OKREŚLIĆ POJĘCIE IDEOLOGII OŚWIATOWEJ, WSKAZAĆ JEJ ŹRÓDŁA I SPOŁECZNE ZNACZENIE, DOKONAĆ CHARAKTERYSTYKI WYBRANYCH IDEOLOGII OŚWIATOWYCH ZE WSKAZANIEM PRZYKŁADÓW ICH REALIZACJI W KONKRETNYCH SYSTEMACH SZKOLNYCH.
Chciałabym zacząć od wyjaśnienia pojęcia „ideologia”. Ideologia jest wieloznacznym pojęciem W jednym z pierwszych swoich znaczeń „ideologia” była pojęciem filozoficznym służącym do odróżnienia nauki o ideałach od starożytnej metafizyki. Obecnie takie użycie tego terminu jest rzadkie. Inne pojęcie wywodzi się od Napoleona Bonapartego, a termin „ideologia” oznaczał zbiór idei uważanych za rewolucyjne i niepożądane. W ten sposób ideologia stanowiła zagrożenie dla „zdrowego i rozsądnego” myślenia na temat wizji społeczeństwa. Również Marks i Engels stworzyli pojęcie „ideologia”, które oznaczało zbiór niepożądanych idei. Ideologia to wprowadzanie ludzi w błąd, to forma zdobywania przewagi, dominacji, ideologia to kłamstwo, oszustwo. Ideologia rozumiana była jako abstrakcyjna i fałszywa myśl o społeczeństwie: ideologia jest procesem zachodzącym w myślicielu, ale przy fałszywej świadomości. W innymi miejscu Marks używa pojęcia ideologia, aby określić prawo, politykę, religię, estetykę i filozofię jako formy ideologiczne. Właśnie to pojęcie jest bliskie socjologicznemu, gdzie odnosi się do filozofii grupy. Ideologia jest tutaj definiowana jako zbiór idei i poglądów o świecie wyznawanych przez grupy ludzi. Członkowie tych grup uważają, że te systemu przekonań wyjaśniają „jak jest naprawdę” i poglądy te stają się oczywistym sposobem rozumienia świata. Tymczasem potocznie „ideologia” jest nadal używana w znaczeniu nadanym jej przez Napoleona. Rozsądni ludzie kierują się doświadczeniami lub mają filozofię, ludzie głupi kierują się ideologiami.
Przy psychologicznej interpretacji terminu „ideologia” punktem wyjścia są postawy i poglądy jednostek, uporządkowane w sposób hierarchiczny. Jedną z takich prób przedstawia Eysenck. Jego zdaniem duża liczba powtarzających się opinii na temat jednej zasadniczej kwestii, definiowana jest jako postawa. Kiedy grupy postaw są ze sobą powiązane, określa się to jako ideologia. W przypadku analizy socjologicznej jednostkom przypisuje się poglądy i opinie, natomiast zorganizowanym grupom - ideologie. Ideologie te nie są prostą sumą opinii i przekonań tych ludzi.
Ideologie mogą istnieć, ale jednocześnie mogą być niedostępne ogółowi, ponieważ grupa, która je wyznaje, nie posiada środków przekazywania tych przekonań innym lub nie chce tego robić - wtedy ideologie nazywa się teoretycznymi. Wg Allena termin „ideologia” powinien być zarezerwowany dla tych systemów przekonań, które są dostępne dzięki temu, że grupa, która je popiera dysponuje środkami dalszego ich przekazywania i dąży do tego - wtedy ideologie są dostępne.
W pracy tej ideologia rozumiana jest jako system przekonań, który może rywalizować z innymi systemami. Przy analizie socjologicznej celowe jest założenie, że jednostki mają przekonania i opinie, a zorganizowane grupy - ideologie.
Ideologie mogą współistnieć ze sobą, bez rywalizacji, ale kiedy ideologie są w konflikcie i rywalizują ze sobą, możliwe jest klika rezultatów. Jedna ideologia może dominować nad drugą, jedna ideologia może wchłonąć inną lub połączyć się z nią na różne sposoby, a jeśli się to uda, określa się to jako inkorporację. Dana ideologia może również, stać się dominującą, poprzez uzyskanie pozwolenia dla swoich poglądów, nazywa się to legalizacją. Formą narzucania ideologii mogą być bezpośrednie represje przy użyciu wojska, policji. Łagodniejszą formą legalizacji jest użycie głównych instytucji, tj. szkolnictwo, środki masowego przekazu, religia, prawo i gospodarka. Kontrola szkolnictwa i mass mediów może być jednym ze sposobów zapobiegania, aby inna ideologia nie stała się dostępna.
