MARCOWE WYDARZENIA - burzliwe demonstracje studenckie, które III 1968 objęły swoim zasięgiem wiele ośrodków akademickich w Polsce; w tle tych wydarzeń odbywała się bardzo in­tensywna walka polit. wewnątrz PZPR.

Można powiedzieć, że spontaniczne wystąpie­nia studenckie były wkomponowane w większy plan, jaki zamierzały zrealizować siły partyjne. Walka wewnątrz partii - rozstrzygnięta 1968 - za­częła przybierać na sile w pół. lat 50.; zmagały się ze sobą 2 frakcje: tzw. „natolińczycy" (przedsta­wiciele tej grupy spotykali się w pałacu w Natoli-nie, stąd ich nazwa) i tzw. „puławianie" (kilku ich przedstawicieli mieszkało na ulicy Puławskiej w Warszawie); w ferworze walki frakcyjnej „puła­wianie" określili „natolińczyków" mianem „cha­mów" (ze względu na ich poziom intelektualny i wykształcenie), zaś „natolińczycy" nazywali „pu-ławian" „żydami" (decydowało pochodzenie na­rodowościowe wielu członków grupy); oba okre­ślenia na trwałe weszły do historiografii PRL. Do najbardziej wpływowych osób „natolińskiego" skrzydła PZPR należeli: Stanisław Brodziński, Hilary Chełchowski, Władysław Dworakowski, Franciszek Jóźwiak, Wiktor Kłosiewicz, Włady­sław Kruczek, Jarosław Ładosz, Stanisław Łapot, Stefan Matuszewski, Kazimierz Mijał, Zenon No­wak, Konstanty Rokossowski, Bolesław Rumiń-ski, Feliks Stoliński, Jana Tusza i Kazimierz Wi-taszewski; z kolei w grupie „puławskiej": Jerzy Albrecht, Antoni Alster, Celina Budzyńska, Tade­usz Daniszewski, Ostap Dłuski, Teodor Feder, Edward Gierek, Roman Granas, Piotr Jaroszewicz, Helena Jaworska, Leon Kasman, Julian Kola, Win­centy Krasko, Stanisław Kuziński, Władysław Matwin, Jerzy Morawski, Marian Naszkowski, Roman Nowak, Mateusz Oksa, Józef Olszewski, Mieczysław Popiel, Jerzy Putrament, Mieczysław Rakowski, Adam Schaff, Artur Starewicz, Jerzy Sztachelski, Michalina Tatarkówna-Majkowska, Zygmunt Trowiński, Roman Werfl, Roman Za-mbrowski i Janusz Zarzycki.

„Puławianie" stanowili grupę w sposób jedno­znaczny odpowiedzialną za zbrodnie systemu sta-lin. - w tym okresie sprawowali oni władzę i byli wspierani przez Moskwę; sytuacja uległa radykal­nej zmianie po śmierci J. -» Stalina, gdy N. -» Chruszczow starał się wymienić ekipy Stalin, w państwach satelickich wobec ZSRR; stąd jego po­parcie dla, jiatolmczyków". Jednak - mimo popar­cia Moskwy - nie doszło do przejęcia władzy przez tę grupę; zadecydowała gra polit. obozu „puławian", którzy zaczęli zmieniać swoje oblicze ideowe, kreu­jąc się na tzw. liberałów partyjnych; towarzyszyło

