Środki stylistyczne oraz inne ważne pojęcia z zakresu literaturoznawstwa
Przedstawiony został tu wykaz najważniejszych, najczęściej używanych i poszukiwanych definicji pojęć oraz terminów literackich tak istotnych dla języka polskiego, pogrupowanych alfabetycznie.
A
Akcja - jest elementem kompozycyjnym szczególnie istotnym dla epiki i dramatu; jest to ciąg zdarzeń, które łączy ciąg przyczynowo - skutkowy; potocznie używa się terminu "akcja" wymiennie z określeniem "fabuła".
Aliteracja - zabieg stylistyczny polegający na rozpoczynaniu pojedynczą głoską lub całą zbitką głoskową sąsiadujących ze sobą wyrazów, które łączą się w wersy bądź zdania (np. J. Czechowicz: "...bura burza od boru").
Anafora - (pochodzenie słowa: od greckiego anaphora, które tłumaczy się jako odesłanie); jest figurą stylistyczną, stosowanie anafory polega tym, że kolejne zdania bądź wersy rozpoczynają się tym samym słowem lub wielokrotnie powtarzanym zwrotem (np. J, A. Morsztyn, "Niestatek": "Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni (...) Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten...").
Animizacja - (inaczej nazywana ożywieniem); przedmioty lub zjawiska otrzymują właściwości i cechy zarezerwowane dla istot żyjących.
Antonim - pojęcie z zakresu językoznawstwa na określenie terminu przeciwstawnego danemu słowu (np. czerń - biel, młodość - starość, smutny - zadowolony); pozwala wydobyć kontrasty myślowe oraz emocjonalne.
Antropomorfizacja - jest rodzajem przenośni i odmianą animizacji, w której zjawiska lub pojęcia zostają wyposażone w cechy przynależne wyłącznie ludziom (np. L. Staff: "Wiatr gwizdał. Fale wyciągną ręce i zaczną w ferworze klaskać...").
Antyteza -dwa elementy przeciwstawne pod względem znaczenia łącza się tworząc całość pod względem treści; kontrastów i zestawień antytetycznych używa się aby uzyskać większą ekspresję (np. "gromobicie ciszy", "lepiej się z mądrym zgubić niż z głupim odnaleźć", "Leżysz zabity i jam też zabity (...) / Ty jednak milczysz, a mój język kwili / Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze" [J. A. Morsztyn: "Do trupa"], "Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [A. Mickiewicz: "Pan Tadeusz" ks. VIII], "Jego oczy są straszne, twoje - tylko miłe" [K. I. Gałczyński: "Szekspir i chryzantemy"].
Apostrofa - (pochodzenie słowa z greckiego apostrophe czyli zwrot); jest ona retorycznym, bezpośrednim zwrotem, którego adresatem jest osoba, bóstwo bądź uosobiony przedmiot; (inwokacją nazywamy zaś szczególny przypadek apostrofy); wprowadza ona elementy patosu i podniosłości w wypowiedź (np. J. Kochanowski:. "Czego chcesz od nas, Panie za Twe hojne dary?" ; A. Mickiewicz, "Oda do młodości": "Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!"); jest niezwykle częstym środkiem stylistycznym w utworach modlitewnych; sygnałem pojawienia się apostrofy w wierszu jest zazwyczaj użycie przyimka w tytule (np. K. Kamil Baczyński: Modlitwa do Bogarodzicy":
"Któraś wiodła jak bór pomruków
prowadź nocne drogi jego wnuków..." ).
Arkadia - mityczna kraina symbolizująca wiejską prostotę i spokój; idylliczną, sielankową szczęśliwość oraz beztroskę.
Archaizm (zabieg stosowania archaizmów nazywamy archaizacją) - to słowa pochodzenia greckiego; dzieło sztuki bądź język otrzymują w procesie archaizacji formy właściwe dla minionej epoki, które współcześnie nie są w ogóle używane; zarówno formę takiego wyrazu, jak i konstrukcję składniową oraz znaczenie określa się mianem przestarzałych; literatura piękna traktuje archaizmy jako formę stylizacji albo możliwość zwiększenia siły ekspresji.
Asyndeton wieloczłonowy - połączenia bezspójnikowe między ciągami zdań lub w obrębie jednego zdania np. J. Tuwim, "Mieszkańcy": "O moc, o rozkosz, o skarby pilności / Że deszcz, że drogo, że to, że tamto".
Autor - ( z łacińskiego auctor); określa się tym mianem osobę, która jest twórcą tekstów literackich bądź publicystycznych, pism naukowych, dzieł sztuki albo wynalazków technicznych; autora inaczej można nazwać inicjatorem, pomysłodawcą, inspiratorem.
B
Bajka - jest gatunkiem dydaktycznym, epicką opowiastką, wierszowaną lub pisaną prozą; zbliżona często do przypowieści, zawiera pouczenie moralne lub dydaktyczne, korzysta z alegorii - typowe cechy (zazwyczaj przywary ludzkie) przedstawione są za pomocą postaci zwierzęcych.
Baśń - podstawowy gatunek jaki wytworzyła epika ludowa, fantastyczna; jest opowieścią, w której pełno nadnaturalnych postaci i zjawisk, nadziemskich, czarodziejskich sił; zwykle występuje na końcu jakaś nauka moralna, pouczenie; w baśni bohaterowie są czarno - biali ale w ostatecznym rozrachunki zawsze wygrywa dobro, tematyka jest zazwyczaj fantastyczna.
Bohater liryczny - nazywany inaczej postacią przedstawioną jest niezwykle istotnym elementem każdego utworu lirycznego; przykładem takiego bohatera będzie leśmianowski Bajdała z "Dusiołka" (nie można go utożsamiać z podmiotem lirycznym) ; dla określenia bohatera lirycznego stosuje się gramatyczną formę "on"
(w przypadku liryki pośredniej); liryka bezpośrednia (inwokacyjna) stwarza bohatera lirycznego, który jest równoznaczny z adresatem utworu, wtedy niezbędna jest gramatyczna forma "ty" (np. w "Trenach" Jana Kochanowskiego); szczególnym przypadkiem jest liryka roli oraz liryka maski, gdzie dochodzi często do utożsamienia bohatera lirycznego i podmiotu lirycznego (np. Wisława Szymborska: "Monolog dla Kasandry".
