„Traditio hebraica” - Biblia (dzieje, podział, gatunki literackie). Przekłady Biblii - Wulgata, przekłady polskie. Oddziaływanie wzorców i tematów biblijnych w literaturze polskiej i powszechnej. Humanistyczny dramat biblijny. Psałterz - tłumaczenia i parafrazy.
TRADITIO HEBRAICA - OBRAZ ŚWIATA I HISTORII
Egzegeza
Św. Hieronim i Wulgata
przekład zlecił mu papież Damazy
nazwa wprowadzona na soborze trydenckim
wersja uprzystępniona dla pospólstwa
po łacinie
GATUNKI LITERACKIE
7.
Autorstwo i historyczność Biblii
W dziedzinie tej istnieje wiele kontrowersji. Z naukowego punktu widzenia badaniem Biblii zajmuje się biblistyka. Wg wersji tradycyjnej autorami wszystkich ksiąg były rzeczywiście osoby, od których pochodzą nazwy ksiąg - a więc pięcioksiąg Mojżeszowy napisał rzeczywiście Mojżesz - od razu w wersji, jaką znamy dzisiaj, Jozue napisał Księgę Jozuego, itd. Badania stylu i języka poszczególnych ksiąg Starego Testamentu wskazują, że jej najstarsze fragmenty mogły powstać około X wieku p.n.e., jednakże większość ksiąg ukształtowała się w okresie pomiędzy V a II wiekiem p.n.e. i była spisywana przez wielu kolejnych autorów oraz redaktorów. W przypadku Nowego Testamentu pojawiają się takie same wątpliwości, istnieją kontrowersje co do fragmentów Ewangelii Marka i Jana, które zostały częściowo przeredagowane przed synodem kartagińskim (253 r. n.e.).Niektórzy badacze twierdzą, że do najstarszych fragmentów Nowego Testamentu należą Listy Pawła z Tarsu, są jednak też i tacy, którzy uważają, że najstarsza jest Ewangelia Mateusza (ściśle: aramejski pierwowzór znanej nam Ewangelii wg św. Mateusza). Dzieje Apostolskie i Apokalipsa są dziełami znacznie późniejszymi. Istnieje teoria, że Dzieje Apostolskie zostały napisane ok. 110-120 r. n.e., jednak pewniejsze jest to, że napisał je około 60 roku n.e. Łukasz Ewangelista (za jego autorstwem przemawia to, iż - podobnie jak Ewangelia Łukasza - są skierowane do Teofila, oraz fakt, iż końcowy fragment Ewangelii jest powtórzony w początkowych wersetach Dziejów). Niektórzy badacze[potrzebne źródło] twierdzą, że Dzieje zostały napisane przez anonimowych autorów na podstawie legend i pośrednich relacji, krążących w gminach chrześcijańskich w Azji Mniejszej i Palestynie. Złożony styl i wizjonerskie obrazowanie w Apokalipsie nieco przypomina opisy ze świętej księgi zaratusztrian, a jak sama Apokalipsa podaje - jej autorem był Jan Apostoł. Została spisana około 96 roku n.e., a więc w przybliżeniu 26 lat po upadku Jerozolimy, i taki termin jej powstania potwierdza Ireneusz w swym dziele Przeciw herezjom oraz Euzebiusz i Hieronim.
Przekłady Biblii
Biblia była tłumaczona już w starożytności. Pierwsze przekłady Starego Testamentu dokonywane w III wieku p.n.e. służyły żydom mieszkającym poza Palestyną, jak też prozelitom (poganom nawracającym się na judaizm). Powstała wtedy Septuaginta, przekład z hebrajskiego na grecki, powstały w diasporze aleksandryjskiej. Ponadto, z racji tego, że po powrocie z wygnania babilońskiego w 538 roku, językiem powszechnie stosowanym przez Żydów stał się aramejski, dokonywano przekładów ksiąg biblijnych na ten język. Tak powstawały targumy, które były nie tyle dosłownym tłumaczeniem Biblii, lecz dość swobodną parafrazą wraz z dodatkowymi wyjaśnieniami.
Po powstaniu chrześcijaństwa standardowym przekładem całej Biblii na łacinę, używanym w liturgii stała się Wulgata, przetłumaczona przez Hieronima w latach 382-406. Od II do VII wieku dokonano wielu innych przekładów m.in. na język syryjski (Peszitta), koptyjski, etiopski, gocki, ormiański i arabski. Dla ludów słowiańskich duże znaczenie miał dokonany w IX wieku przekład na język staro-cerkiewno-słowiański dokonany przez Cyryla i Metodego. W Średniowieczu oficjalną wersją kościelną Biblii była Wulgata. W latach reformacji Biblię (Wulgatę) zaczęto powszechnie przekładać na języki narodowe. W tym też okresie pojawiło się zainteresowanie tłumaczeniem Biblii nie z łaciny, lecz z języków oryginalnych. W świecie anglosaskim najpopularniejsza stała się protestancka Biblia Króla Jakuba, oparta na językach oryginalnych, charakteryzująca się dosłownością przy zachowaniu pięknego języka.