temu oskarżanie „natolińczyków" o wysługiwanie się Sowietom - wykorzystano do tego celu szero­kie wpływy medialne oraz kontakty w warsz., za­kładowych komórkach partyjnych; na skutek tych przewartościowań twardogłowi niegdyś „puławia­nie" zaczęli być określani mianem „rewizjonistów", zaś „natolińczyków" uznawano za beton partyjny. Kluczową postacią w rozgrywce międzypartyjnej o władzę okazał się W. —» Gomułka - nie należący do żadnej frakcji, odsunięty i prześladowany w cza­sach stalin., był atrakcyjnym partnerem dla wszyst­kich, mógł bowiem stać się zasłoną dymną dla lu­dzi starego układu. O wiele korzystniejszą ofertę polit. złożyli Gomułce „puławianie", proponując mu stanowisko I sekretarza KC PZPR; dlatego można stwierdzić, że wydarzenia października 1956 w sen­sie personalnym nie były żadnymi rewolucyjnymi zmianami - przede wszystkim zmieniono I sekre­tarza partii; oczywiście „natolińczycy" przesunęli się w hierarchii stanowisk wyżej; nie doszło jed­nak do całkowitego odsunięcia od władzy „puła­wian" - spośród nich władzy pozbawiono tylko osoby uwikłane w zbrodnie aparatu bezpieczeństwa, pozostawiając całą strukturę komun, systemu nie­naruszoną.

Przegrana rozgrywka X 1956 mobilizowała polityków pozostających w obszarze działania gru­py „puławskiej" do intensyfikacji walki wewnątrz­partyjnej; w latach 60. powstały 2 nowe opozycyj­ne wobec siebie grupy polit., operujące wewnątrz struktur państwa komun.: 1° tzw. grupa „partyzan­tów" -jej główny trzon stanowili dawni partyzanci —» Armii Lud., skupieni w latach powojennych m.in. w Związku Bojowników o Wolność i Demo­krację (l 964 ZBoWiD liczył ok. 250-300 tyś. człon­ków); jej powstanie zainicjował Mieczysław Mo­czar; grupa miała charakter kombatancki i była w pewnym stopniu kontynuatorką frakcji „natoliń-skiej" (posiadała tę samą linię polit. jak „natoliń­czycy"); do jej grona zaliczano m.in.: osobistego sekretarz Gomułki Walerego Namiotkiewicza, mi­nistra sprawiedliwości Stanisława Walczaka, gen. Grzegorza Korczyńskiego, komendanta gł. MO gen. Tadeusza Pietrzaka, redaktora naczelnego „Prawa i Życia" Kazimierza Kąkola, prorektora Uniwersy­tetu Warsz. Zygmunta Rybickiego, a także kilku pierwszych sekretarzy komitetów woj.: Józefa Kępę, Stanisława Kociołka, Władysława Kozdrę; 2° gru­pa „komandosów" (przewodzili jej Jacek Kuroń i Karol Modzelewski) - była czymś w rodzaju mło-dzieżówki „puławian", z którymi łączyły jej człon­ków relacje rodzinne, towarzyskie lub po prostu

polit.; np. Antoni Zambrowski był synem członka Biura Polit. i sekretarza KC Romana Zambrowskie-go, Karol Modzelewski - przybranym synem mini­stra spraw zagranicznych Zygmunta Modzelewskie-go; tego typu powiązania były mocno eksponowa­ne przez „partyzantów", aby pokazać rzekomo „spi­skowy" charakter działalności grupy „puławskiej". Ważną rolę w całym ruchu odgrywał Kuroń, który w latach 50. kierował czerwonymi harcerzami -„Walterowcami" (rozwiązani 1961), z których rów­nież rekrutowała się później elita „komandosów". Szczególnym miejscem aktywności,.komandosów" był Uniwersytet Warsz., gdzie znajdowali oni swo­ich mistrzów i inspiratorów; Modzelewski i Kuroń działali w uczelnianym Związku Młodzieży Socja-list. (ZMS). Pod jego auspicjami zawiązany został w Warszawie Międzyszkolny Klub Dyskusyjny, zw. Klubem Poszukiwaczy Sprzeczności; jego inspira­torem był Adam Michnik (blisko współpracujący z licealnym kolegą Janem Grossem); Michnik pozo­stawał wówczas pod dużym wpływem Jana Józefa