Bohater pozytywny - jest postacią literacką, która w widoczny sposób reprezentuje światopogląd, który wyznaje narrator, a często także i odbiorca; jest ukazywany jako wzór do naśladowania; stworzony, aby czytelnik mógł się z nim identyfikować; pozytywna ocena postępowania takiego bohatera przez pisarza powiązana jest czasem ściśle z przyjętym kanonem postępowania, aktualnymi normami etycznymi albo też uwarunkowaniami historycznymi i dlatego dla odbiorcy ta ocena nie zawsze musi być tak jednoznaczna; obecność bohatera pozytywnego, ukazanego jako wzór cnót, jest charakterystyczna dla baśni, a także dla literatury tendencyjnej.
Bohater tytułowy - tak określa się bohatera, którego nazwisko lub imię pojawia się w tytule dzieła; czasem taki bohater to jednocześnie bohater główny - np. Latarnik Henryka Sienkiewicza; czasem nie - jak Pan Tadeusz Adama Mickiewicza; bywa również, ze bohater tytułowy nie pojawia się więcej w fabule utworu - Godot
z "Czekając na Godota" Samuela Becketta.
Bohater utworu - jest postacią literacką, niezwykle istotnym elementem w świecie przedstawionym utworu literackiego, to przecież wokół jego losów organizuje się fabuła, za pomocą konstrukcji bohatera autor ma możliwość wpłynięcia na odbiorcę, gdyż obserwujemy często utożsamianie się czytelników z pewnymi bohaterami literackimi; ze względu na wpływ jaki postać ma na przebieg wydarzeń dokonujemy podziału na bohaterów głównych, ubocznych i epizodycznych (w "Zemście" Aleksandra Fredry będą to Rejent Milczek
i Cześnik Raptusiewicz, Papkin oraz Dyndalski); czasem tok akcji sprawia, że bohater przechodzi różnorodne metamorfozy, wewnętrzne przemiany (mamy wówczas do czynienia z tzw. bohaterem dynamicznym jak Jacek Soplica w "Panu Tadeuszu") bądź pozostaje niezmieniony (określa się go wtedy mianem bohatera statycznego - np. Tomasz Judym z "Ludzi Bezdomnych" Stefana Żeromskiego); na wizerunek bohatera literackiego składa się wiele czynników: wygląd zewnętrzny, cechy osobowościowe, dialog i działanie; one z kolei są wynikiem aktualnej konwencji literackiej, poziomu życia społeczeństwa a także idei, z którymi utożsamia się autor.
Bohater zbiorowy - grupa postaci tworzących jakąś jednolitą zbiorowość, środowisko albo grupę społeczną; bohater zbiorowy szczególnie charakterystyczny jest dla prozy naturalistycznej, często także posiada go powieść społeczna lub obyczajowa (jak "Chłopi" W. S. Reymonta), a nawet dramat (przykładem będą "Niemcy" L. Kruczkowskiego).
C
Czas w utworze literackim - jest to niezwykle ważny element konstrukcyjny utworu literackiego, kształtujący świat przedstawiony; sposób, w jaki twórca kształtuje czas jest w dużej mierze uzależniony rodzajem literackim utworu; często bywa także tematem samym w sobie; w utworach lirycznych widać znaczną przewagę czasu teraźniejszego (z racji, że wiersze składają się przede wszystkim z przemyśleń i obserwacji, jakie czyni podmiot liryczny); gatunki dramatyczne traktują czas głównie jako następujące po sobie sceny; jeśli zaś chodzi o epikę, występują dwa rodzaje czasu:
2. czas fabuły (odpowiada zazwyczaj czasowi historycznemu, mitycznemu bądź fantastycznemu; rozwija się chronologicznie albo też zostaje zaburzony (gdy zastosowana jest inwersja czasowa, retrospekcja, retardacja itp.)
Czas literacki jest tożsamy z czasem fizycznym (w konwencji realistycznej) albo też widoczny jest wpływ koncepcji filozoficznych, konwencji, jaką odznacza się dana epoka lub gatunek.
Chronostych (słowo to pochodzi od greckiego wyrazu chronos - czas i stichos - wiersz); jest on utworem wierszowanym; kluczowe jest odczytanie początkowych albo też wyróżnionych liter w kolejnych wersach, gdyż można z nich odczytać, kiedy miało miejsce opisywane wydarzenie lub też datę wydania utworu.
Cytat - (z łacińskiego - citatio - wezwanie, przywołanie); polega na dosłownym przytoczeniu fragmentu
z innego dzieła, przywołaniu słów kogoś innego niż osoba pisząca tekst, czasem też autor przytacza swoje słowa, ale wypowiedziane w innej sytuacji (taki rodzaj wypowiedzi nazywany jest autocytatem); zazwyczaj cytat jest wyodrębniony graficznie za pomocą cudzysłowia; stanowi rodzaj dialogu z treścią i znaczeniami tekstu do jakiego się odwołuje; pełni różnorodne funkcje, zazwyczaj jest powołaniem się na autorytet osoby, którą się cytuje, bywa jednak także pretekstem do zaznaczenia swojego polemicznego stanowiska; tradycja literacka przemyca cytaty najczęściej w formie motta, złotej myśli, skrzydlatych słów, aluzji literackiej czy cytatu biblijnego.
D
Diafora - (z greckiego diaphora, czyli przesunięcie), to rodzaj figury retorycznej polegającej na użyciu tych samych słów, przy czym różnią je zarówno znaczenie jak i barwa emocjonalna (np. "Kiosk z gazetami rzuca cień palm; patrzmy, słuchajmy i palmy?" - A. Ważyk, "Tramwaj" albo "...nie ma domu w domu" - T. Śliwiak, "Dom").
Didaskalia - słowo wywodzące się z języka greckiego; są to informacje, które umieścił autor dramatu, dotyczą one adaptowania utworu do warunków scenicznych; didaskalia nazywane także tekstem pobocznym zawierają szereg informacji na temat preferowanego przez autora odegrania sztuki przez aktorów, a także wskazówki dla reżyserów i scenografów.