Pierwszym zachowanym polskim przekładem był pochodzący z 1. połowy XV wieku Psałterz floriański. Kościół katolicki w Polsce, aż do XX wieku korzystał z Biblii Jakuba Wujka (1599), dla protestantów głównym źródłem była Biblia Gdańska (1632). Druga połowa XX wieku przyniosła kilkanaście przekładów bezpośrednio z języków oryginalnych. Wśród przekładów katolickich najbardziej popularna jest Biblia Tysiąclecia, która stała się oficjalnym przekładem liturgicznym. Polscy protestanci korzystają najczęściej z Biblii Warszawskiej.
Septuaginta (LXX)
Septuaginta jest greckim przekładem Biblii, dokonywanym w okresie od połowy III wieku do I wieku przed Chrystusem.
Wobec coraz mniejszej znajomości języka hebrajskiego i aramejskiego pośród Żydów z diaspory, zaistniała potrzeba dokonania przekładu Pism na język grecki. Dokonano go we wpływowym ośrodku judaizmu, jakim była Aleksandria. Legenda głosiła, że przekładu dokonało 70 (lub 72) tłumaczy, którzy niezależnie od siebie przedstawili identyczną wersję językową [ma to być dowodem na jej wierność oryginałowi]. Często podnoszona była kwestia mizernej jakości przekładu Septuaginty oraz wielu, wręcz setek, często różniących się jej odpisów. Zła opinia o jakości tego przekładu znalazła swe potwierdzenie w opinii wyrażonej przez żydowskich uczonych. W Talmudzie na przykład dzień pojawienia się Septuaginty przyrównano do ciemnego dnia Starego Testamentu, dnia w którym sporządzono i wyniesiono złotego cielca. Synagoga żydowska odcięła się od tej hellenistycznej wersji hebrajskiej Biblii.
Najstarszy manuskrypt Septuaginty pochodzi z II wieku przed Chrystusem - został odnaleziony w Qumran.
Wulgata św. Hieronima
Już w drugiej połowie II wieku n.e. powstały pierwsze przekłady łacińskojęzyczne Pisma Świętego. Te pierwsze przekłady, zwane starołacińskimi, (Vetus Latina) pochodziły od różnych tłumaczy, o różnym przygotowaniu, i niestety też były przekładami dokonanymi z przenajróżniejszych tekstów źródłowych, co czyni oczywistym dlaczego cechowały się różnym stopniem wierności. W 383 roku biskup rzymski Damazy, zwany I-szym, polecił mnichowi Hieronimowi (ok. 340-419) dokonać przeglądu, korekty i kompilacji tych łacińskich przekładów. Hieronim przeniósł się do Betlejem, gdzie rozpoczął w 390 roku tłumaczenie zarówno jednak z przekładów starołacińskich, greckich, jak i tekstów hebrajskich, którego to języka nauki w Betlejem się podjął podczas dyskusji z uczonymi żydowskimi. Finalnym produktem jego prac było przetłumaczenie na łacinę większości tekstu Biblii hebrajskiej. Podstawą dla Hieronima do tłumaczenia Nowego Testamentu były przekłady starołacińskie, skorygowane jednak niektórymi tekstami greckimi. Reasumując - dzieło Heronima nie było przekładem jednolitego tekstu, było zaś niczym więcej, jak tylko kompilacją opartą na przenajróżniejszych podstawach. Stanowiąc taki niejednolity zbiór przekładów, oczywista nie była pozbawiona wielu znaczących usterek. Ten to fakt pobudzał wielokrotnie i wielu do rewidowania dzieła Hieronima. To co dotrwało do naszych czasów trudno już uznać za dzieło samego Hieronima, była bowiem Wulgata również często przepisywana w skryptoriach klasztornych. Skrybowie sporządzając kopie często mieszali, zwłaszcza w miejscach nieczytelnych, tekst Hieronima ponownie z tekstami starołacińskimi, doprowadzając do skażenia tekstu Hieronima. Na domiar złego podejmowano też wielokrotnie prób "oczyszczenia" tego tekstu. W 1592 roku, za papieża Klemesa skorygowano ją ponownie i ta wersja, znana jako Biblia Sykstyńsko-Klementyńska stała się obowiązującym w Kościele Rzymskim tekstem Wulgaty.
Wulgata stała się standardową wersją Biblii dla Kościoła rzymskokatolickiego. Posłużyła ona jako źródło dla licznych przekładów, w tym także pierwszych tłumaczeń na język polski.
Znaczenie Biblii
Biblia to jeden z głównych filarów kultury europejskiej. Jest nie tylko księgą uważaną przez wierzących za świętą, nośnikiem pewnych idei i zasad moralnych, kształtującym wzory postaw życiowych:
wyrastają z niej korzenie wielu gatunków literackich (hymnu, przypowieści, pieśni, psalmu, listu)
jest bogatym źródłem związków frazeologicznych
Historia tłumaczenia Biblii
Starożytność
Prawdopodobnie najwcześniejszą formą przekładu Biblii Hebrajskiej były tzw. Targumy, czyli początkowo ustne, potem spisywane tłumaczenia tekstu hebrajskiego na aramejski, często uzupełnione komentarzem i wyjaśnieniem, dokonywane na potrzeby kultu judaistycznego.
Przykładem grupowego przedsięwzięcia przekładowego może być jeden z najstarszych i najważniejszych przekładów biblijnych: tzw. Septuaginta, czyli grecki przekład hebrajskich i aramejskich ksiąg świętych dokonany w III w. p.n.e. w Aleksandrii, na potrzeby zhellenizowanej diaspory żydowskiej. W momencie, gdy Septuaginta zaczęła być szeroko wykorzystywana przez nawróconych na chrześcijaństwo pogan, którzy nie znali już hebrajskiego ani aramejskiego, wspólnota judaistyczna odrzuciła autorytet Septuaginty.
