Bardach
Część I
Rozdział pierwszy
Systematyka nazw
Wenetowie - Tacyt, Ptolemeusz
także Sklawenowie, Antowie - Jordanes
Wędrówka na zachód Łada, Odra
Na południe słowianie pd-zach.
Przez Dunaj południowi
Ustrój rodowo - plemienny
Ród
Zespół rodzin
Więzy plemienne
mężczyźni o wspólnym przodku
również poprzez małżeństwo
funkcje
osadnicza - w jednej osadzie
gospodarcza - gosp. Wypaleniskowa
obronna
kult wspólnych przodków
usunięcie - poprzez wygnanie (najwyższa kasa, obok śmierci)
Plemię = kilka rodów
Przewodził naczelnik
U boku - starszyzna rodowo - plemienna
Rozpad ustroju
Pojawienie się niewolników i różnic materialnych (bogaci ze starszyzny rod. - plem.)
Wędrówka ludów (VI - VII w.)
Zmiana trybu życia
pojawienie się więzi sąsiedzkich
rolnictwo orne
zwiększenie plonów
powiększenie areałów pod uprawę
mniejszy kolektyw ludzki zaangażowany w pracę
nowy podział plemion
małe - zgrupowanie rodów, typowe dla ustr. Rod. - plem.
Wielkie
powstałe w wyniku połączenia kilku małych plemion (dobrowolnie lub siłą)
związki plemion
naczelnik - dux, rex
wspólnota terytorialna
opola
skład
osady wielodworcze - wsie
osady jednodworcze
obwarowany palisadą ośrodek opola - tzw. „czoło opolne”
wiece
zbierały się w/s ogólnych
decyzje przygotowywał a starszyzna późniejsi dowódcy wojenni
organizacja wojskowa - cała ludność męska
USTRÓJ ZWANO ZATEM DEMOKRACJĄ WOJENNĄ
Społeczeństwo
Wielkie rodziny (stadium przejściowe w procesie rozkładu wspólnoty rodowej)
władza ojca - patriarchy
obejmowała 3-4 pokolenia męskie + żony + potomstwo + przyjęte osoby spowinowacone + obce osoby (niekiedy)
wspólne gospodarstwo
jednostka życia społecznego
małe rodziny
wyodrębnione z wielkich rodzin
rodzice + dzieci
samodzielne gospodarstwa
właściciele gruntów ornych i bydła LASY, PASTWISKA, WODY należały do opola jako całości
patronimia
kilka małych rodów
funkcja - głównie obronna, wzajemna pomoc
zamieszkałe na jednym osiedlu
Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich.
Do IX w. - niewielkie ośrodki w postaci kompleksów grodziskowych
IX w - większe ośrodki, łączące szereg terytoriów
Wiślicko - krakowski w Polsce południowej księstwo wiślan
Kraków
Tyniec
Wiślica
wchłonięci przez Wielkie Morawy, później przez Czechy ok. poł. X w.
Gnieźnieńsko - poznański w Polsce północnej państwo Polan
wchłonęli:
Pałuków
Ledniczan
Gieczan
Goplan
dokonali zjednoczenia ziem nad Wartą i Wisłą (po likwidacji Wiślan przez Czechów)
Rozdział drugi
Polskie państwo wczesnośredniowieczne
Powstanie państwa polskiego
Przyczyny sukcesu Polan
Korzystne odosobnienie od sąsiednich państw
Brak rywalizującego ośrodka
Żyzne ziemie pod rolnictwo orne
Duża ciągłość polityczna:
Siemowit, Leszek, Siemiosław, Mieszko
Państwo polskie w IX w.
Książe
Możni
funkcje urzędnicze
dowódcy drużyny
zarządcy dworów
utrzymywali się z:
dochodów państwowych
płodów (pracowali na nich niewolnicy)
handel z krajami obcymi (np. nadwyżką niewolników)
ludność wolna
płaciła daniny
świadczenia w naturze - posługi
obowiązek budowy grodów
dostarczanie ludzi do straży w grodach
żywność dla dworu, urzędników
drużyna
zapewniała posłuch wśród poddanych
urządzała wyprawy wojenne na czele z księciem
Polska w X i XI w.