Dramat - obok epiki i liryki główny rodzaj literacki; jego podstawę stanowi akcja oraz dialogi; określa się tym mianem również sztukę sceniczną, którą cechuje poważny charakter albo w znaczeniu przenośnym: trudna, życiowa sytuacja; ciężkie doświadczenie w sferze uczuciowej i moralnej.
Dramaturgia - określenie związane z dorobkiem twórczości scenicznej i dramatycznej.
Dramatyzacja - polega na przystosowaniu tekstu tak, aby można go było odegrać na deskach teatru, w tym celu niezbędne są często różne przeformułowania.
Dygresja - słowo pochodzenia łacińskiego; jej istotą jest odchodzenie od głównego toku rozważań, kiedy zarzucony zostaje zasadniczy przedmiot opowieści lub wątek myślowy; w literaturze dygresja stała się szczególnie popularna dla epoki Romantyzmu, gdy wykształcił się nawet odrębny gatunek zwany poematem dygresyjnym.
Dziennik (od łacińskiego słowa diarum, które oznaczało żołd, strawę, codzienną porcję); to prowadzone na bieżąco zapiski autora, charakteryzuje go subiektywizm oraz brak dystansu zarówno emocjonalnego jak
i czasowego do opisywanych wydarzeń, dzienniki były często świadectwami podróży, wojen; współcześnie najbardziej powszechna stała się forma dziennika intymnego, zawiera on refleksje dotyczące spraw osobistych, filozoficznych, historycznych (przykłady: "Dzienniki" Stefana Żeromskiego, "Dziennik" Witolda Gombrowicza, "Z dnia na dzień" Jerzego Andrzejewskiego, "Szkice piórkiem" Andrzeja Bobkowskiego, "Dziennik pisany nocą" Gustawa Herlinga - Grudzińskiego); wspólnie z pamiętnikiem, listem, wspomnieniem dziennik tworzy odmianę pisarstwa określaną jako literatura dokumentu osobistego (po raz pierwszy takiego terminu użył R. Zimand).
E
Elipsa - termin językoznawczy, określa chwyt polegający na opuszczeniu części zdania, która jest oczywista (można się jej łatwo domyślić, gdyż powiązana jest ściśle albo z kontekstem wypowiedzenia - wtedy mamy do czynienia z elipsą kontekstową, albo z sytuacją wypowiedzenia - wówczas elipsa określana jest mianem sytuacyjnej); elipsy często używamy w języku potocznym, gdyż stanowi pewien skrót myślowy, ale także używają jej artyści jako środka poetyckiego służącego kondensacji i zdynamizowaniu wypowiedzi.
Epicki - przymiotnik ten wywodzi się bezpośrednio od słowa "epika" i oznacza utwór, w którym przeważają elementy opisowe, opowiadające; (tzw. epicki rozmach, czyli traktowanie tematu w sposób niezwykle dogłębny, rozległy).
Epifora - środek stylistyczny będący przeciwieństwem anafory, inne jego określenie to conversio; polega na zakańczaniu następujących po sobie wersów jednakowymi wyrazami lub zwrotami (np. "Nie idzie, ale skrada się przez życie, czołga się przez życie, sunie przez życie ślimaczym śliskim śladem" - Anna Kamieńska, "Iść przez życie").
Epika - obok dramatu i liryki podstawowy rodzaj literacki; charakteryzuje się narracją i obiektywnym stosunkiem twórcy do opisywanych przez niego zdarzeń.
Epilog - wydzielone zakończenie w utworze literackim, w którym autor zamieszcza zazwyczaj szereg dodatkowych wyjaśnień, uzupełnień, własnych komentarzy; w znaczeniu przenośnym epilog jest utożsamiany z zakończeniem, finałem, kresem, końcem.
Epitet - środek stylistyczny będący wyrazem pełniącym wobec rzeczownika funkcję określającą; wskazuje na cechy przynależne istotom żywym lub przedmiotom; charakterystyczny zarówno dla tekstów literackich jak i mówionych; zazwyczaj wyrażany przymiotnikiem; właściwość określanej osoby bądź rzeczy może być wyrażona epitetem bezpośrednio (np. blada twarz, piegowaty noc, zielona trawa) albo metaforycznie (np. "gorzkie gwiazdy" Adama Ważyka czy kamienne serce).
Epitet stały - określenie mające charakter stałego, usankcjonowanego przez tradycję związku frazeologicznego (szczególnie często występuje w mitologii np. Srebrnołuki Apollo, Różanopalca Jutrzenka, Sowiooka Atena, gromowładny Dzeus).
Epitet tautologiczny - wyraz określający jakieś oczywiste, wynikające same z siebie prawdy (np. głupia głupota, masło maślane, marna marność).
Epizod - wydarzenie ujęte w treści dzieła, nie mające jednak żadnego znaczącego wpływu na tok akcji; epizod jest fragmentem, który w luźny sposób odnosi się do głównego wątku, zdarzeniem nieistotnym, ubocznym, incydentalnym; w środowisku teatralnym i filmowym określa się w ten sposób drobną, podrzędną rolę.
Epopeja (epos) - gatunek epicki, poemat będący wielką opowieścią albo cyklem powieściowym (odmiany eposu - bohaterska, legendarna, historyczna, ludowa); w znaczeniu przenośnym mianem epopei określane są kolejne wielkie wydarzenia składające się na określoną całość.
Eufemizm - określanie jakiejś złej, nieprzyzwoitej lub niemoralnej rzeczy lub postępowania wyrazem ogólnym, aby nieco złagodzić wypowiedź przede wszystkim wówczas, gdy ktoś próbuje ominąć słowa lub określenia drażliwe, nieprzyzwoite lub wulgarne i na ich miejsce używa wyrazów mniej dosadnych, delikatniejszych (np. mijasz się z prawdą zamiast: kłamiesz; zaglądasz do kieliszka zamiast: pijesz alkohol, przeniosła się na łono Abrahama zamiast umarła, powinieneś popracować jeszcze nad dykcją zamiast: beznadziejnie recytujesz); eufemizmy stosują bardzo często politycy, dyplomaci oraz twórcy reklam; autorzy poezji używają tych środków stylistycznych, gdy obawiają się sprzeciwić jakiemuś językowemu tabu, chociaż bywa i tak, że poeci celowo porzucają eufemizmy na rzecz wyrażeń dosadnych (np. Julian Tuwim, "Bal w operze": "Na talerzu Donny Diany ryczy wół zamordowany...prync gruziński rwie zębami tyłek świński).