Kamieniem milowym w rozwoju tłumaczenia Pisma Świętego stało się powstanie i ekspansja chrześcijaństwa, które, w odróżnieniu od judaizmu, u samych swych podstaw jest religią o silnej orientacji misyjnej i uniwersalistycznej.
Pierwsi chrześcijanie byli w większości Żydami, mogli więc korzystać z żydowskich pism świętych bez potrzeby tłumaczenia. Z kolei coraz liczniejsi greckojęzyczni chrześcijanie korzystali z Septuaginty. Równocześnie w pierwszych wiekach po Chrystusie narastała bogata literatura chrześcijańska, głownie greckojęzyczna, stanowiąca zapis ustnych przekazów o życiu Jezusa Chrystusa, jego uczniów i dziejach kościoła pierwotnego. Ostatecznie kanon ksiąg Nowego Testamentu został ustalony w roku 397 n.e. przez trzeci synod kartagiński.
Wraz z rozwojem kościoła szybko stało się jasne, że jeśli ewangelia ma być głoszona wszystkim narodom, to konieczne jest opracowanie nowych przekładów ksiąg kanonicznych. Już w starożytności biblia chrześcijańska doczekała się tłumaczeń na wiele języków (patrz łacińska Vetus latina czy syriacka Peszitta).
Niezmiernie ważnym przekładem chrześcijańskim jest Wulgata, czyli łaciński przekład Starego i Nowego Testamentu wykonany przez Św. Hieronima. Tłumaczenie to, choć początkowo przyjmowane nieufnie, szybko zyskało pozycję najważniejszej biblii zachodniego chrześcijaństwa i centralnym tekstem średniowiecznej teologii katolickiej oraz źródłem wielu wczesnych przekładów na języki nowożytne.
Średniowiecze
Przesunięcie się punktu ciężkości chrześcijaństwa do Europy na początku średniowiecza oraz pragnienie ewangelizacji nowych narodów w ich językach pociągnęły za sobą konieczność opracowania przekładów, m.in. na główne języki romańskie, germańskie i słowiańskie. W tym nurcie należy wspomnieć o tłumaczeniu na język staro-cerkiewno-słowiański, zainspirowanym przez Cyryla i Metodego.
Odrodzenie i reformacja
Prawdziwy rozkwit studiów i tłumaczeń biblijnych przyniosła epoka renesansu. W wyniku przybycia do Europy (po zdobyciu Konstantynopola przez Turków osmańskich w 1453) wielu uczonych greckich, co było bezpośrednim impulsem do ożywienia studiów lingwistycznych i biblistycznych, możliwa stała się doskonalsza krytyka tekstu i, co za tym idzie, przygotowanie lepszej jakości wydań oryginalnych tekstów biblijnych i opracowanie lepszych tłumaczeń. Postęp w tej dziedzinie wspierał niewątpliwie nowy wynalazek druku, który dramatycznie obniżył koszt produkcji książek, ułatwił wymianę wiedzy i znacznie powiększył grono ludzi piśmiennych. Pojawił się też postulat, by o ile to możliwe przekładu dokonywano z języków oryginalnych, a więc z hebrajskiego i greki, bez pośrednictwa łaciny, co stopniowo stało się powszechną praktyką.
Nie mniej ważne w przyśpieszeniu prac nad tłumaczeniami okazały się ruchy reformatorskie wewnątrz przechodzącego wówczas głęboki kryzys Kościoła Katolickiego, które w XVI w. doprowadziły do rozłamu i reformacji. W myśl doktryny protestanckiej Pismo Święte jest najważniejszą podstawą wiary każdego chrześcijanina (Sola scriptura), a więc każdy chrześcijanin powinien mieć wolny dostęp do Słowa Bożego w zrozumiałym dla siebie języku. Pragnienie realizacji tego szczytnego celu lawinowo zwiększyło wzrost zapotrzebowania na biblie w językach narodowych. Z kolei katolicka kontrreformacja wymagała publikacji katolickich przekładów Pisma Świętego. Zaspokojenie zapotrzebowania obu obozów na tłumaczenia biblijne stało się możliwe dzięki wynalazkowi Johannesa Gutenberga.
Kolejnym impulsem były potrzeby dynamicznie rozwijającego się od XV w. ruchu misyjnego. W wyniku wielkich odkryć geograficznych otworzyły się dla kościołów chrześcijańskich nowe horyzonty działalności misjonarskiej. Wymagała ona opracowania przekładów choćby fragmentów Pisma Świętego na wiele nieznanych dotąd europejczykom języków.
Współczesność
Również dziś stale rośnie liczba nowych przekładów Pisma Świętego zarówno na języki krajów misyjnych, jak i na języki posiadające długą tradycję tłumaczenia biblijnego, w miarę jak starsze tłumaczenia przestają być zrozumiałe dla kolejnych pokoleń.
