mają charakter metaforyczny. Przykładami mogą tu być aforyzmy np. o królestwie i wewnętrznie skłóconym domu (Mk 3, 24-25), metaforyczne opowiadania np. o synu marnotrawnym (Łk 15, 11-22) i metaforyczne mowy np. w J 10. W takim sensie mamy do czynienia z tradycyjnie szeroką interpretacją przypowieści jako metafory.
Według współczesnych autorów na przypowieść składają się 3 elementy: narracja, metafora i zwięzłość; jest to bardzo krótkie opowiadanie z podwójnym znaczeniem. W warstwie zewnętrznej opowiada ona o sianiu czy łowieniu ryb, ale w głębszej prowokuje czytelnika do odkrycia tego innego znaczenia na drodze interpretacji.
Większość przypowieści można znaleźć w NT w mowach Jezusa, ale występują one i w ST np. Pieśń o winnicy (Iż 5,1-2), czy opowiadanie Natana o bogaczu, który zabrał owieczkę biedakowi (2 Sm 12,1-4).
Przykłady z NT: Ziarno gorczycy (np. Mk 4,30-32), Siewca (np. Mt 13,3-8), Zaginiona owca (np. Q/Mt 18,12-13), Talenty (np. Łk 19,11-27), Dziesięć panien (Mt 25, 1-12), Dobry Samarytanin (Łk 10, 30-35), Syn marnotrawny (Łk 15,11-32), Bogacz i ubogi Łazarz (Łk 16,19-31) itd.
hymny: w szerokim znaczeniu hymn, to każdy utwór o charakterze poetyckim,
oddający cześć Bogu lub nadający się do wykorzystania w liturgii tj. do celów kultu religijnego. W tym sensie hymnami jest wiele psalmów, a także innych fragmentów ST np. Pieśń Mojżesza (Wj 15,1-18), Pieśń Miriam (Wj 15,21), Pieśń Anny (1 Sm 2,1-10) itp. Przykłady z NT: Benedictus (Łk 1,68-79), Magnificat (1, 46-55), Gloria (Łk 2,10-14). Wielu uczonych uważa, że hymny były ważną częścią liturgii wczesnochrześcijańskiej i życia kościoła wczesnych chrześcijan. Śpiewano też hymny na cześć Jezusa, czego przykładami mogą być: Flp 2,6-11, Kol 1,15-20, czy prolog Ewangelii Jana (1,1-18).
lamentacje: pieśni żałobne, które występują przede wszystkim w Lamentacjach Jeremiasza.
„Lamentacje” - hebr. `Echa' („Ach! Jakże..”) - od pierwszego słowa, gr. `Threnoi', łac. `Threni'.
W Lamentacjach Jeremiasza wyrażona jest głęboka rozpacz z powodu zniszczenia Jerozolimy i Świątyni w 587r. p.n.e. Lamentacje mają charakter poetycki, składa się na nie 5 elegii, z czego cztery mają charakter akrostychiczny (każdy nowa strofa zaczyna się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego), a piąta składa się z 22 wierszy, czyi tylu, ile liter miał alf. hebrajski.
modlitwa: akt błagalny, pochwalny, dziękczynny albo wyznanie wiary w Boga; modlitwa może być indywidualna lub zbiorowa, odmawiana głośno lub w duchu.
ST: najwcześniejszymi przykładami modlitw były rozmowy między Bogiem a ludźmi: Adamem, Abrahamem, Mojżeszem itd. Formy modlitwy w ST obejmują prośby o przewodnictwo, o pomoc Bożą, wstawiennictwa, pochwałę, dziękczynienie oraz wyznanie.
NT: w NT wzorem i nauczycielem modlitwy jest Jezus. Pojawia się ona w
przełomowych momentach Jego życia (chrztu, powołaniu uczniów, przemienienia, ukrzyżowania), Ewangelia Mateusza wymienia Modlitwę Pańską(6,9-13), a Jana - Modlitwę Arcykapłańską(rozdz. 17).
Niektóre modlitwy NT, choć nieczęsto, skierowane są do Jezusa (np. „Kyrie” - „Panie zlituj się” 1 Kor 16,22, czy „Maranatha” - „Przyjdź Panie nasz!”).
bajka: krótka fikcyjna opowieść, której bohaterami są zwykle zwierzęta,
rośliny lub przedmioty nieożywione i która zawiera moralne pouczenie.