Eufonia (nazywana inaczej instrumentacją głoskową) - celowo powtarzane są blisko sąsiadujące ze sobą głoski (np. Mikołaj Sęp - Szarzyński, "Epitafium Rzymowi": "Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie, w wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie, patrzaj na okrąg murówi w rum obrócone (...)"; Wisława Szymborska, "W rzece Heraklita": "W rzece Heraklita / ryba łowi ryby / ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie, ryba ucieka z oblężonej ryby"; odmianą eufonii jest aliteracja (te same głoski lub zespoły głosek rozpoczynają kolejne wyrazy tworzące wersy (np. Jarosław Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja": "Wierzbowa wodo, wonna wiklina"; Stanisław Młodożeniec, "Lato": "Pstro, pstrawo, pstrokato".
F
Fabularny - przymiotnik ten określa powiązanie filmu z fikcją artystyczną; podstawę dla niego stanowi fikcyjna fabuła nie zaś dokumentacja.
Felieton - rodzaj publicystycznego, literacko - dziennikarskiego gatunku; charakterystyczna dla niego jest lekka i zajmująca forma; ze względu na treść i rodzaj możemy wyróżnić różne jego odmiany: obyczajową, krytyczno - literacką, radiową; jest to także nazwa działu w czasopiśmie, w którym zamieszczane są tego typu utwory.
Fikcja - mianem fikcji określa się wszelkie urojenia, zmyślenia, wymysły, fantazje, pozory i nierealne pomysły; fikcję tworzy się często w określonym celu (np. artystycznym - mamy wówczas do czynienia z fikcją literacką, pedagogiczną, metodologiczną).
Folklor - (z angielskiego folklore oznacza wiedzę ludu; słowo to powstało ze złożenia słowa folk - lud oraz lore - wiedza); oznacza ogólnie pojętą kulturę ludową (w jej skład wchodzi architektura, religia, tradycje, obyczaje, podania i legendy, twórczość artystyczna, a przede wszystkim muzyka i taniec); w przenośnym znaczeniu określa się w ten sposób cechy przynależne określonej grupie ludzi lub miejscu.
W literaturze folklor pojawia się zazwyczaj przybierając formę motywu, tematu, stylizacji (przykład bylin rosyjskich, epiki serbskiej, fińskiej Kalewali czy balladowego nurtu epickiego); literatura polska często wykorzystywała (i wciąż wykorzystuje) folklorystyczne motywy (np. "Pieśń Świętojańska o Sobótce" - Jana Kochanowskiego; "Ludycje wieśniacze" z 1544 roku [ich pełna nazwa brzmi: "Rurale iudicium to jest ludycje wieśne na ten nowy rok 1544"], zawierały one zbiór pieśni kolędowych, wydał je F. Ungler w Krakowie; "Pieśń o szlachetnym trunku" z sielanek Franciszka Karpińskiego); inspiracja folklorem stała się jednym z podstawowych wyznaczników światopoglądu romantycznego (widoczne to było u czołowych polskich romantyków: Z. Krasińskiego, A. Mickiewicza, J. Słowackiego). Wraz z nadejściem Pozytywizmu zainteresowanie folklorem przybrało charakter interesowania się pisarzy sprawami polskiej wsi (tę tendencję można zauważyć np. u Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza czy Bolesława Prusa).
G
Gatunek literacki - tym terminem określamy wszystkie reguły składające się na całość dzieła literackiego; podział na gatunki jest podstawowym kryterium systematyzacji w literaturze; gatunki wyodrębnia się
w nadrzędnej kategorii - rodzaju literackim; pośród jednego gatunku możemy odnaleźć szereg różniących się między sobą odmian gatunkowych; na definicję gatunku literackiego największy wpływ wywiera konwencja literacka, jaka obowiązuje w danym okresie literackim, dlatego struktura gatunku na przestrzeni procesu historycznoliterackiego podlega licznym modyfikacjom i ewoluuje (przykładem będzie ewolucja dramatu, począwszy od dramatu renesansowego, poprzez romantyczny aż do współczesnego; przyrównując do siebie "Odprawę posłów greckich", "Dziady" i "Tango" okazuje się, że poza wspólnymi pewnymi cechami gatunkowymi niewiele łączy te dramaty).
Źródła podziału gatunkowego tkwią w antycznej Grecji. Platon w "Dialogach" dokonał najbardziej ogólnego podziału: część sztuk nazwał opisującymi, część zaś naśladującymi świat rzeczywisty, który odtwarzają. Następny krok postawił Arystoteles, gdy w "Poetyce" zawarł reguły, według których powinno się dokonywać podziału na gatunki literackie. Renesans przyniósł nowe pojęcia (jak np. romans). Romantycy obalili klasyczne podziały wprowadzając szereg gatunków mieszanych (przykładem takiego gatunku jest ballada). Obecnie istnieje wiele szkół metodologicznych, każda z nich wyodrębnia nieco inne cechy jako różnicujące gatunki
i w związku z tym żadna z nich nie jest w jakiś szczególny sposób preferowana. Nauka zajmująca się rozróżnieniami na gatunki i rodzaje literackie to genologia.
Geneza - (pochodzi od greckiego słowa genezis - czyli pochodzenie); oznacza źródło czegoś będące zespołem właściwości i uwarunkowań, które stanowią podstawę jakiegoś nurtu, zjawiska bądź teoretycznych stwierdzeń.
Groteska filmowa - jest gatunkową odmianą komedii; podobnie jak w przypadku groteski teatralnej, muzycznej czy plastycznej polega na ujmowaniu rzeczywistości w krzywym zwierciadle, w sposób karykaturalny, satyryczny.
Groteska w estetyce - jest zjawiskiem, które obejmuje zarówno sztukę jak i literaturę; bardzo często ucieka się do niezwykłych, wynaturzonych, niepokojących i brzydkich form.
Groteska w sztuce - dla historyków sztuki groteska jest przede wszystkim ornamentem dekoracyjnym
z motywami roślinnymi, w które wplecione są ludzie i zwierzęta będące odzwierciedleniem fantastycznych wyobrażeń; źródła groteski tkwią w sztuce antycznej, ornament ten rozpowszechnił się szczególnie w epoce Renesansu.