Typy tłumaczeń biblijnych
oficjalne czy liturgiczne, wykorzystywane podczas obrzędów religijnych i zalecane do prywatnej lektury duchowej
filologiczne czy naukowe (często wydania interlinearne lub wielojęzyczne), służące studiom teologicznym, badaniom historycznym, lingwistycznym, np. gruntownej analizie tekstu
literackie, gdzie na pierwszy plan wysuwa się walor estetyczny i artystyczny
przekłady o silnym zabarwieniu ideologicznym, gdzie Biblia staje się pretekstem do wyrażenia określonej wizji świata
Największy zasięg oddziaływania mają tłumaczenia oficjalne, które przez masową cyrkulację i tysiące zaczerpniętych z nich cytatów mają olbrzymi wpływ na język i kulturę danej społeczności. Ciekawym odzwierciedleniem kulturotwórczego wpływu przekładów Biblii, jest fakt, że wiele małych narodów i grup etnicznych w różnych okresach zabiegało o przetłumaczenie Biblii na ich język, aby nadać mu przez to status dojrzałego języka literackiego, a przez to wzmocnić znaczenie swojej kultury i podkreślić swoją odrębność. Dobrym przykładem jest tu choćby Biblia Ślązoka.
Mimo wysokiego statusu tłumaczenia biblijnego i dużej dbałości o jakość świętego tekstu w historii wielokrotnie zdarzały się błędne tłumaczenia, lub pomyłki drukarskie przekręcające oryginalne znaczenie.
Słynnym przykładem jest tu fragment łacińskiej Wulgaty (Wj 34,29), który sugeruje, że Mojżesz schodząc z góry Synaj miał rogi, co znalazło odzwierciedlenie w słynnej rzeźbie Michała Anioła.
Polskie przekłady Biblii
Polskie przekłady Biblii, podobnie jak w innych krajach z kręgu chrześcijaństwa, były jedną z najważniejszych dziedzin piśmiennictwa.
Lista polskich przekładów Biblii
Wymienione poniżej są przekłady co najmniej Nowego Testamentu
Historyczne
Katolickie
Biblia Leopolity lub Biblia Szarffenbergowska (1561)
Biblia Wujka (1599)
W dobie zagrożenia wpływami herezji (jak nauki Wiklefa czy Husa), które uznawały prawo obcowania chrześcijan z Pismem Świętym w języku narodowym, konserwatywne skrzydło wyższego kleru w polskim Kościele nie było przychylne polskim przekładom Biblii. Znane są przykłady sądzenia duchownych za posiadanie świętej księgi in vulgari (zapewne czeskiej).
Jedyny (znany nam dziś tylko częściowo) całkowity przekład Starego Testamentu powstał na zlecenie Zofii (Sonki), czwartej żony Władysława Jagiełły. Przekładu miało dokonać paru tłumaczy, a wśród nich kapelan królowej, ksiądz Andrzej z Jaszowic. Przepisywaczy było kilku. Ostatni Piotr Radoszyc, ukończył swoją pracę w 1455r.
Przekład składa się z dwóch części:
I - do Księgi Hioba
II - od Psałterza do Drugiej Księgi Machabejskiej
O Biblii Królowej Zofii: (polecam Średniowiecze Michałowskiej)
jedyny znany, całkowity przekład Starego Testamentu
przypuszcza się, że obie części zawędrowały na Śląsk, gdzie druga uległa zniszczeniu, ocalało z niej zaledwie 6 kart, wykorzystanych do oprawy drukowanych książek z XVI/XVIIw.
I część była w XVIw. w posiadaniu rodziny Krotoskich, innowierców
w 1562r. została oprawiona
w XVIIW. w posiadaniu Turnowskich, potem Leszczyńskich
w XVIIIw. odnotowano obecność egzemplarza w Gimnazjum Reformowanym w Saros-Patak na Węgrzech (stąd też nazwa BIBILIA SZAROSZPATACKA), znajdował się tam aż do drugiej wojny światowej
w czasie działań wojennych Biblia zaginęła
I część liczyła początkowo 470 kart (46 składek)
kiedy kodeks trafił w ręce Ludwika Bernackiego (znalazca), liczył już tylko 185 kart
można mniemać, że piętnastowieczne zamierzenie translatorskie, inspirowane przez królową Zofię, obejmowało również Nowy Testament; jednak do dziś nie natrafiono na jego ślady, nie wiadomo więc, czy idea doczekała się realizacji
tekst stanowi wierny przekład wersji czeskiej (zarówno w wersji stylistycznej jak i językowej)
zrozumienie tekstu utrudniają liczne archaiczne cechy językowe, bohemizmy i wyrazy używane w zmienionym znaczeniu
mnogość konstrukcji imiesłowowych
Protestanckie
Biblia Brzeska (1563)
Biblia Nieświeska (1572)
Biblia Gdańska (1632)
Zachowało się wiele fragmentów sugerujących, że przynajmniej Ewangelie musiały być tłumaczone na język polski, przynajmniej w XV w., co odkrył prof. Brückner. Tezę taką potwierdza tzw. Ewangeliarz ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamoyskich w Warszawie; Ewangeliarz Jana Sandeckiego (zwanego także Maleckim) wydany drukiem prawdopodobnie w latach 1526-1527; Rozmyślania przemyskie z przełomu XV i XVI w, których rękopis zawiera niemal całą Ewangelię św. Mateusza, zestawioną z innymi Ewangeliami, przynosząc obszerną część przekładu Nowego Testamentu pochodzącego z okresu średniowiecza. Na wczesne tłumaczenie fragmentów Nowego Testamentu wskazują również m.in.: cytaty w Kazaniach świętokrzyskich i Kazaniach gnieźnieńskich oraz modlitwy (np. Ojcze nasz) w Modlitwach Wacława. Jan Janów wysunął tezę o istnieniu przynajmniej dwóch średniowiecznych tłumaczeń Ewangelii, z których żaden nie przetrwał do czasów obecnych. Jednak obecnie znamy tylko: urywek Ewangelii św. Łukasza (1,45-51) oraz fragment Ewangelii św. Mateusza (rozdz. 25) z ok. 1450 r. Dodać tutaj należy, że na ślady istnienia średniowiecznego przekładu Nowego Testamentu wskazuje również tzw. Nowy Testament Scharffenberga wydany dwukrotnie w Krakowskiej Oficynie Scharffenberga w 1556 i 1558 r., w którego tekście widać wpływy jeszcze średniowiecznego anonimowego tłumacza.