Książe, później król
pełnia władzy
ucieleśnienie państwa
Aparat władzy
charakterystyka:
uprzywilejowana w stosunku do społeczeństwa grupa
czerpała środku utrzymania ze swojej pozycji
wyalienowana od społeczeństwa
rada monarsza
ciało niesformalizowane
najwyżsi dostojnicy
elita władzy
grupy współdziałania
drużyna monarsza
najwcześniejsza
najściślej związana z monarchą
urzędnicy
rekrutowali się z tej grupy doradcy monarchy
grupa niejednolita (konflikty)
nurt realizujący cele monarchy
nurt dbający o własne interesy (przeważający)
RÓWNIEŻ niejednolitość pochodzenia terytorialnego
Grupa dziedziczna - próba zmonopolizowania urzędów (np. Sieciech)
Stopniowe wzmacnianie pozycji, osłabianie władzy monarchy
Duchowieństwo
Od chrztu Polski (966 r.)
Liczne środki materialne
uposażenie duchownych
budowa świątyń
z niej rekrutowali się także dorady monarchy
kościół w Polsce = kościół państwowy
ZAPEWNIAŁY REALIZACJĘ CELÓW POLITYCZNYCH
System skarbowy
rozwijający się
system eksploatacji scentralizowanej (a contrario sys. Zdecentralizowany)
realizowanie również celów indywidualnych poszczególnych grup
zmiany gospodarcze i społeczne (wynikające z powyższych)
powstanie wielkich ośrodków obronnych, budownictwo grodów, kościołów
powstanie centralnych ośrodków administracji, kultu religijnego w postaci grodów i podgrodzi
powstanie wielkiej własności ziemskiej świeckiej i duchownej
zmiany w strukturze społeczeństwa - zubożenie ludności wiejskiej
struktura patrymonialna Polski
patrymonium - dziedziczna własność monarchy
wiec - udział ludności w sprawach publicznych
głównie elekcje władców w obrębie dynastii panującej
pomieszanie instytucji i norm publicznoprawnych z prywatnoprawnymi
prawo książęce
władza zwierzchnia
sąd nad ludnością
pobór danin
żądanie posług na rzecz księcia i urzędników
regalia - własność króla w stosunku do ziem nie należących do możnych
Źródła prawa i źródła poznania prawa
Polskie prawo zwyczajowe
źródła praktyki
dokumenty, określające czynności prawne
umowy kupna - sprzedaży, darowizny
akty sądowe
książęce akty nadania
np. Księga Henrykowska (Henrykowie Śląscy)
formularze czynności prawnych
dla kancelarii monarszej
dla stanów
Prawo Ziemskie
Księga Elbląska - najstarszy zwód prawa polskiego
spis prawa zwyczajowego
prawo polskie, pruskie, lubeckie
język niemiecki
XII/XIV w.
na potrzeby krzyżaków
częściowo zachowany
przepisy zachowane zawierają przepisy dotyczące:
organizacji sądów
postępowania sądowego
prawa karnego
Zwyczaje ziemi łęczyckiej
Zwyczaje ziemi krakowskiej
roczniki
z tablic paschalnych (określały daty wielkiej nocy i innych świąt kościelnych)
zapiski interlinearne i marginalne
np. świętokrzyski z 1122 r., poznański, kamieniecki
hagiografia (żywoty świętych)
np. św. Wojciecha - wielokrotnie wydawane
kroniki
bezpośredni przekaz wydarzeń
polskie - Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz, Janko z Czarnkowa
obce - Widukind, Thietmar, krzyżackie, Kosmas
listy
najstarszy - Bolesław Śmiały
Prawo stanowione
statuty - akty prawne wydawane przez monarchę, regulują poszczególne dziedziny życia
najstarsze - Bolesława Krzywoustego, np. „testament krzywoustego”
edykty
przywileje
jednostkowe
na rzecz możnowładców, rycerzy (os. fiz.), instytucji kościelnych (os. prawnych)
immunitetowe - dominowały
ograniczały prawo książęce na rzecz ich odbiorców (panowie duchowni i świeccy),
regulowały życie ludzi zamieszkałych w ich dobrach
ogólne
ziemskie (od XIII w.)
na rzecz wszystkich członków stanu (stanów) - duchowieństwo, szlachta
1228 - Władysław Laskonogi w Cieni - przestrzeganie immunitetów, rządzenie wg rady biskupów i baronów
1291 - Wacław II w Lutomyślu - obsadzanie urzędów w porozumieniu z dostojnikami, nieściąganie nowych i nienależnych podatków
generalne (od XIV w.)
