27. Nowelistyka Orzeszkowej. Dobra Pani, A..B..C, Tadeusz, Obrazek z lat głodowych.
W dorobku literackim Elizy Orzeszkowej nowele zajmują szczególne miejsce. Pisarka zawarła w nich program pozytywizmu, aktualną dla tamtego okresu problematykę, stworzyła swoisty dokument epoki. Twórczość nowelistyczna Orzeszkowej kwitła zwłaszcza w latach siedemdziesiątych XIX wieku
W swojej noweli pt. DOBRA PANI Eliza Orzeszkowa pokazała fałszywą, nieprawdziwą filantropię oraz jej tragiczne skutki. Pani Ewelina Krzycka nie jest dobrą panią, krzywdzi wszystkich, z którymi się zetknie, naraża ich na ból i cierpienie, zawodzi ich uczucia. Można powiedzieć, że Krzycka bawi się w pomaganie, na pewno zaś nie pomaga. Zupełnie nie zależy jej na tym, by ludzie wokół niej byli szczęśliwsi, by żyło im się łatwiej, by dzięki jej pomocy mogli osiągnąć coś w życiu.
Kiedy przyjmuje do swego domu Helkę, nie myśli o przyszłości dziecka, o trudach jej wychowania, o uczuciach dziewczynki. Chce po prostu zabić dręczącą ją nudę. Z żywym człowiekiem postępuje jak z lalką. Podobnie zachowywała się wobec panny Czernickiej. Pani Ewelina zajęła się nią, ponieważ młoda dziewczyna bardzo się jej podobała. Potem, kiedy Czernisia się była starsza, dobra pani umiała jej zaoferować jedynie posadę służącej - garderobianej. Pozbywała się również zwierząt, które wzięła pod opiekę. Piesek Elf oraz papuga szybko przestały zabawiać kobietę.
Nowela stanowi ostrzeżenie przed fałszywą pomocą. Eliza Orzeszkowa krytykuje osoby, które podążają tropem Eweliny. Włodzimierz Maciąg w skrypcie Lektury obowiązkowe tak wypowiada się na temat sytuacji przedstawionej w utworze:
Dla małej Helki byłoby lepiej, gdyby pani Ewelina nie zwróciła na nią uwagi |
Z kolei w utworze Pt. A..B..C..
Główną bohaterką opowiadania "ABC" Elizy Orzeszkowej jest Joanna Lipska , córka zmarłego nauczyciela. Bohaterka to skromna
i uboga dziewczyna mieszkająca z bratem-urzędnikiem w starostwie , który za skromną pensję musi utrzymać rodzinę. Joanna nie chcąc być dla niego ciężarem , stara się znaleźć posadę by zasilić skromne fundusze . Niespodziewanie z pomocą zwraca się do niej pani Rożnowska , zamożna właścicielka miejscowego magla , proponując zajęcie się jej dwoma małymi wnuczkami i być może kilkoma dziećmi z okolicy , w charakterze domowej wychowawczyni. Joanna zgadza się chętnie gdyż pomoc na pewno im się przyda , a i tak lubi dzieci . W nauce dzieci "wkłada całą siebie" jednak układające się lepiej życie burzy jej ktoś donosząc do pobliskiego sądu prowadzenie przez nią nielegalnej szkoły . Zostaje skazana na spędzenie trzech miesięcy w więzieniu , lecz brat wstawia się za siostrą , pożycza pieniądze od lichtarza i ratuje ją tym samym od więzienia . Dzieci kochają swoją nauczycielkę i pragną by uczyła je bez względu na wszystko .
Tadeusz
"Tadeusz" to tekst niezwykły. Z jednej strony pozwala się interpretować w kategoriach społecznych (jak to było modne w pozytywizmie),
z drugiej dotyka najważniejszych problemów egzystencjalnych. Akcja utworu rozgrywa się we wsi, a bohaterowie to małżeństwo Klemens i Chwedora oraz ich trzyletni synek Tadeusz. Gdy Klemens wychodzi orać, Chwedora, musząc wykonywać prace w polu, zmuszona jest ze sobą zabrać małego Tadeuszka. Kiedy ta pracuje, dziecko jest pozostawione same sobie. Powolutku oddala się od matki. To słyszy śpiew ptaka, to zachwycają go kolory świata. Pełen ciekawości odchodzi coraz dalej, ufny w piękno i dobroć natury. Już wtedy czytelnik ma poczucie, że stanie się coś niedobrego. Chwila napięcia i podążający za ptaszkiem chłopczyk wpada do stawu. Nikt nie jest w stanie zapobiec tragedii, któreh świadkiem jest tylko przyroda.
Tekst zawiera w sobie wiele oskarżeń: wobec dworu, który wyzyskuje chłopstwo lekceważąc jego potrzeby, wobec instytucji, które winny dbać o los dzieci, także tych chłopskich, wreszcie wobec Boga (kapliczka), który pozostaje bierny wobec tragedii. Utwór ten to także opowieść o śmierci, która może dosięgnąć każdego, wobec której człowiek pozostaje sam. "Tadeusz" to jedno z szczytowych osiągnięć polskiej nowelistyki tamtego okresu, budową zbliżony do konstrukcji tragedii antycznej.
2