W Biblii znajdujemy dwa wyraźne przykłady tego gatunku literackiego:
bajka Jotama o krzewie cierniowym (Abimeleku), który został wybrany królem, zamiast innych, bardziej szlachetnych drzew (synów Jerubbaala) - Sdz 9,7-15 oraz bajka Joasza o cierniu (Amazjaszu), który rzucił śmiałe wyzwanie libańskiemu cedrowi (Joaszowi) i został rozdeptany (2 Krl 14,9).
apokalipsa: z gr. `apokalypsis' oznacza „objawienie”; apokalipsa jest relacją utrzymaną w formie opowiadania i mówiącą o otrzymaniu przez człowieka objawienia od jednej lub wielu istot niebieskich. Objawienie obejmuje opisy świata niebieskiego i jakościowo nowej przyszłości. Apokalipsę charakteryzuje skupienie uwagi na eschatologii (czasach ostatecznych), która często obejmuje kosmiczną przemianę, a zawsze - sąd nad umarłymi.
W ST Księga Daniela jest apokalipsą, podobnie jak 4 Ezdr wśród pism apokryficznych. Apokalipsa św. Jana jest jedynym utworem tego gatunku w NT. Łączy cechy apokalipsy i proroctwa.
- list: literacka forma komunikacji; wszystkie listy ST zostały włączone do innych jego dokumentów w takich sposób, że cytowana jest jedynie ich treść. W związku z tym, że żaden dokument ST nie ma formy listu, jest rzeczą zaskakującą, że list stał się najobszerniejszą kategorią literacką NT (21/27 pism NT). Rozpowszechnienie listów w czasach NT najprawdopodobniej spowodowało, że chrześcijańscy przywódcy (tacy jak Paweł Apostoł) wykorzystywali je do nauczania chrześcijan w sytuacji, gdy nie mogli tego uczynić osobiście.
pozostałe gatunki: pieśni (w tym Pieśń nad pieśniami), legendy, dialogi, dzieła historyczne, wyznania wiary itd.
Wulgata.
W IV w. krążyło kilka starołacińskich wersji Biblii. W 382 r. papież Damazy zlecił Hieronimowi ich uporządkowanie. Hieronim rozpoczął swoją pracę w Rzymie, ale później przeniósł się do Betlejem. Jego zrewidowana wersja łacińska nie od razu została przyjęta i przez jakiś czas wersje starołacińskie i jego były używane równolegle. W końcu jednak, zwyciężyła wersja przyszłego świętego i zyskała sobie miano „Wulgata” (w sensie: „powszechna”, „popularna”) - Hieronim tłumaczył Biblię po części na nowo, po części poprawiał wcześniejsze anonimowe translacje; przy tłumaczeniu odchodził od wzorów klasycznej łaciny i sięgał do mowy potocznej używanej przez lud (`vulgus'). Proza Hieronimiańska wchłonęła wiele słów pochodzenia hebrajskiego oraz greckiego, będących śladami pierwotnych wersji językowych oryginału.
Z biegiem czasu do oryginału Hieronima wkradło się wiele błędów - koniecznym się stało oczyszczanie tekstu z tych błędów. Już ok. 800r. Karol Wielki zwrócił się do mnicha brytyjskiego Alkuina z prośbą o dokonanie rewizji Wulgaty. W XIII w. uczeni z Uniwersytetu Paryskiego dokonali ponownej rewizji tekstu i tekst ten stał się podstawą pierwszej drukowanej Biblii, przygotowanej w pracowni Guttenberga w 1456r. Od 1907r. uczeni benedyktyńscy pracowali nad gruntowną rewizją łacińskiego przekładu Hieronima - w 1969r. zostało przygotowane poręczne, dwutomowe wydanie przez Roberta Webera (wyd.3. w 1983r.).
Apokryf biblijny w historii literatury.
`Apokryphos' (gr. „ukryty”, „tajemny”) - już w pierwszych wiekach w Kościele chrześcijańskim określano tym mianem pisma nie dopuszczane do lektury podczas zgromadzeń religijnych. Czytane były dzieła uznane za natchnione, a więc należące do kanonu.
Cechy pism apokryficznych:
naśladownictwo ksiąg kanonicznych (poprzez zbliżenie formalne i treściowe),
nieprawdopodobieństwo treści, elementy baśniowe, fantastyczne, naiwne (zbyt wiele szczegółów z życia osoby przedstawionej),
niejasne pochodzenie, związane z podszywaniem się pod osoby występujące w Starym i Nowym Testamencie,
odstępstwa od chrześcijańskich poglądów doktrynalnych i moralnych,
synkretyczność treściowa związana z powstawaniem apokryfów w różnych środowiskach, kręgach kult.-geogr. i okresach czasu.