1355 - Buda
1374 - Koszyce i inne
Prawo kanoniczne a kościelne
kanoniczne - zespół norm prawnych wytworzonych przez Kościół
reguluje stosunki Kościoła wewnętrzne i zewnętrzne
prawo kanoniczne powszechne:
collectio tripartita
Dekret Gracjana
Dekret Grzegorza IX
prawo kan. polskie (partykularne):
statuty prowincjonalne
statuty diecezjalne
kościelne - zespół norm prawnych regulujących stosunki Kościoła (zew. i wew.), wytworzone zarówno przez Kościół, jak i przez państwo lub ich wzajemnego porozumienia
Prawo niemieckie na ziemiach polskich
przywileje lokacyjne
wystawiane przez panującego dla odbiorcy przywileju - rycerzowi lub inst. duchownej
dokument lokacyjny
wystawiany przez pana dla osadników
określał ustrój miasta lub wsi
zawierał obowiązki i prawa osadników
(mógł być jednym dokumentem z przywilejem, gdy lokatorem był sam monarcha)
źródła prawa niemieckiego
spis prawa zwyczajowego - Zwierciadło Saskie (z poł. XIII w.)
ortyle
wydawane przez miasta niemieckie dla miast filialnych
źródło prawa niemieckiego
Weichbild Magdeburski (XIV w.)
obejmował ustrój sądów i miejskie prawo sądowe
Ustrój społeczny i jego przemiany w X-XIII w
Kształtowanie się wielkiej własności ziemskiej i stanów
Własność ziemi - podstawą stosunków społecznych.
beneficja - za pełnioną służbę wojskową
przekształciły się w dziedziczną własność alodialna
możnowładcy, rycerze - w zamian za służbę wojskową - początki prawa rycerskiego
domena władcy - własność ziemska władcy (osobista)
Rodzaje renty gruntowej - praca zależnych chłopów na ziemi pańskiej;
renta odrobkowa - nieodpłatna praca na rzecz pana bezpośrednio w jego gospodarstwie
renta naturalna - oddanie produktu w naturze
renta pieniężna - świadczenie określonej sumy pieniężnej (czynsz pieniężny)
dziesięcina - świadczona na rzecz Kościoła
ciężary na rzecz władcy (charakter publicznoprawny)
system danin na rzecz władcy - opierał się na prawie książęcym
grody stołeczne i kasztelańskie - tworzone w celu poboru renty (praca odbywała się w osadach służebnych)
później zaczęto tworzyć osobne ośrodku gospodarcze - tzw. dwory monarsze, zarządzane przez włodarzy
Wzrost wielkiej własności ziemskiej
najliczniejsza w Małopolsce, Wielkopolsce, Kujawach, Śląsku
przyczyną było:
zwiększenie przywilejów i
władzy administracyjnej możnowładców oraz
kolejne nadania z ręki monarszej
darowizny możnowładców (w przypadku duchownych)
rugowanie chłopów książęcych i drobnych rycerzy
dominacja własności alodialnej
immunitety: ekonomiczny i sądowy
ekonomiczny
pierwsze immunitety uzyskiwały klasztory
zwolnienie (tzw. wolność) ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od danin i posług (określonych w przywileju)
monopolizacja świadczeń przez pana
sądowo - administracyjny
przejęcie władzy państwowej i sądowej w stosunku do ludności wiejskiej
wzmocnienie bezpośredniej władzy nad chłopem
kary płacone przez skazanych - dodatkowe źródło dochodu pana
B. Kształtowanie się stanów - grupa społeczna różniąca się od innych faktycznym położeniem w społeczeństwie oraz statusem prawnym
uprzywilejowane
duchowieństwo (od XIII w.)
od uzyskania immunitetów oraz samodzielnego sądownictwa i prawa kościelnego
posiadali większość przywilejów, które dotyczyły również szlachty np. immunitety
nie decydowało urodzenie
na rzecz Kościoła płacono liczne podatki - np. dziesięciny - źródło bogactwa
szlachta (wcześniej rycerski) (od. XIV w.)