H
Hiperbola - środek stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie, wyolbrzymianiu zjawisk, problemów czy cech ludzkich (np. "Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając!" czy popularne związki frazeologiczne jak: pęknąć ze śmiechu, umierać ze zmęczenia).
Humor - polega na umiejętności zauważania zabawnej strony życia; to pozytywna cecha charakteru pozwalająca patrzeć z pewnym dystansem na otaczający świat, ludzi wokół i samego siebie; przejawem poczucia humoru jest także optymistyczne nastawienie i pogoda ducha, żartobliwe, dowcipne, pobłażliwe i życzliwe nastawienie do ludzi i ich słabostek; humor jest także kategorią estetyczną oznaczająca odmianę komizmu będącą właściwością
Stylu danego pisarza (np. u Bolesława Prusa w "Lalce" czy u Ch. Dickensa); czasami humor przybiera złośliwą formę, przeradza się wówczas w ironię i szyderstwo.
Humor czarny - jest jedną z odmian komizmu, w której efekty absurdalne splatają się z grozą, niesamowitością bądź obrzydliwością; wygląda to zarazem niewinnie i zabawnie (czarnym homorem posługuje się np. Sławomir Mrożek w jednoaktówkach "Na pełnym morzu" czy "Karol"); czarny humor stanowi podstawowy budulec pozwalający stworzyć groteskową wizję rzeczywistości.
Humoreska - jest rodzajem krótkiego opowiadania; jego kanwę stanowi intrygujące zdarzenie zakończone pointą; w tej zabawnej historyjce często pojawiają się elementy komizmu słownego, postaciowego lub sytuacyjnego, od strony językowej zaś wykorzystuje elementy parodii i ironii; znane humoreski pisali M. Twain, A. Czechow, J. Hasek; w literatuzre polskiej zaś: B. Prus, K. Makuszyński, S. Mrożek.
I
Ironia - (słowo pochodzenia łacińskiego - eironeia); oznacza ukrytą kpinę, drwinę chociaż pozornie wyraża uznanie, akceptację, aprobatę.
Inwersja językoznawcza - pojęcie określające celową zmianę w naturalnym porządku zdaniowym; stosuje się ją aby wzmocnić określone fragmenty wypowiedzi lub nadać jej właściwy rytm.
Inwokacja - (z łacińskiego invocatio - wezwanie, invocare - wzywać); oznacza rozbudowana apostrofę na początku poematu epickiego; w inwokacji twórca prosi muzę lub istotę boską, aby obdarzyła go natchnieniem, inspiracją i roztoczyła nad jego dziełem opiekę (np. Homer, "Odyseja":
"Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...").
J
Język literacki - tworzywem dla niego jest język narodowy, język literacki stanowi jego wyodrębnioną całość; obejmuje słownictwo oraz zasady odnoszące się do gramatyki, do których odnosi się wykształcona grupa; język literacki używany jest przede wszystkim w szkołach, uczelniach i instytucjach.
K
Kalambur - rodzaj gry słownej, w której wyzyskuje się podobieństwo brzmień wyrazów; ujawniająca się przy tej okazji niejednoznaczność słów daje efekty humorystyczne i żartobliwe.
Karykatura - jest rodzajem artystycznego gatunku zarezerwowanego przede wszystkim dla rysunków i grafik; karykatura w sposób przesadny ośmiesza i wyolbrzymia niektóre przywary ludzkiego charakteru; karykaturalne przedstawienia były obecne już w Starożytnym Egipcie (rysunki na zwojach papirusu).
Karykatura w literaturze - (z włoskiego słowa caricatura oznaczającego w tłumaczeniu dosłownym przeładowanie); dla literatury karykatura stwarza możliwość do stworzenia zdeformowanych, przejaskrawionych i komicznych portretów; przedstawień, które wyolbrzymiają i ośmieszają pewne charakterystyczne właściwości danej postaci literackiej jak twarz, cechy charakteru, cechy osobowe (czyli np. mimika, gestykulacja); pojawia się przede wszystkim w satyrze i grotesce (np. w "Martwych duszach" N. Gogola, "Wielkim świecie Capowic" J. Lama czy w dramacie J. A. Kisielewskiego "Karykatury").
Katastrofa - wydarzenie o doniosłym znaczeniu; niespodziewane i brzemienne w skutkach; zazwyczaj słowo katastrofa jest synonimem klęski, nieszczęścia; w literaturze katastrofa charakteryzuje przede wszystkim tragedie, ale też inne sztuki dramatyczne (w których jest wydarzeniem kończącym i rozwiązującym zawiłości akcji) oraz formy epickie (występuje w niektórych powieściach i opowiadaniach).
Kontrast - (od francuskiego contraste i włoskiego contrasto); zestawiane lub porównywane są ze sobą elementy, zjawiska lub postawy, które mają cechy przeciwstawne; podczas takiego zestawiania różnice między nimi stają się jeszcze wyraźniejsze i bardziej widoczne (np. "czarna biel").
L
Legenda - gatunek literacki, którego kanwę stanowią ludowe podania, klechdy, mity, wymysły; legendy to historie o bohaterach, świętych i męczennikach, które zazwyczaj nie pokrywają się w całości z prawdą historyczną, często zawierają elementy fantastyczne; legenda to także w geografii objaśnienia na dole mapy, tabeli czy wykresu dotyczące symboliki kolorów i znaków; a także napisy umieszczane na medalach i monetach.
Legendarny - przymiotnik ten określa fakt, który opiera się przede wszystkim na podaniach, albo też człowieka opromienionego blaskiem wielkiej sławy.
Literat - to osoba będąca autorem dzieła lub pracy z zakresu literaturoznawstwa; mianem literata określa się również publicystę i pisarza.
Literatura - skarbnica piśmiennicza zgromadzona przez dany naród, epokę, ludzkość; specjalistyczne prace pisemne dotyczące pewnej ściśle określonej naukowej dziedziny.
M
Metafora - (nazywana także przenośnią); jest jedną z podstawowych i najczęściej stosowanych figur stylistycznych; polega na nadawaniu specjalnych, nowych znaczeń wyrazom, które osobno mają zupełnie inne znaczenie (np. ocean łez); metafora pojawia się także często w języku potocznym jako utarte, stereotypowe wyrażenie.