Ideologie edukacji mają kilka warstw znaczeniowych - narodową (w ustawach o szkolnictwie), regionalną (w polityce lokalnych władz oświatowych), lokalną (w danej szkole) i wewnętrzną (między rywalizującymi grupami w szkole). Ideologie edukacyjne są ponadto związane z innymi ideologiami - politycznymi, ekonomicznymi, ideologiami klas społecznych.
Ideologię edukacyjną można zdefiniować jako zbiór idei i przekonań wyznawanych prze grupę ludzi na temat formalnych ram edukacji, zwłaszcza szkolnictwa i na temat nieformalnych aspektów edukacji, np. nauki w domu. Raynor przedstawia 4 ideologie edukacji:
arystokratyczna - edukacja przygotowuje młodego człowieka do jego roli społecznej szlachcica i przywódcy. Edukacja jest zatem sposobem potwierdzania społecznego statusu danej osoby.
burżuazyjna - system egzaminacyjny jest głównym sposobem selekcji jednostek mających odgrywać rolę elity w społeczeństwie. Sukcesy w nauce to sposób, dzięki któremu dana osoba uzyskuje prawo zajmowania prestiżowej pozycji w życiu zawodowym i publicznym.
demokratyczna - oświata jest dostępna dla wszystkich, niezależnie od pochodzenia społecznego i bez względu na pozycję społeczną, jaką dany człowiek zajmuje. Celem procesu edukacyjnego jest wszechstronny rozwój dziecka.
proletariacka - celem edukacji jest dostosowanie młodych ludzi do rodzaju pracy i stylu życia niższych grup w społeczeństwie. Szkolnictwo powinno mieć zastosowanie praktyczne i relewantne.
Innego podziału dokonał Davies, który wyróżnia 4 ideologie edukacyjne:
konserwatywna - utrzymanie stanu istniejącego w danej chwili,
rewizjonistyczna - podniesienie wydajności systemu w terminach potrzeb rynku,
romantyczna (psychologiczna) - dużo uwagi poświęca się rozwojowi indywidualnemu. Ideologia ta stała się podstawą tworzenia prywatnych szkół „postępowych” i wywarła wpływ na szkoły początkowe,
demokratyczna - dać równe szanse wszystkim (uznając trudności wynikające z różnic klasowych i odmiennych wzorców socjalizacji) i eliminować wartości elitarne, właściwe istniejącemu systemowi oświaty
Chciałabym przedstawić ideologię liberalna i jej realizację w edukacji amerykańskiej. Wg ideologii liberalnej celem edukacji jest utrzymanie istniejącego systemu społecznego. Zasadnicze znaczenie ma „pozytywna socjalizacja” oraz „wychowanie dobrych obywateli”. Młodzież stanowi „ludzki kapitał”, dzięki któremu można w przyszłości zapewnić dalszy pomyślny rozwój ekonomiczny oraz „przewodnictwo” w świecie. Warunkiem osiągnięcia tego jest inwestowanie w młode pokolenie. Jednocześnie młodzi ludzie powinni charakteryzować się pozytywnym nastawieniem do życia oraz wysoką samooceną. „Pozytywna socjalizacja” charakteryzuje się:
kształtowaniem optymistycznych postaw dzieci i indywidualizmem - nauczyciele próbują wpoić dzieciom optymizm, radość życia i umiejętność dostrzegania przede wszystkim „dobrych” stron różnych sytuacji. Kształtowanie indywidualizmu odbywa się na 3 płaszczyznach: kształtowanie poczucia własnej wartości, kształtowanie poczucia wolności oraz orientacji na współzawodnictwo. Posiadanie wysokiej samooceny pozwala na podejmowanie trudnych zadań i przyczynia się do ukształtowania przekonania o możliwości „polegania na samym sobie”. Dyspozycja ta pozwala młodzieży wejść w dorosłe życie o ponad 10 lat wcześniej niż np. Japończykom. Nauczyciele podejmowanie decyzji w wielu kwestiach pozostawia młodym ludziom - wpływa to na rozwój samodzielności, wiary we własne siły oraz poczucia odpowiedzialności za własne decyzje. Ponadto położenie nacisku na indywidualizm stanowi podstawę dla rozwijania „ducha konkurencyjności”.
orientacją na zmianę i działanie - zmiana postrzegana jest jako coś pożądanego i koniecznego w życiu. Dzięki ukształtowaniu tych orientacji uczniowie są skłonni podejmować ciągle nowe zadania oraz optymistycznie patrzeć na przyszłość. Nauczyciele aby rozwinąć orientację na działanie, kładą nacisk na umiejętności wykorzystywania nabytej wiedzy i kompetencji niż na jej odtwarzanie. Nauczyciele wpajają swoim wychowankom ciągłą gotowość do podejmowania działania.