decydowało urodzenie
od masowego zdobycia immunitetów
własność rycerska zwolniona od ciężarów prawa książęcego (tzw. dziesięcina snopowa)
na rzecz kościoła płacili tzw. dziesięcina swobodna
wzmożona ochrona życia, zdrowia rycerzy przez prawo, tzw. prawo rycerskie + inne elementy
prawo do wykupi przez władcę w razie popadnięcia w niewolę
prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej
prawo żądania wynagrodzenia za wyprawę za granicę kraju
prawo dziedziczenia ziemi w linii bocznej (później również kobiety)
brak obowiązku ogłaszania zapowiedzi przed ślubem
służba wojskowa świadczona monarsze - w zamian za przywileje
stratyfikacja stanu:
możnowładztwo (komesowie, baronowie)
urzędy państwowe
zarząd grodami
prawo nieodpowiednie - wyłączenie spod sądownictwa kasztelanów i poddanie bezpośrednio sądownictwu władcy
niekiedy prawo wnoszenia własnych warowni
posiadania herbu i zawołania (godła) - powstanie rodów heraldycznych
ich własność wzrastała (jak wyżej opisano)
rody możnowładcze
wspólni przodkowie
najwięksi posiadali własne drużyny rycerskie (zaliczani do familii)
podporządkowali sobie słabsze ekonomicznie rycerstwo - głównie służba wojskowa
rycerstwo średnie i drobne (wcześnie po prostu rycerstwo)
osiadłe na ziemi dzierżonej (beneficjum) lub dziedzicznie
dawni drużynnicy oraz zamożniejsi wolni (włodycy)
podległość osobista względem księcia
wierność
uczestnictwo w wyprawach wojennych i łowach
wykonywanie róźnorakich zleconych funkcji
utrzymywani przez monarchę, otrzymywali od niego dary
z czasem otrzymali własność alodialną
uprawiana początkowo samodzielnie
później przez niewolników i zależnych chłopów
pasowanie na rycerza - tzw. miles strenuus
istnienie tzw. rodów gniazdowych
dominujący element solidarności
związek węzłem wspólnego przodka lub tradycji
nieuprzywilejowane
mieszczaństwo
od uzyskania przez miasta praw samorządowych
podgrodzia
skupiały ludność rzemieślniczą
w pobliżu grodów - miejsca targowe
związane funkcjonalnie i przestrzennie z grodami
miasta były grupą konsumentów
społeczeństwo
rządzący (meliorat)
kupcy
lud
rzemieślnicy
ludność służebna
dawni drużynnicy
stopniowe wyodrębnienie od grodów
targi (osady targowe)
odbywały się tu regularne targi na produkty rolne i rzemieślnicze
targ + karczmy, czasem kościół
rzemieślnicy (wokół targu)
ochrona mirem monarszym
prawo targowe
swoboda dokonywania na targu transakcji handlowych przez wszystkich obecnych
połączone z nadaniem immunitetu panu - powstanie tzw. targu wolnego
lokacje miast
dokument lokacyjny - podstawa lokacji
wymagał wydania przez władcę przywileju lokacyjnego
zawierał:
nadanie prawa miejskiego
przywilej udzielony wójtowi
nadanie miastu prawa targu
określenie warunków wykonywania rzemiosła
nadanie mieszczanom gruntów poza miastem
miasta książęce (dokument lok. władcy) i prywatne (dok. lok. pana feudalnego)
wyłączano miasto spod władzy urzędników monarchy
władza wójta (zwykle zasadźca)
nadanie prawa niemieckiego mieszkańcom
zapewniało lepszy rozwój gospodarki towarowej
dwa systemy:
magdeburski
dominujący
statuty i przywileje (tzw. prawo magdeburskie)
wzory przejmowane przez polskie miasta
prawo średzkie
prawo chełmińskie
lubecki (miasta nadmorskie)
lubeckie prawo miejskie
flamandzki (niekiedy)
stratyfikacja:
spory napływ ludzi do miast („powietrze miejskie czyni wolnym” - po roku)
posiadający prawo miejskie (m.in. obywatelstwo, dziedziczne)
patrycjat miejski
zamożni kupcy
organ - samorząd miejski (XIII w.)
dzierżył władzę
głównie pochodzenia niemieckiego
pospólstwo
najliczniejsi
rzemieślnicy
drobniejsi kupcy
walczył o uzyskanie władzy z patrycjatem
brak prawa miejskiego (obywatelstwa)
plebs
biedota miejska
wyrobnicy
służba domowa
ludzie bezrobotni
organizacja miasta:
wójt
na czele
dziedziczny
lennik w stosunku do pana
zadania
przewodniczenie ławie sądowej
wykonywanie funkcji policyjnych
ściąganie czynszów na rzecz pana
przygotowanie obrony miasta
spore uposażenia
samodzielność wobec miasta i pana (w dużych miastach)
na prawie lubeckim - głównie upr. sądowe
rady miejskie (od XIII w.)