W dawnych czasach Biblia znajdowała się tylko w trzech miejscach: u króla, u arcybiskupa i w domu Ostrorogów. Jedyny znany obecnie rękopis prawdopodobnie całej Biblii pochodzący z II poł. XV w. nosi nazwę Biblii Królowej Zofii lub Biblii Szaroszpatackiej. Znane są ponadto inne fragmenty tłumaczeń Biblii na język polski, do których zaliczyć należy: fragment Księgi Rodzaju, Przekład Księgi Wyjścia i Księgi Kapłańskiej oraz tzw. Harmonię ewangeliczną.
Przekłady pełne
Pierwsze w historii przekłady całości Biblii (Starego i Nowego Testamentu) na język polski pojawiają się w okresie Reformacji. Były to bezpośrednie przekłady z języków oryginalnych: hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Są to: kalwińska Biblia Brzeska (zwana też "Radziwiłłowską") z 1563 roku (jako pierwszy w historii przekład całości Biblii z języków oryginalnych), ariańska Biblia Nieświeska 1570-1572 oraz luterańska i kalwińska Biblia Gdańska (1632). Pierwsze pełne tłumaczenie z kręgów katolickich (oparte nie na oryginale, ale na łacińskim XV-wiecznym tłumaczeniu) to Biblia Leopolity zwana też Szarffenbergowską (1561).
Do niedawna w użyciu były najpopularniejsze przez wiele wieków katolicka Biblia ks. Wujka (całość wydana w 1599 r., Nowy Testament 1593, psalmy 1596) i protestancka Biblia Gdańska.
Na przełomie XIX i XX wieku powstał nowy przekład Tory i większości pozostałych ksiąg Starego Testamentu, wydany na podstawie języków oryginalnych przez Izaaka Cylkowa. Przed Cylkowem w 1891 r. w Wiedniu nakładem A. Reicharda ukazało się tłumaczenie Biblii Hebrajskiej pt. Pismo Święte wszystko Starego Przymierza żydowskie i polskie.
KSIĘGA PSALMÓW
Księga Psalmów [Ps], Psałterz, Psałterz Dawidowy (w średniowiecznej łacinie psalterium od gr. psalterion, z gr. psallo, śpiewać) - wchodzący w skład Biblii (Stary Testament) zbiór 150 utworów poetyckich w języku hebrajskim.
Psalmy są zróżnicowane pod względem gatunkowym: można wyróżnić lamentacje, hymny pochwalne i dziękczynne, psalmy królewskie, dydaktyczne, mądrościowe, prorockie i inne. Psalmy są wybitnym pomnikiem literatury starożytnego Izraela, lecz przede wszystkim stanowią dokument pobożności żydowskiej czasów starożytnych. Chrześcijanie upatrują w wielu psalmach proroctw dotyczących życia i mesjańskiego posłannictwa Jezusa Chrystusa. Psalmy stały się wzorem dla chrześcijańskiej poezji religijnej, były też tłumaczone przez wybitnych poetów.
Autorstwo Księgi Psalmów
Zebranie psalmów i autorstwo wielu z nich tradycja żydowska i chrześcijańska przypisywała królowi Dawidowi. Część psalmów zawiera w pierwszym wierszu imiona różnych osób. Są one poprzedzone przyimkiem le (np. leDawid), który interpretowano tradycyjnie jako lamed auctoris tzn. oznaczający autora. O dawnej tradycji świadczy przekład Wulgaty, w którym imiona znalazły się w dopełniaczu (np. "Dawidowy"), mimo że Septuaginta stosowała w tym miejscu celownik[1].
Imiona w tytułach psalmów (tekst hebrajski) |
|
Imię |
Psalmy |
Mojżesz |
90 |
Dawid |
3-9; 11-32; 34-41; 51-65; 68-70; 86; 101-103; 108-110; 122; 124; 131-133; 138-148 |
Salomon |
72; 127 |
Asaf |
50; 73-84 |
synowie Koracha |
88;89 |
Heman Ezrachita |
88 |
Etan Ezrahita |
89 |
Najwięcej, bo 73 psalmy, ma w tytule imię Dawida. Przekłady starożytne różnią się w stosowaniu imion w tytułach. Septuaginta ma imię Dawida w 84 psalmach, Wulgata w 65, zaś Peszitta w 86. Zbiór psalmów Dawida (Ps 3-41) otwierał Psałterz, dlatego Dawid stał się naturalnie w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej jedynym autorem wszystkich psalmów. Psalm 95 choć nie posiada tytułu oznaczającego autora, został zacytowany w liście do Hebrajczyków (Hbr 4,7) przy użyciu formuły mówiąc przez Dawida. Sobór Trydencki używał określenia Psałterz Dawidowy, które później przyjęło się w literaturze katolickiej.