Metonimia - (nazywana również zamiennią); występuje wówczas, gdy można dostrzec pewne zależności pomiędzy właściwą a przenośna treścią danego słowa (np. zwrot "lubię pióro Miłosza" oznacza, że lubię styl literacki Miłosza; "czytam Mickiewicza" - czytam dzieła, których autorem był Mickiewicz; "cały Cypr wstrzymał oddech i zamarł z przerażenia" - mowa o mieszkańcach Cypru; "zdobyć Srebrnego Niedźwiedzia na Festiwalu Filmowym w Berlinie - otrzymać tam główna nagrodę; "ta restauracja jest miejscem spotkań białych kołnierzyków" - pełno tu zatem urzędników i pracowników umysłowych).
Mistyfikacja - oznacza świadome fałszowanie faktów; naprowadzanie kogoś na zły trop (czasem ma wydźwięk humorystyczny).
Mit - gatunek literacki obejmujący bajeczne opowiadania oraz opowieści sakralne; tematyka mitów skupia się wokół opowieści na temat powstania bogów, świata oraz ludzi; kodyfikuje i uzasadnia wyznawane przekonania religijne odwołując się przy tym często do magii, rytuałów i przesądów.
Mitologia - (z greckiego methologia - objaśnianie legendami, opowiadanie ich, mythologos - osoba opowiadająca legendy; słowo mythos oznacza bajkę lub legendę, zaś legein - czynność opowiadania); określa wszystkie mity składające się na tradycję społeczną i religijną danego społeczeństwa (np. mitologia Starożytnych Greków, rzymian, Celtów).
Mitoznawstwo - dziedzina naukowa zajmująca się badaniem opowieści mitycznych.
Monorym - występuje gdy wszystkie wersy w danym wierszu posiadają ten sam rodzaj rymu (gdy niemal każde słowo w wierszu rymuje się z pozostałymi mamy do czynienia z pantorymem np. Bruno Jasieński: "Słowo o Jakubie Szeli":
"Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Znad drzew mgła skier".
Motto - otwiera utwór cytatem, sentencją lub aforyzmem; stanowi myśl przewodnią, maksymę i dewizę dzieła literackiego.
Mowa niezależna - rodzaj wypowiedzi będącej bezpośrednim przytoczeniem słów bohatera; taka mowa jest wyodrębniona poprzez użycie pierwszej osoby; funkcję łącznika między tokiem narracji a przytaczaną wypowiedzią bohatera pełnią następujące wyrazy: pomyślał, myślał, rzekł, powiedział, odpowiedział, rozkazał, zaprzeczył itp., po takim wprowadzeniu autor dosłownie przytacza wypowiedź danej postaci literackiej, jest ona wyraźnie wyodrębniona z toku narracyjnego, od opowiadania różni ją całkowicie odmienna konstrukcja językowa, dzięki której autor dzieła jest w stanie uwydatnić myśli postaci, zaprezentować charakterystyczny dla niej tok myślenia.
Mowa pozornie zależna - występuje wówczas, gdy monologi wewnętrzne bohatera zlewają się w jedno z narracją, jednak niezależnie od tego zachowują pewne cechy samodzielnej i bezpośredniej wypowiedzi; mowę pozornie zależną uznaje się za pośrednią pomiędzy mową zależną i niezależną; ten monolog wewnętrzny bohatera (wprowadzony za pomocą słów: pomyślał, myślał, zaczął sobie wyobrażać) pisany jest za pomocą trzeciej osoby i mowy zależnej, dopiero koniec fragmentu przynosi zazwyczaj zaimek i czasownik użyty w pierwszej osobie, świadczy to o bezpośrednim charakterze przytaczanej myśli (np. Z. Nałkowska, "Granica":
"O czym ja głupia myślę"); dla mowy pozornie zależnej charakterystyczny jest zamierzony, wyczuwalny kontrast pomiędzy stylistyką a dramaturgią wypowiedzi; narrator sprawia wrażenie jak gdyby mówił własnym głosem, gdyż używa form językowych typowych dla opowiadania, są to jednak pozory, ponieważ naprawdę
są to myśli i doznania postaci literackiej, a on sam nie angażuje się emocjonalnie w wypowiedź (postawa zaangażowana narratora jest symptomatyczna dla mowy zależnej); w wypowiedzi narratora odzwierciedlają się refleksje i przeżycia bohatera, skrzyżowane jednak z narratorskim punktem widzenia; te dwa stanowiska z jednej strony wzajemnie na siebie oddziaływają, można powiedzieć, że łączy je wspólna forma stylistyczna.
Mowa zależna - występuje wówczas, gdy myśli i kwestie należące do bohaterów literackich wplatane są przez narratora do opowiadania, z tego względu ich wypowiedzi można określić jako składniowo zależne od takich wyrazów jak: pomyślał, powiedział, rzekł, odparł; mowę zależną wprowadzają zdania podrzędne dopełniające, łączą się one ze zdaniami narracji zazwyczaj przy pomocy spójnika "że"; w tego rodzaju wypowiedziach mamy do czynienia z formą 3 osoby; myśli, poglądy i refleksje danej postaci przejmowane są przez narratora (np. "Myślała, że jest znudzony jej wypowiedzią na temat roli kobiety w świecie").
N
Neologizm - jest to słowo lub wyrażenie, które nie istniało wcześniej w języku danego kraju; neologizmy często stosują artyści aby podnieść kunszt literacki utworu literackiego, w takim przypadku są użyte jednorazowo i nie przechodzą potem do języka potocznego; twórcami neologizmów byli wielcy poeci: Cyprian Kamil Norwid, Bolesław Leśmian a także futuryści (przykłady B. Leśmian, "Śnigrobek": "Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę"; B. Leśmian, "Pan Błyszczyński": "Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu (...) Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu I utrwalił na podśnionej drzewom trawie"; S. Młodożeniec, "Futurobnia": "uchodzone umyślenia upapoierzam poemace").
Nowela - (z włoskiego słowa novella, łacińskiego novellus - nowy, młody); jest rodzajem krótkiego narracyjnego utworu; napisany prozą; nowelę odznacza wyrazista, jednowątkowa fabuła, wyraźna kompozycja oraz pointa w zakończeniu utworu.