przygotowaniem do adaptacji w społeczeństwie - nowoczesne technologie, zmienność sytuacji i warunków życia oraz ciągłe przemieszczanie się wymaga szybkiego adoptowania się „w nowym miejscu”, a można to osiągnąć poprzez „uczenie się przez doświadczenie” (learning by doing).
wychowaniem do samokontroli
kształtowaniem postaw tolerancyjnych - zapewnienie równouprawnienia wszystkich uczestników „edukacji”. Nauczyciele powinni zwalczać wszelkie uprzedzenia i stereotypy, tak aby postawa ucznia wyrażała akceptację i tolerancję dla „odmienności”
f) prostotą w sferze komunikowania się.
Do powinności obywatelskich zalicza się: sprawiedliwość, równość, władzę , uczestnictwo w podejmowaniu decyzji, prawdę, patriotyzm. Ma to przyczynić się do wychowania „dobrych obywateli”.
Przedstawię realizację ideologii liberalnej w konkretnym amerykańskim systemie szkolnym, a mianowicie w sześcioletniej szkole podstawowej w Pittsburghu w Stanie Pensylwania. Nauczanie i socjalizacja w szkole podstawowej podzielone są na dwie fazy:
adaptacji (klas 0-3) - ma na celu łagodne zaadoptowanie się ucznia w środowisku szkoły i wzbudzenie pozytywnej motywacji do nauki,
stabilizacji (klas 4-6) - ma na celu podtrzymywanie motywacji, umożliwienie osiągnięcia sukcesu oraz przygotowanie do nauki w niższej szkole średniej (Junior High School).
Dzieci zaczynają naukę w oddziale przedszkolnym, który mieści się na terenie szkoły. Program przedszkola jest w znacznym stopniu zindywidualizowany i dostosowany do potrzeb dziecka. Uczeń zdaje dwa testy wstępne i na podstawie wyników, dwie zatrudnione w klasie przedszkolnej nauczycielki zajmują się konstruowaniem tego planu. Celem zajęć jest łagodne wprowadzenie uczniów w środowisko i życie szkoły. Nauczanie podczas pierwszych 3 lat prowadzone jest przez jednego nauczyciela „wiodącego” oraz 3 lub 4 nauczycieli „wspierających”. Ma ono charakter zintegrowany. Nauczyciele „wiodący” skupiają się na kształtowaniu umiejętności czytania, pisania i liczenia. Z kolei „wspierający” nauczają muzyki, plastyki, wychowania fizycznego i zdrowotnego. W przypadku wystąpienia jakichś problemów w uczeniu się, do pracy lekcyjnej włączani są nauczyciele przygotowujący i realizujący „programy specjalne”. Program wychowawczy obejmuje częste kontakty z rodzicami podczas zajęć pozaprogramowych oraz z okazji obchodów świąt szkolnych i zawodów sportowych. Rodzice i opiekunowie mogą przebywać w szkole w dowolnym czasie, jeśli wymaga tego sytuacja dziecka. Program nauczania dla klasy 4-6 charakteryzuje się zróżnicowanymi propozycjami programowymi: bloku przedmiotów obowiązkowych, programu „odkryć” oraz przedmiotów fakultatywnych. Nauczyciele szkoły podstawowej stymulują uczniów do swobodnego wyrażania siebie, umożliwiają im kształtowanie wybranych umiejętności oraz ekspresję twórczą. Nie stosują oni żadnych zabiegów dyscyplinarnych. „Każde dziecko jest unikatową i wolną istotą ludzką - nie można jej ograniczać”.
Ideologia liberalna w Japonii różni się od ideologii w USA. Duży wpływ na nią ma jeszcze tradycja. Wg ideologii liberalnej celem edukacji jest przejście dzieci i młodzieży od spersonalizowanego świata rodziny do odpersonalizowanego świata zawodowego i obywatelskiego dorosłych. Socjalizacja nastawiona jest przede wszystkim na kształtowanie świadomości własnego „ja” w kontekście grupy społecznej, orientacji na pracę oraz poczucia miejsca zajmowanego w strukturze społecznej. W odniesieniu do socjalizacji młodego Japończyka pojęcie „personhood” zawiera 3 wymiary:
interpersonalizm - jest to nabywanie przez młodego człowieka świadomości własnego ja” w odniesieniu do grupy społecznej. Interpersonalizm charakteryzuje się wzajemnym zaufaniem, współzależnością.
samodyscyplina - przestrzega jej się często w kategoriach treningu - prowadzony jest on w szkołach.
perfekcjonizm ról - pojęcie to oznacza dążenie do odgrywania ról, poprzez które możliwe jest osiągnięcie sukcesu wbrew wszelkim przeciwnościom. Każda rola nawet błaha godna jest największego wysiłku.