Pozostałe psalmy przypisywano Mojżeszowi (1), Salomonowi (2), Asafowi (13), synom Koracha (2) oraz Hemanowi i Etanowi Ezrachitom (po 1). Przekłady starożytne do autorów wliczały jeszcze Jeremiasza (Ps 137), Aggeusza i Zachariasza (Ps 110-111; 146-148), Ezechiela (Ps 65) i innych.
Współczesna krytyka (M. Dadhood) zwraca uwagę, że starożytna poezja hebrajska i ugarycka używały przyimka le w różnych znaczeniach i psalmy "Dawida" można rozumieć jako psalmy "z cyklu Dawida" lub "mające związek z Dawidem". Współczesna krytyka katolicka (np. Biblia Jerozolimska) stoi na stanowisku, że zbiór Dawidowy ma pewien związek z Dawidem, o którego talencie muzycznym i poetyckim wspominały liczne księgi historyczne Starego Testamentu. Niektóre utwory, np. Psalm 18 są autentyczną modlitwą Dawida[2].
Liberalni bibliści, przesuwając powstanie Psałterza w późniejsze czasy, odmawiają Dawidowi jakiegokolwiek udziału w autorstwie Psalmów, uważając że nagłówki dodano później w ramach tzw. "dawidyzacji" Psałterza[3].
Księga Psalmów została napisana w całości w języku hebrajskim. Tekst księgi przez setki lat uległ w wielu miejscach skażeniu, dlatego wydania krytyczne korygowane są przy wykorzystaniu starożytnych przekładów. Same przekłady, zarówno starożytne, jak i na języki narodowe miały znaczący wpływ na interpretację i rozpowszechnienie księgi.
Tekst hebrajski
Tekst księgi Psalmów, pierwotnie składający się wyłącznie ze spółgłosek, podobnie jak cały hebrajski Stary Testament, został uzupełniony o samogłoski między VI a XI wiekiem n.e. przez żydowskich uczonych, masoretów (tekst masorecki, TM). Współczesny tekst krytyczny Księgi Psalmów pochodzi najczęściej z Biblia Hebraica Stuttgartensia, za której podstawę posłużył hebrajski Kodeks Leningradzki z XI wieku. Tekst masorecki podlegał rozbieżnym ocenom, jego jakość krytykowali m.in. B. Duhm i H. Gunkel, choć miał też zdecydowanych zwolenników (B. Eerdmans, W. E. Barnes). Odkrycia manuskryptów w Qumran i studia porównawcze języków semickich pozwoliły na poprawienie TM w zakresie samogłosek, natomiast tekst spółgłoskowy pozostał prawie niezmieniony.
Polskie przekłady Psalmów
W literaturze polskiej oprócz przekładów dokonywanych łącznie z całą Biblią wielkie znaczenie miały przekłady tej jednej księgi, które wchodziły w skład psałterzy i modlitewników.
Jeszcze w okresie przed wynalezieniem druku powstały Psałterz Kingi (XIII w.), Psałterz floriański (zwany też Psałterzem królowej Jadwigi) (XIV w.) i Psałterz puławski (XV w.)
Stałe miejsce w historii literatury polskiej przyniosła Psalmom poetycka parafraza: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego (1579), do którego Mikołaj Gomółka skomponował muzykę - Melodie na psałterz polski. Późniejszą próbą parafrazy był Trybut należyty wdzięczności wszystkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo Psalmodia polska Wespazjana Kochowskiego (1693).
W 1806 Franciszek Karpiński, opierając się częściowo na tekście Kochanowskiego, przygotował przekład używany powszechnie w liturgii katolickiej, np. w śpiewanych Nieszporach.
W drugiej połowie XX wieku, wraz z powstaniem tłumaczeń całej Biblii (Biblia Tysiąclecia i Biblia Warszawska), coraz częściej zaczęły być używane teksty Psalmów z tych Biblii. Powstawały też przekłady poetyckie, z których najbardziej znane zostały przetłumaczone przez Leopolda Staffa (1937), Romana Brandstaettera (1968) i Czesława Miłosza (1979).
Struktura Księgi Psalmów
W tradycji żydowskiej Psałterz jest podzielony, analogicznie do Pięcioksięgu, na pięć ksiąg, z których każda kończy się doksologią lub błogosławieństwem (w Kościele Prawosławnym - na dwadzieścia kathismata)
Gatunki literackie (w skrócie)
Badania tekstu Psalmów wykazały, że niektóre ich grupy mogą być sklasyfikowane razem ze względu na podobieństwa między nimi. Główne ich rodzaje to:
Hymny
Lamentacje indywidualne
Lamentacje zbiorowe
Pieśni ufności
Pieśni pochwalne (dziękczynne) indywidualne
Psalmy królewskie
Psalmy mądrościowe
Wyróżniano też zbiory psalmów z racji na ich charakter i zastosowanie w tradycji chrześcijańskiej, np. siedem psalmów pokutnych.