Biorąc pod uwagę treściowy związek pism niekanonicznych z Biblią, dzieli się je na apokryfy Starego i Nowego Testamentu.
Apokryfy ST powstawały między II w. p.n.e. a I w. n.e. w środ. żydowsko-helleńskich oraz palestyńskich. Wyodrębnia się 3 grupy tych utworów:
opowiadania apokryficzne - rozwijają wybrane zdarzenia lub wątki, historyczne bądź legendowe np. Księga Jubileuszów (ukazuje dzieje Izraela od początku do czasów Mojżesza), Życie Adama i Ewy (przedstawia losy pierwszych rodziców po wygnaniu z Raju),
pisma dydaktyczne - zawierają obszerne wyjaśnienia wybranych kwestii doktrynalnych i moralnych (np. Testamenty Dwunastu Patriarchów, Modlitwa Manassesa),
apokalipsy - były utworami proroczo-wizyjnymi, nawiązującymi do różnych epizodów ksiąg kanonicznych, a kontynuującymi Księgi prorockie(gł. Księgę Daniela, Ezechiela, Barucha). Do najbardziej znanych apokalips należy Księga Henocha - w nawiązaniu do Księgi Rodzaju (5, 18-24), opowiadającej o zniknięciu zabranego przez Boga z ziemi Henocha, apokryf rozwija wątki wizyjne i prorockie. Wiele miejsca zajmuje opis wędrówki Henocha po zaświatach - dociera on do miejsca przebywania Boga, widzi jego tron, na którym zasiądzie podczas Sądu Ostatecznego; miejsce pośmiertnej nagrody (4 wgłębienia w skale wypełnione cudowną roślinnością) i wiecznej kary; rajskie drzewo poznania dobra i zła itd. Inna część tej księgi, ukazuje losy świata (przepowiednia wielkiej katastrofy) i ludzkości. Inne przykłady apokalips: Wniebowzięcie Mojżesza, Apokalipsa Abrahama.
Podstawowy zasób apokryfów NT powstał między II a V/VI w. Tutaj wyodrębnia się 4 grupy:
ewangelie - nieznani autorzy tych apokryfów chętnie przybierali imiona Apostołów np. Tomasza(II-IV w.), Filipa (III w.),Judasza Iskarioty (II w.), Pseudo-Mateusza, Piotra. Niektóre z tych ewangelii opowiadają o całym życiu Jezusa, inne jedynie o narodzinach i dzieciństwie lub o męce Jezusa i śmierci na krzyżu. Najbardziej znaną ewangelią-apokryfem z tzw. Cyklu Piłata jest ewangelia Nikodema,
dzieje apostolskie - zalicza się do nich wiele utworów, poświęconych głównie świętym Piotrowi i Pawłowi,
listy - większość listów-apokryfów powstała między II a V w.; rzekomych autorów tych listów było b. Wiele: od Jezusa , przez Poncjusza Piłata, po Barnabę,
apokalipsy - kontynuują gatunek piśmiennictwa związany z tekstami starotestamentowymi; najbardziej znanymi apokalipsami-apokryfami były: apokalipsa Piotra (II w. n.e.)- m. in. przejmujący opis piekła i apokalipsa św. Pawła - nawiązuje do 2 Listu do Koryntian i opisuje wędrówkę świętego po zaświatach. Przewodnikiem jest Anioł, który pokazuje mu piekło, czyściec (ziemia „siedem razy bardziej błyszcząca od srebra”) i raj („drugie i trzecie niebo”);w „raju ziemskim” spotyka Marię, Abrahama i innych patriarchów i proroków.
+ pisma Ojców Apostolskich - I/II w.
+ apologetyka - II w.
+ literatura martyrologiczna
Dramat biblijny.
dramat liturgiczny - procesowi dramatyzowania cząstek obrzędów mszalnych sprzyjały: tekst liturgiczny (albo dialogowany), widowiskowość nabożeństwa - obok śpiewnie głoszonego słowa były symboliczne gesty, ruch procesyjny, szaty, przedmioty liturgiczne, światła, kadzidła itd. Składniki te powodowały, że msza miała dużą siłą oddziaływania emocjonalnego i estetycznego (XII w.: Honoriusz z Autun - porównanie: msza - tragedia, kapłan - bohater tragiczny, kościół - teatr).