—» Lipskiego, szefa rozwiązanego przez Gomułkę

—» Klubu Krzywego Koła (Lipski był również ani­matorem reaktywowanej w latach 60. loży masoń­skiej „Kopernik"). Jesienią 1962 na UW - z inicja­tywy Komitetu Uczelnianego ZMS - powstał Po­lit. Klub Dyskusyjny, nad którym patronat objął Modzelewski; niedługo potem oba kluby zostały rozwiązane przez władze; Modzelewski wraz z ko­legami ulegał w latach 60. silnym wpływom ide­ologii trockistowskiej, szczególnie mocno obecnej we franc. środowiskach komun, (kontakty z komu­nistami franc. i wł. były powszechnie obecne w krę­gu „komandosów"). Do najbardziej aktywnych,.ko­mandosów" należy zaliczyć: Michnika, Modzelew-skiego, Marię Bogucką, Seweryna Blumsztajna, Witolda Holsztyńskiego, Kuronia, Irenę Lasotę, Jana Lityńskiego, Aleksandra Perskiego, Barbarę Toruńczyk, Henryka Szlajfera, Józefa Dajczgewan-da, Jakuba Karpińskiego, Irenę Grudzińską i Wik­tora Góreckiego. Jerzy Eisler tak scharakteryzował środowisko „komandosów": „Otóż w zdecydowa­nej większości »komandosi« wywodzili się z ro­dzin o tradycji jednoznacznie lewicowej: socjali­stycznej lub, bodaj jeszcze częściej, komunistycz­nej. (. ..) »Komandosi« uważani przez komunistycz­ną władzę za »elementy antysocjalistyczne«, w rze­czywistości w większości byli prawdopodobnie zbuntowanymi młodymi komunistami" (J. Eisler, Marzec 1968, Warszawa 1991).

Od 1964 „partyzanci" zaczęli przechodzić do wielkiej ofensywy; w tym roku Moczar oprócz prze-

wodniczenia ZBoWiD objął szefostwo w Minister­stwie Spraw Wewn. (12 XII 1964); umożliwiło mu to dostęp do informacji i pozwoliło na inwigilację przeciwników polit. oraz stosowanie różnego typu szykan i prowokacji; „partyzanci" rozpoczęli czyst­kę w dostępnych im sektorach państwa; w pierw­szym rzędzie objęła ona struktury MSW, od 1967 -media (1967 do dymisji podał się m.in. były „puła-wianin", długoletni redaktor naczelny „Trybuny Ludu" Leon Kasman) oraz wojsko (w wojsku ogromną rolę „czyszczącego" odegrał bliski współ­pracownik Moczara, wiceminister obrony narodo­wej gen. G. Korczyński); akcja ta wywołała liczne protesty w obozie „puławian" oraz w grupie „ko­mandosów"; dochodziło również do konfliktów pomiędzy władzą a tzw. grupą „intelektualistów", związanych często ze środowiskiem „puławian" (wyrazem tego był słynny „list 34" z 14 III 1964); mnożyły się szykany i aresztowania wśród „koman­dosów" (m.in. aresztowanie Kuronia i Modzelew-skiego).

Kluczowym pretekstem dla „partyzantów" do całkowitego wyeliminowania grupy przeciwnej była wojna sześciodniowa 1967, w której Izrael rozgro­mił wojska arab. (VI1967); Arabów popierał ZSRR, Izrael - USA; Moczar dostarczył Gomułce mate­riały, mające świadczyć o radości (huczne uczto­wanie) niektórych przedstawicieli „puławian" na wiadomość o zwycięstwie Izraela w tej wojnie; prawdopodobnie wówczas Gomułka dał Moczaro­wi wolną rękę do oczyszczenia partii z „syjoni­stów"; w tym celu potrzebna była wielka prowoka­cja, zmuszająca „komandosów" do wyjścia na uli­ce; historycy są niemal zgodni, że było nią zdjęcie ze sceny Teatru Nar. Dziadów A. -> Mickiewicza w reżyserii dyrektora Teatru, Kazimierza Dejmka (ostatnie przedstawienie odbyło się 3011968); pa­miętać należy, że w intencji Dejmka Dziady miały uświetnić rocznicę rewolucji październikowej; „spontaniczne" zachowanie publiczności (hałaśli­we oklaski w czasie antycarskich fragmentów spek­taklu) najprawdopodobniej były wyreżyserowane i przez służby specjalne; sprowokowało to „koman- j dosów" do wystąpień, demonstracji i strajków; 8 ID-1 1968 miał miejsce wiec na UW, który dał początek protestom studenckim w Warszawie, a nast. w ca­łej Polsce; o ile w różnych pozawarsz. ośrodkach akademickich protesty te nie miały wiele wspólnej go z walką wewnątrzpartyjną (były spontanicznyfl wyrazem oporu przeciwko totalit. władzy), o-tjfii w Warszawie dokonywała się brutalna rozgrywki polit.; jeszcze przed eskalacją protestów relegow|