O
Oda - jest rodzajem utworu poetyckiego, posiadającego wydźwięk uroczysto - patetyczny; oda jest zazwyczaj pisana na cześć wielkich idei, symboli, wielkich osobistości lub ważnych wydarzeń.
Oksymoron - to środek stylistyczny polegający na zestawieniu obok siebie dwóch wyrażeń, które pod względem znaczenia wzajemnie się wykluczają; zazwyczaj pierwszy człon oksymoronu to rzeczownik, zaś drugi - określający go epitet (ale bywają także zestawienia rzeczownik i czasownik, czasownik i przysłówek); w zestawieniach tych pozornie brak logiki i sensu, okazuje się jednak, że opisywane zjawiska czy cechy są właśnie paradoksalne, niezwykle złożone i oksymoron te "jedności przeciwieństw" potrafi wydobyć, unaocznić; język potoczny wykorzystuje często ten środek stylistyczny (np. rozkoszne cierpienie, gorzka słodycz czy bolesne szczęście); w literaturze zdarzało się, że oksymoron był zasadą budującą cały utwór (np. w znanej kolędzie Franciszka Karpińskiego "Bóg się rodzi": "Bóg się rodzi, moc truchleje (...) ogień - krzepnie, blask - ciemnieje, ma granice - Nieskończony").
Onomatopeja - (nazywana inaczej dźwiękonaśladownictwem); zapisywane dźwięki mają naśladować pewne efekty akustyczne; najprostszą grupę stanowią wyrazy wykazujące pokrewieństwo do dźwięków, które występują w rzeczywistym świecie (np. brzęk, szelest, kukanie), utwory poetyckie wyzyskują przede wszystkim wyrazy charakteryzujące się podobnymi walorami i na tej zasadzie tego typu podobieństwa formuje się dźwiękonaśladowcze sekwencje głoskowe (nazywa się to instrumentacją głoskową), które tworzą pewne całości, taki zabieg ma na celu wywołanie określonego klimatu poetyckiego; onomatopeja jest więc środkiem stylistycznym pozwalającym imitować różne głosy i dźwięki (w mowie potocznej to np. odgłosy wydawane przez zwierzęta - miau, miau; hau, hau; kukuryku itp. zaś w języku poetyckim np. zgrzyt, świszczeć, dzwonić.)
P
Paradoks - myśl, która pozornie sprawia wrażenie sprzecznej wewnętrznie, niezgodnej z rzeczywistością, jednak po zastanowieniu okazuje się wyrażać głęboką prawdę (np. J. A. Morsztyn, "Cuda miłości": Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję"; L. Staff, "Jest czas olbrzymich prób": "Cokolwiek stracisz, tym się zbogacisz").
Parafraza - w literaturze polega na takiej przeróbce, modyfikacji utworu, gdy zachowana zostaje treść, podczas, gdy forma zostaje zmieniona, zwykle rozwinięta, jaśniejsza; muzyka traktuje parafrazę jako luźną transkrypcję, w której wariacjom podlega temat lub cały utwór muzyczny; nazwę tą przypisuje się także wiązankom muzycznym (główną rolę pełnią w nich popularne melodie operetkowe.
Parodos - antyczny teatr grecki nazywał tak wstępną pieśń wykonywaną przez chór; tak samo nazywał się miejsce, z którego przechodziło się od audytorium na scenę, tamtędy właśnie przechodzili do swoich miejsc widzowie oraz na sceniczne podium aktorzy.
w powtórzeniach elementów podobnych do siebie.
Parenteza - to zdanie, które autor umieścił w nawiasie, uzupełniające niejako całą wypowiedź (np. "I od takiego, Boże nieskończony, (w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie sam przez się żyjąc) żądasz ...").
Personifikacja - (nazywana także uosobieniem); środek stylistyczny będący zwykle stereotypową przenośnią; polega na przypisaniu zjawiskom przyrody, zwierzętom, roślinom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich (animizacja polega zaś na ożywieniu, czyli nadaniu przedmiotom nieożywionym właściwości istot żyjących niekoniecznie ludzi np. ryczące fale, mrugająca gwiazdka, wyjący wiatr); personifikacja i animizacja są często używane w bajkach (np. I. Krasicki, "Ptaszki w klatce": "Czegoż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody"), ale także w literaturze średniowiecznej (np. w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" Śmierć przedstawiona została jako rozkładające się ludzkie ciało, które ma zdolność mówienia ludzkim głosem - "Śmierć do niego przemówiła").
Peryfraza - (od francuskiego słowa périphrase, greckiego períphrasis, które jest złożeniem słów perí - "wokół" oraz phrásein - "oznajmiać"); trop stylistyczny polegający na zastąpieniu określonego wyrazu poprzez bardziej rozbudowane opisy, omówienia (np. zamiast powiedzieć Juliusz Słowacki można użyć bardziej rozbudowanego wyrażenia - "autor "Kordiana"" albo "wieszcz narodowy"; zamiast Henryk Sienkiewicz - "twórca Trylogii" itp.).
Podmiot liryczny - odmiana podmiotu literackiego; podmiot ten jest fikcyjną, skonstruowaną przez poetę osobą, która jest wyrazicielem refleksji, przeżyć, doznań i poglądów; podmiot ten jest nadawcą w poetyckim monologu lirycznym.
Polisyndeton - ten środek stylistyvczny występuje, gdy współrzędne człony zdania połączone są za pomocą identycznych spójników (np. Julian Tuwim, "Lokomotywa": "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy...").
Porównanie - środek stylistyczny, w którym zestawiane i porównywane są ze sobą dwa zjawiska bądź przedmioty; porównanie składa się z dwóch członów, jeden z nich pełni funkcję określającą, a drugi określaną, połączone są za pomocą takich wyrażeń jak: jak, jako, jak gdyby, niczym, podobny, niby; jeśli część określająca rozrasta się i staje się podobna do obrazu poetyckiego mamy do czynienia z tzw. porównaniem homeryckim (takie porównania występują przede wszystkim w eposach homeryckich, ale również w naszej rodzimej literaturze, np. w "Ogniem i mieczem" Henryka Sienkiewicza); w mowie potocznej obecna jest duża ilość porównań stereotypowych (np. chytry jak lis, blady jak ściana, wściekły jak osa, głupi jak but).