„Dramat liturgiczny” - widowisko niejednorodne, zależne od rytuału kościelnego, zróżnicowane ze względu na ten rytuał i dobór właściwych dramatowi środków ekspresji.
Wszystkie odmiany dramatu powstały w wyniku amplifikowania wybranych fragmentów liturgii. Takie całostki nie były jednak częściami składowymi rytu. Taką funkcję spełniały „dramatyzacje liturgiczne”.
dramatyzacje liturgiczne - „aktorami” są tutaj uczestnicy nabożeństw wraz z celebransem - wcielają się oni czasem w odpowiednie role (kapłan mógł np. wyobrażać Chrystusa zstępującego do Otchłani). Przykład dramatyzacji liturg.: procesjonalne złożenie do grobu figury rozpiętego na krzyżu Jezusa.
oficja („dialogowe” lub „dramatyczne”) - miały charakter bardziej teatralny, ukostiumowane osoby (najczęściej kapłani, klerycy i żacy w szatach liturg.) toczyły dialog, ułożony z fragmentów tekstu liturg. z elementami śpiewu oraz odtwarzały wymowne sceny (np. nawiedzenie grobu przez trzy Marie).
dramaty właściwe - operowały akcją samodzielnie układaną na kanwie zdarzeń NT lub ST oraz dialogiem poszerzającym tekst liturg. Dla „aktorów” ważne były nie tylko odtwarzanie fragmentów historii świętej, ale też samodzielnie kreowanie fikcji artystycznej.
Inscenizacje jako fragmenty liturgii, zaczęły wzbogacać obrządek kościelny co najmniej od X w. Rozkwit nastąpił w XII i XIII w. Dramaty liturg., oficja itd. nie stanowiły obligatoryjnej części liturgii, jednak raz przyjęte w kościele, były tam odtwarzane corocznie.
Kres położyły im zakazy soboru trydenckiego (XVI w.)
Przykłady dramatyzacji najważniejszych wydarzeń kościelnych: dramatyzacja procesji Niedzieli Palmowej (VII w.), a także: Ostatniej Wieczerzy , złożenia do grobu, zmartwychwstania - należących do Sacrum Triduum.
Najstarszy dramat liturgiczny: „Nawiedzenie Grobu” (`Visitatio Sepulchri') - 2. poł. X w.
W XII w. zaczęły pojawiać się też inne formy dramat.-teatr.:
misteria - czerpały tematy z NT, związane były z dramat. liturg., chętnie poszerzały swe wątki o fabularne o zdarzenia starotestamentowe, apokryficzne i hagiograficzne. Początkowo w kościołach, jednak później usunięto je z terenu świątyń i przeniesiono na rynek, place itp. Rezygnując z sensów rel. - teolog., skupiały się na samej akcji i, ujmowanej nawet w sposób naturalistyczny. Na placach, gdzie były „wystawiane”, przenikały do nich języki narodowe. Układano całe cykle misteriów, czasem trwające nawet parę tygodni. Wznoszono sceny symultanne, gdzie aktorzy odgrywali swoje role. W misteriach, obok postaci ludzkich, występowały też nadprzyrodzone (nawet Osoby Boskie). Najbardziej znane misterium: starofrancuskie widowisko „Gra o Adamie”. Rozkwit: XIII i XIV w. (gdzieniegdzie znane jeszcze nawet w XVII w.)
mirakla - zawierały wątki hagiograficzne i apokryficzne, najczęściej ukazywano tutaj dzieje grzeszników, którym w krytycznym momencie pomagała NMP lub święci.
moralitet - opierając się na chrześcijańskiej doktrynie eschatologicznej mówiącej o nieuniknionej pośmiertnej karze dla grzeszników i nagrodzie dla ludzi cnotliwych, ukazywał on los człowieka (`Homo') - Każdego, który w obliczu zagrożenia śmiercią, wyzwalał się od ziemskich pokus i wkraczał na drogę cnoty. Akcja toczyła się poza czasem rzeczywistym, bez konkretyzacji, towarzyszyła im psychomachia (wewnętrzna walka cnoty z występkiem, diabłów z aniołami), występowały sceny komiczne (ukazujące najczęściej działania diabłów). Przykłady: ang. `Mankind', `Everyman'
[7. Humanistyczny dramat biblijny - posiadam tylko szczątkowe informacje na ten temat, kto może, niech uzupełni ten punkt :P]