no z UW Michnika i Szlajfera (4 III). Służby bez­pieczeństwa w sposób bezwzględny obchodziły się ze studentami, aresztując setki osób, szczególnie tych rodzinnie bądź towarzysko związanych z gru­pą „puławian"; w ten sposób Moczarowi udało się wyeliminować przeciwnika, gdyż aresztowaniom „komandosów" towarzyszyła czystka w aparacie partyjnym i państw., mająca na celu likwidację środowiska „puławian"; wszystko to odbywało się w atmosferze nagonki antysyjonistycznej; przykła­dem może być rozdawana wśród studentów ulotka pt Kogo popieracie?, wyd. najprawdopodobniej przez aparat bezpieczeństwa - miała ona zdyskre­dytować środowisko „komandosów" poprzez „zde­maskowanie" ich powiązań rodzinnych i rodowo­du ideol., np: „Adam Michnik- syn Ózjasza Szech-tera. Naukę prowokacji i rozróbek politycznych pobierał u Kuronia i Modzelewskiego, głośny przy­wódca grupy. Stały i zasłużony informator Radia Freies Europa. (...) Aleksander Smolar- syn Grze­gorza, redaktora naczelnego »Fołks-Sztyme«, pisma Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, aktywista klubu »Babel«, asystent w kate­drze prof. Włodzimierza Brusa. W rozrabiackiej działalności sekunduje mu brat Eugeniusz, student Ekonomii Politycznej. (...) Henryk Szlajfer - syn Ignacego, cenzora w Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. 5 czerwca ubiegłego roku w ambasadzie Izraela złożył deklarację soli­darności; aktywista klubu »Babel«, ceniony przez korespondentów zachodnich dostarczyciel informa­cji dla Freies Europa" (J. Eisler, dz. cyt.).

Silnie antyżyd. treść tych ulotek oraz w podob­nym tonie utrzymane różnego typu wiece robotni­cze (sprytnie wyreżyserowane przez komunistów) jednoznacznie wskazują na grupę Moczara jako autora tej akcji.

Wiece i demonstracje spowodowane m.w. szyb­ko rozprzestrzeniły się na in. miasta akademickie (Łódź, Kraków, Wrocław, Lublin, Gliwice, Kato­wice, Poznań i Gdańsk) - tam jednak nie miały ra­czej tła wewnątrzpartyjnej walki o władzę.

W wyniku m.w. wyrzucono ze stanowisk wiele osób zaliczanych do grupy „puławskiej", m.in. z uczelni; np. z Wydziału Filoz. UW zwolniono oso­by współpracujące z „komandosami": profesorów Bronisława Baczkę, Leszka Kołakowskiego i Ste­fana Morawskiego oraz Zygmunta Baumana i Ma­rię Hirszowicz-Bielińską. Kilkanaście tyś. osób, gł. pochodzenia żyd., zmuszono do emigracji - w więk­szości były one związane z dawną frakcją „puła­wian"; czystki te miały brutalny charakter i łamały

podstawowe prawa człowieka, pamiętać jednak należy, iż dotyczyły osób w większości związanych z aparatem państwa komun. - osoby te straciły sta­nowiska na skutek wewnętrzpartyjnej walki polit.; prawdopodobnie dlatego kierowany przez Pryma­sa Stefana Wyszyńskiego Kościół katol. nie chciał się w nią angażować; 21 III biskupi poi. wydali Sło­wo Episkopatu Polski o bolesnych wydarzeniach, w którym brał jednoznacznie w obronę bitych i prze­śladowanych studentów oraz domagał się poszano­wania ludzkiej godności; w podobnym tonie brzmia­ły późniejsze wystąpienia biskupów; frakcyjną wal­kę na szczytach władzy kręgi kość. uznawały za „walkę w rodzinie".