HUMANISTYCZNY DRAMAT BIBLIJNY
Nie znalazłam niczego lepszego, ciekawszego, od tego, co podała Roksana, odsyłam Was więc do tamtego opracowania.
ODDZIAŁYWANIE WZORCÓW I TEMATÓW BIBLIJNYCH W LITERATURZE POLSKIEJ I POWSZECHNEJ
Fajny przekrój przez epoki znajdziecie u Roksany :) tutaj dodaję coś od siebie
I. Inspiracje Biblijne w literaturze:
motyw Vanitas
„Vanitas czyli inaczej motyw marności (łac. „Vanitas vanitatum et on mia vanitas”) znaczy: Marność nad marnościami wszystko marność). Jest to motyw mający swoje źródło w Księdze Koheleta (ST), która należy do ksiąg mądrościowych. Dotyczy pesymistycznego obrazu człowieka, istoty kruchej i przemijającej.
a) „Rozmowa Mistrza Policarpa ze Śmiercią”
• utwór jest napisany prze anonimowego autora, jest to najdłuższy polski wiersz średniowieczny, charakter moralizatorski
utwór przedstawia spotkanie i• rozmowę Mistrza ze śmiercią ukazaną jako kobieta, opis jest z elementami turpizmu (z oczu krew ,nie ma ust, same żebra) ukazana w dosadny sposób by ludzie się jej bali, by pamiętali o śmierci - memento mori- śmierć mówi ze• przed nią nikt się nie uchroni nawet źli księża nie będzie zważała na status społeczny, będzie karała ludzi złych i grzesznych; wszyscy podlegają• śmierci, ale powinni się jej bać ludzie, którzy czynią zło; człowiek• przemija i jest sĄdzony za swoje czyny, wobec śmierci jest marny, musi się jej podać, nie może się jej sprzeciwić.
b) „Bakczysaraj” Adam Mickiewicz
Utwór należy do cyklu sonetów zwanych „Sonety Krymskie”, napisał• je Mickiewicz podczas emigracji, na której odwiedził min. Półwysep Krymski.
• Bakczysaraj to miasto, które dawniej tętniło życiem, było ośrodkiem potencji, teraz jest ruiną; miejsce mieszkańców• dawniej tam żyjących zajęła przyroda, która jest wieczna, nieśmiertelna i władcza; człowiek wobec potęgi natury jest marny , kruchy, mały• bezsilny
c) „Padlina” Charles Baudlaire
Jest to utwór napisany w• epoce Młodej Polski, jej autor jest uznawany za prekursora symbolizmu, co widzimy w tym wierszu; utwór opowiada historie pewnej pary, która na jednym• z swych spacerów napotyka leżącą padlinę; poeta bardzo dokładnie opisuje• rozkładając się zwierzę, obraz ten jest odrażający, wstrętny; widok tej• padliny składnia podmiot liryczny do rozważań nad życiem i śmiercią; życie• ludzkie jest ulotne i szybko przemija, śmierci nikt nie ucieknie, dosięgnie każdego, brzydkiego i pięknego (z tym zwraca się do kobiety) przeznaczeniem człowieka jest umrzeć
Wnioski z Vanitas
Jak widać motyw marności przewija się przez wiele epok. Wielu pisarzy z niego korzystało w swych dziełach rozważając nad kruchością ludzkiego istnienia. Pisali oni ze człowiek jest marny i że przemija, ze zawsze czeka na niego śmierć i nie może przed nią uciec, nic go nie jest w stanie uratować nawet pozycja czy też uroda. Śmierć przyjdzie po każdego. Jedyna wieczna siła jest natura, przyroda która zawsze jest wkoło nas nigdy nie przemija jest wieczna. Człowiek wobec jej potęgi jest bezsilny.
motyw winy i kary
Po raz pierwszy motyw ten pojawiła się w Księdze Rodzaju (ST). Pierwsi ludzie na Ziemi, Adam i Ewa, stworzenie przez Boga żyli w raju, gdzie mieli wszystkiego pod dostatkiem. Bóg jedynie zakazał im zrywania owoców z drzewa poznania dobra i zła. Lecz kobieta złamała ten zakaz i skuszona przez węża zerwało jabłko i poczęstowała nim Adama. Złamali jedyny zakaz, za co Pan ich pokarał i wyrzucił ich z raju.