Prolog - w utworze dramatycznym nazywa się w ten sposób wydzieloną wstępną cześć dzieła; prolog w powieści służy do krótkiego wprowadzenia czytelnika w akcję, zamieszczenia komentarza autorskiego lub przedsłowia.
Proza - określa się tym mianem wszystkie dzieła pisane mową niewiązaną (w odróżnieniu od utworów poetyckich, które charakteryzuje mowa wiązana), do utworów prozatorskich zalicza się więc m. in. powieść, nowelę, opowiadanie, czasami też prozą pisane są niektóre współczesne sztuki teatralne; w przenośnym znaczeniu proza oznacza szarą, przyziemną rzeczywistość, codzienne życie.
Przenośnia (nazywana inaczej metaforą) - środek stylistyczny, którego istotą jest nadanie wyrazowi nowego znaczenia, zakres znaczeniowy słowa zostaje przeniesiony na inne słowo, przy czym pomiędzy obydwoma wyrażeniami można dostrzec jakieś pokrewieństwa (przykładowo określenie "koralowe usta" - odwołuje się do podobnego, owalnego kształtu koralu i ust oraz podobnego, czerwonego koloru); celem przenośni jest zaskoczenie odbiorcy, pobudzenie go do myślenia i próby odkrywania z wyrazów powszechnie używanych metaforycznych znaczeń zawierających ukryte i niespodziewane treści.
Przerzutnia - (inna nazwa to francuskie tłumaczenie tego słowa - enjambement); występuje wówczas, gdy część przynależąca treściowo i intonacyjnie do określonego wersu zostaje przeniesiona do wersu następnego (np.
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję? (...)".
Pytanie retoryczne - użycie formy pytającej nie po to, aby uzyskać na nie odpowiedź, ale by zasygnalizować wątpliwość, wyrazić własny pogląd, podkreślić swój punkt widzenia; autor pytania retorycznego nie oczekuje, że odbiorca na nie odpowie, ponieważ odpowiedź na nie jest albo niemożliwa, albo wręcz odwrotnie -prosta
i oczywista dla wszystkich (np.
"Jak żyję, serca już nie mając?
Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?
Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?" ).
R
Refren - (zwany inaczej przyśpiewem); występuje w formie powtarzającego się regularnie wyrazu, zwrotu, wersu lub strofy; refren podkreśla rytmiczność wiersza lub pieśni, czasem podkreśla motyw przewodni utworu (przykładem niezwykle wyrazistego refrenu będą powtarzające się wersy w wierszu L. Staffa "Deszcz jesienny": "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...").
Rym - występuje wówczas, gdy powtórzone zostają jednakowe albo podobne zespoły głoskowe kończące słowo, które zajmują w wersie określone miejsce.
Rytm - pewna uchwytna powtarzalność w utworze lirycznym (wiersz nie posiadający rytmu nazywany jest wierszem wolnym).
S
Satyra - gatunek literacki wywodzący się już ze Starożytności, który ma na celu wyszydzenie, ośmieszenie indywidualnych lub społecznych wad, przywar, zła i bezprawia.
Science fiction - są to przede wszystkim powieści, których akcja toczy się zazwyczaj w odległej przyszłości; dużą rolę odgrywają w nich hipotezy naukowe, fantazje dotyczące wynalazków technicznych i przewidywanego postępu cywilizacyjnego.
Stasimon - w antycznym teatrze kwestia śpiewana, którą wykonywał chór oddzielająca kolejne akty (epeisodia).
Synekdocha - jest jedną z odmian metonimii, opiera się na zasadzie "całość zamiast części", albo "część zamiast całości" , zazwyczaj jest to:
1. gatunek zamiast rodzaju i odwrotnie (gdy np. zamiast powiedzieć "człowiek" autor używa słowa "śmiertelnik");
3. materiał zamiast przedmiotu, który został z niego wykonany (np. "żelazo" użyte w znaczeniu "miecz", "ołów" jako "naboje");
4. liczba pojedyncza zamiast mnogiej (np. nie lubię pochlebcy - zamiast "pochlewbców");
5. liczba określona na miejsce nieokreślonej (np. tysiące myśli, miliony gwiazd);
6. osoba zastępująca pospolite imię (np. o złośliwym krytyku można powiedzieć Zoil).
T
Tragedia - gatunek dramatyczny wierszowany lub prozatorski mający poważny i wzniosły charakter; celem tragedii jest zazwyczaj ukazanie konfliktu moralnego pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami, albo postawienie bohatera w obliczu siły wyższej (którą może być los, okoliczności lub dobro publiczne); tragedia zawsze zakończona jest klęską głównej postaci, wszystkie wydarzenia zmierzają nieuchronnie do takiego właśnie finału; w języku potocznym określenie tragedia odnosi się do wielkiego nieszczęścia, ciosu dla pojedynczego człowieka lub całej społeczności.
Trylogia - jest cyklem, w skład którego wchodzą trzy utwory literackie (zwykle są to dramaty lub powieści) albo też filmowe; łączy je na ogół wspólny tytuł, temat i bohaterowie.
W
Wiersz biały - utwór liryczny, w którym nieobecne są rymy; szczególnie popularny wśród poetów współczesnych; pierwszy raz w literaturze polskiej użył wiersza białego Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich".
Wykrzyknienie - (nazywane inaczej eksklamacją, pochodzi od łacińskiego słowa "exclamatio" oznaczającego okrzyk); są to zdania kończące się wykrzyknikiem, często wtrącane w wypowiedź, świadczą o emocjonalnym zaangażowaniu nadawcy.
Z
Zdrobnienie - środek stylistyczny, który często stosuje poezja dziecięca (np. "Pan Kotek był chory i leżał w łóżeczku"), utwory o dzieciach (np. "ucieszne gardziołko"), poezja ludowa ("Hej przeleciał ptaszek..."); zdrobnienia używane są również, aby wzmocnić kontrast między np. brutalnością napastnika a bezbronnością ofiary (np. Jan Kochanowski, "Treny": "Tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome, słowiczki liche zbiera (...)".
Zgrubienia - (inaczej augmentatywy); pozwalają na nadanie danemu słowu znaczenia pejoratywnego (np. chłopisko, bachor).