Inaczej zareagowało koło poselskie „Znak" (Konstanty Łubieński, Tadeusz Mazowiecki, Sta­nisław Stomma, Janusz Zabłocki, Jerzy Zawieyski), składając w sprawie m.w. interpelację poselską, która wywołała burzę w obozie władzy; domagano się powstrzymania brutalnych akcji milicji i ORMO oraz spełnienia żądań młodzieży dotyczących „de­mokratycznych swobód obywatelskich i polityki kulturalnej rządu"; w samym kole „Znak" doszło jednak do sporu, co do kierunku dalszej polityki tego środowiska; Zabłocki przeciwny był linii po­lit. Mazowieckiego, opowiadającej się za współpra­cą z postpezetpeerowskimi rozłamowcami (grupą „rewizjonistów") - od 1968 można obserwować nasilające się zjawisko zbliżenia środowiska „Ty­godnika Powszechnego" i warsz. „Więzi" z grupą „popuławską" i z dawną grupą „komandosów". Zabłocki natomiast rozwinął swoją własną grupę w ramach - zał. 1967 i kierowanego przez niego -Ośrodka Dokumentacji i Studiów Społecznych. Podczas m.w. uaktywniło się również Stowarzysze­nie PAK B. —> Piaseckiego, który jednoznacznie poparł frakcję „moczarowską".

Moczar nie odniósł 1968 pełnego zwycięstwa polit.; Gomułka zaczął się go obawiać i dlatego zdecydował się ograniczyć jego wpływy; po m.w. Moczar formalnie dostał awans, stracił jednak re­alną władzę (tzw. „kopniak w górę") - został za­stępcą członka Biura Polit. i sekretarzem KC PZPR do spraw bezpieczeństwa, stracił jednak tekę mini­stra spraw wewnętrznych.

W latach 70. dawna frakcja „puławska" i „ko­mandosi" znaleźli się zupełnie poza układem wła­dzy, przeszli też ewolucję ideową: z marksizmu w kierunku pewnej formy socliberalizmu; weszli oni po 1976 (wydarzenia radomskie) do -» KOR (Ko­mitetu Obrony Robotników), przejmując z czasem ster tej organizacji; niemałą aktywność członkowie

dawnej grupy,.komandosów" wykazywali za grani­cą, np. znany współcz. działacz Unii Wolności i „Fun­dacji Batorego" Aleksander Smolar, autor kontrower­syjnej książki Sąsiedzi Jan Tomasz Gross i Wanda Rapaczyńska (obecnie szefowa spółki „Agora"). Można stwierdzić, że między środowiskiem emigra­cyjnym a krajowym istniała stała współpraca; 1980-81 środowisko korowskie weszło w charakterze do­radczym do NSZZ „Solidarność", a od 1989 stano­wiło fundament tzw. układu pookrągłostołowego.

P. Raina, Wladyslaw Gomułka. Życiorys polityczny, Londyn 1969; B. Hillebrandt, Marzec 1968. Geneza i prze­bieg wypadków, Warszawa 1983; W. Jedlicki, Klub Krzywe­go Kola, Warszawa 1989; J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991; J. Wiszniewicz, Z Polski do Izraela: rozmowy z pokoleniem '68, Warszawa 1992; A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945-1980, Londyn 1994; A. Dudek, Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970, Kraków 1995; K. Lesiakowski, Mieczysław Moczar „Mietek". Biografia polityczna. Warszawa 1998.

Mieczysław Ryba

---