a) „Hamlet” William Szekspir
• utwór napisany(w renesansie) przez wybitnego angielskiego pisarza, służył królowej Elżbiecie pisząc wspaniałe sztuki teatralne w tym Hamleta; dramat• ten opowiada historie, która ma miejsce na zamku króla Danii, opowiada o przeżyciach księcia Hamleta po śmierci jego ojca (króla), wszyscy na dworze knują spiski, każdy chce tam każdego zabić, z tej strasznej plątaniny w ostatniej scenie pojawia się kara. Wszyscy Ci co zasłużyli giną; w tym• utworze wyraźnie widać, kary za grzechy. Los nie szczędził nikogo, wszyscy którzy zasłużyli zostali ukarani. Wszystkie zbrodnie wyszły na jaw, stawało się nawet tak że winowajcy gineli od własnej broni. Chęć władzy zemsty i pożądania zostały ukarane
b) „Lilie” Adam Mickiewicz
Utwór ten• pochodzi z cyklu „Ballady i romanse” , datę wydania tego cyklu uznaję się za początek epoki romantyzmu w Polsce; ballada ta opowiada historie pewnej• kobiety, która zdradziła męża podczas jego nieobecności, ze strachu przed kara zabija go. Na jego grobie sadzi lilie. Po jakimś czasie o rękę wdowy starają się bracia zmarłego. Mają upleść wianki i przynieść na ołtarz, którego lepszy za tego wyjdzie. Wianki były z kwiatów które rosły na grobie zmarłego. Do cerkwi przybywa upiór zmarłego i sprawia ze cerkiew się zapada; od kary nigdy nie• można uciec, prędzej czy później będzie ona wymierzona, ukaranie Braci za nie poszanowanie śmierci brata; zostały tu złamane surowe zasady moralne „nie ma• zbrodni bez kary”
c) „Zbrodnia i Kara” Fiodor Dostojewski
Utwór• napisany w okresie pozytywizmu, powieść ta jest realistyczna i pochodzi z Rosji, gdzie w okresie pozytywizmu tworzyło najwięcej realistów; książka opowiada• historie Raskolnikowa, który zabija dla pieniędzy, żył w biedzie i na utrzymaniu matki i siostry; uważał, że jego zbrodnia jest doskonała, ze wszystko• idealnie zaplanował, i nikt nigdy się niczego nie domyśli, miał zbyt słaba psychikę, która nie uciągnęła tak wielkiego ciężaru, bohater wciąż myślał o swym czynie, i to go właśnie zgubiło; jego zbrodnia wychodzi na jaw, on sam• przeżywa moralne katusze, jego sumienie go straszliwie dręczy, nie może się z nim pogodzić; kara dla niego jest zesłanie na Sybir, moim zdaniem g•orsza kara dla niego są wyrzuty sumienia, które będą go dręczyć do końca życia, upadły jego morale, i idee.
Wnioski z Winy i Kary
Już od stworzenia ludzi towarzyszy nam motyw Winny i Kary. Człowiek zawsze był kuszony do robienia rzeczy złych, niegodziwych i niemoralnych. Lecz zawsze też człowieka czyniącego zło spotykała kara. Była ona wymierzana w różny sposób, ale nikt przed nią nie uciekł. Cała prawda zawsze wychodzi na jaw, wszystko prędzej czy później zostaje odkryte. „Nie ma winy bez kary”.
motyw Apokalipsy
Słowo apokalipsa (z gr apokalipsis) oznacza odsłonięcie, objawienie. Jest to ostatnia księga biblii opisująca koniec świata i sąd ostateczny. Została napisane przez jednego z ewangelistów św Jana, na którego Bóg zesłał wizje.
a) „Nie Boska Komedia” Zygmunt Krasiński
Utwór napisany w epoce renesansu, w odróżnieniu• do innych dzieł w tej epoce które poruszają sprawy niepodległościowe, utwór ten porusza problematykę społeczną; bohaterem jest hrabia Henryk, który marzy• by stać się poetą, lecz nie umie on odróżnić prawdy od kłamstwa. Uwiedziony przez ducha zapomina o rodzinie, co powoduje śmierć jego żony. Jego syn Orcio okazuje się być prawdziwym poetą, który traci wzrok; kierujący się• szlachetnymi intencjami Henryk ponosi nie tylko śmierć fizyczną, ale i duchową, skazany zostaje na wieczne potępienie; klęska arystokracji w bezpośrednim• starciu z rewolucjonistami jest dowodem na to, że klasa ta skazana jest na zagładę, a nowa władza wprowadzona przez rewolucjonistów zapowiada totalna destrukcje; rewolucja ukazana w tym dziele jest nieuchronna i nieunikniona,• prowadzi świat do katastrofy , utwór kończy się wizją zwycięskiego Chrystusa, będącego znakiem boskiej ingerencji w sprawy świata („Galilejczyku, zwyciężyłeś”)
b) „Dies Irae” Jan Kasprowicz
Jest to hymn, powstały w• epoce Młodej Polski, tytuł oznacza dzień gniewu czyli Sądu Ostatecznego; tematem hymnu jest koniec świata i sąd ostateczny czyli Apokalipsa; obraz• końca świata napawa grozą, jest przerażający, świat obraca się w chaos, rzekami płynie krew, dokonuje się dzieło zniszczenia, mieszają się zywioły, z grobów powstają zmarli wszystkich czasów, przyłączają się do żywych i idą na spęd; ludzi są bezradni, spanikowani, samolubni, nadal grzeszą; Bóg jest• bezwzględny i niewzruszony, obojętny jest mu los ludzki (Bóg Jahwe ST, Bóg surowy, niemiłosierny ale sprawiedliwy); Apokalipsa według Kasprowicza• składa się tylko z katastrofy i z Sądu Ostatecznego, dalej już nie ma Nowego Jeruzalem
Wnioski z Apokalipsy
Apokalipsa w dziełach literackich jest ukazywana w różny sposób. Niektórzy uważają ze Apokalipsa jest końcem czegoś, nie koniecznie świata, może być końcem jakiegoś ustroju, jakiegoś okresu w którym cos się załamuje , cos ulega zagładzie, a na gruzach starego porządku powstaje cos nowego. Inni uważają też ze Apokalipsa kończy się na Sądzie Ostatecznym, że po nim nic już nie ma, nie ma Nowego Jeruzalem.