Orientacja na pracę rozwijania jest nie tylko poprzez uczenie się. Obowiązkiem młodego Japończyka jest codzienne sprzątanie szkoły, bezpośrednie zaangażowanie w przygotowanie różnych uroczystości szkolnych oraz pełnienie dyżurów w szkole. Również długość trwania roku szkolnego, wyróżnia szkolnictwo japońskiego spośród innych - 240 dni rocznie w szkole.
Socjalizacja szkolna i rodzinna wyznacza (czasami narzuca) dziecku ściśle określone miejsce w hierarchii społecznej grup. Dzieje się to poprzez podporządkowanie jednych członków grupy innym. Zajmowane przez jednostkę miejsce w społeczeństwie związane jest ściśle z rodzajem ukończonej edukacji, płcią oraz pochodzeniem etnicznym. Cele kształcenia dzieci i młodzieży podporządkowane są ogólnym celom i wartościom wyznawanym przez społeczeństwo.
Japońska szkoła podstawowa - jest dla wszystkich dzieci. Dobór do licznych klas jest przypadkowy i nie poprzedzony selekcją. Trafiają do niej zatem dzieci specjalnie uzdolnione jak i „specjalnej troski”. Jednak jednym i drugim proponuje się takie same standardy edukacyjne oraz czas i tempo ich osiągania. Kształcenie na szczeblu podstawowym szkolnictwa stanowi zatem doskonałą ilustrację „ideologii równych szans edukacyjnych”. Obiecuje ona bowiem równą edukację. Lista przedmiotów nauczania obejmuje j. japoński, naukę o społeczeństwie, arytmetykę, nauki ścisłe, przyrodę, muzykę, plastykę i prace ręczne, wychowanie fizyczne, edukację moralną oraz przygotowanie do prac domowych i zajęcia pozaprogramowe. Poprzez edukację moralną kształtowane jest poczucie przynależności do określonego miejsca w hierarchii. Nauczyciel wymaga od uczniów szacunku dla wiedzy i mądrości, oraz dążenia do bycia w równowadze z naturą. Oprócz takiej socjalizacji dziecka do roli prawomyślnego obywatela Japonii, praca wychowawcza ma również na celu zaszczepienie dziecku takich zachowań jak, uprzejmość, życzliwość, uczciwość, dyscyplina lub posłuszeństwo. Większość przedmiotów prowadzona jest przez jednego nauczyciela, a stosowana metoda pracy ma charakter uniwersalistyczny i antyindywidualistyczny. Pomija się indywidualne potrzeby dziewcząt i chłopców oraz kształtowanie postaw twórczych. Nauczyciel stara się wpoić uczniom pracowitość, gotowość do podejmowania działań i umiejętność współpracy i uczestnictwa w zespole. W tym celu uczniowie są dzieleni w trakcie zajęć na małe 4-6 osobowe grupy. Podczas pracy grupowej, obowiązki są dzielone równo na każdego członka, tak aby panowały dobre relacje międzyludzkie. Na czele grupy stoi przywódca, którego celem jest koordynacja pracy. Nie od niego zależy co, kto i jak będzie robił, ale od całej grupy. W szkołach podstawowych nie dopuszcza się do jakiegokolwiek indywidualizmu czy eksponowania przez dziecko własnego pomysłu rozwiązania zadania. Nauczyciele japońscy organizują tak pracę, aby każdy miał równie możliwości uczestnictwa. Innym ważnym zadaniem szkoły podstawowej jest ukształtowanie u uczniów umiejętności organizacji odrabiania prac domowych oraz kształtowanie u dzieci poczucia odpowiedzialności za własne postępy w nauce, przy czym odbywa się to w 2 fazach: kształtowanie „zaufania do siebie”, „polegania na sobie” oraz rozwijanie zdolności do „motywowania siebie”, bez oczekiwania na motywację zewnętrzną. Bardzo ważnym elementem życia szkoły są ceremonie, święta i zawody sportowe. Integrują one wszystkich uczestników socjalizacji: uczniów, nauczycieli i rodziców (głównie matki). Podczas ceremonii kultywuje się japońską tradycję i przywiązanie do narodowych symboli, natomiast zawody sportowe służą rozwijaniu japońskiego „ducha walki”. Zewnętrznym przejawem przynależności do szkoły są mundurki szkolne i kolorowe czapeczki noszone przez uczniów klas najmłodszych.
Jak widać ideologia liberalna w USA i Japonii różni się znacznie od siebie, mają jednak wspólny cel - wykształcić „dobrego obywatela”, który będzie całkowicie oddany państwu i dla którego będzie żył i pracował.