pierwsze w miastach na pr. lubeckim - sądowy organ zarządu miasta
powoływana przez patrycjat (w celu uniezależnienia od pana i wójta)
kilka(naście) osób + burmistrz na czele
później nieco wzmocniła kompetencje kosztem wójta
rzemiosło miejskie - organizacja w cechach - przymusowa organizacja wolnych rzemieślników miejskich jednej lub kilku pokrewnych specjalności
ochrona interesów członków korporacji
w stosunku do konkurencji pozacechowej
wobec kupców
wobec wsi
gwarantowała członkom wyłączność wykonywania rzemiosła w mieście
podniosła poziom produkcji
wzajemna pomoc np. wdowie i dzieciom po śmierci członka
bractwo religijne
jednostka wojskowa
pobierano składki
majstrowie (musieli posiadać obywatelstwo) - prowadzili warsztaty wspólnie z:
1-2 czeladnikami
po kilku latach mógł zostać majstrem, po wykonaniu tzw. majstersztyku
uczniami
obowiązek pracy w warsztacie
posługi w domu majstra
po kilku latach stawał się czeladnikiem
organizacja handlu
targi
1-2 razy w tygodniu
zakaz sprzedaży poza rynkiem
uczestniczyli miejscowi oraz chłopi
ożywienie wymiany na rynku lokalnym
jarmarki
raz w roku
na podstawie uzyskanego przywileju
uczestniczyli kupcy spoza okręgu
ożywienie wymiany na szerszym polu
przymus drogowy
obowiązek używania określonych dróg, na których istniały stacje celne
liczne cła - utrudnienia wymiany
stopniowe ograniczanie ceł
prawo składu
przymus wystawienia towarów w mieście podczas przejazdu przez nie
od XIII/XIV w
przywilej uzyskały np. Wrocław, Szczecin, Kraków
bezwzględne i
obowiązek sprzedaży w całości (nie mógł jechać dalej póki...)
możliwość dyktowania ceny kupcom przez miejscowych
względne
obowiązek wystawienia towaru przez określony czas
po tym okresie mógł wieźć dalej
chłopstwo
od upowszechnienia się systemu czynszowego
wpływ monarchy, który nadawał ziemię wraz z poddanymi mu chłopami (przypisańcy)
stopniowe uzależnianie ekonomiczne
stratyfikacja:
wieśniacy książęcy
podporządkowani bezpośrednio księciu
samodzielni gospodarze
prawo do ziemi jako własności podległej
duża samodzielność gospodarcza i osobista
powinności określało prawo książęce
przypisańcy
powstali drogą nadania panom ziemi wraz z ludźmi
nie mogli opuścić dóbr
zależność utrwalona w dokumencie nadawczym
zakupy
powstali w wyniku zadłużenia się
oddanie siebie lub rodziny i praca do momentu spłacenia długu
brak możliwości spłaty - popadnięcie w zależność
bardzo liczna grupa
zależni w drodze komendacji
potrzebowali opieki feudalnej (gospodarczej oraz przed samowolą urzędników)
zachowanie gospodarstwa (jako własność podległą)
określone świadczenia w zamian
rodzaje świadczeń
specjalizacja świadczeń
rolnicy
rzemieślnicy dworscy i grodowi
ludność służebna - stopniowo przekształcali się w rolników
renta naturalna
renta odrobkowa (wykonywana przez tzw. ratajów
renta pieniężna
stopnie zależności
wolni (prawo wychodu ze wsi)
miejscowi - podporządkowani panom
goście - osiadali na podstawie umowy czynszowej, posiadali prawo wychodu
pochodzili również spośród zbiegłych przypisańców i niewolnych
poddani (zależni)
opole
nakładano niektóre świadczenia skarbowe na całość
składanie świadectw przy rozgraniczaniu dóbr
obowiązek śladu - tj. pognania za złoczyńcą - odpowiedzialność zbiorowa za niedopełnienie
odpowiedzialność za znalezienie trupa na terytorium
zanik opoli w związku z powstawaniem immunitetów oraz lokacji na prawie niemeckim
osadnictwo na prawie polskim (osadnictwo obyczajem wolnych gości)
dążenie chłopów do polepszenia warunków bytu przez
zwiększenie obszaru uprawy
unormowanie świadczeń na rzecz pana
związanie ich z rozmiarami posiadania gospodarstwa
ściągano nowych osadników, zachęcanych atrakcyjnymi warunkami
racjonalizacja świadczeń - czynsz w naturze lub w pieniądzu (określono termin i wysokość)
prawo wychodu
unormowanie praw do ziemi na zasadzie własności podległej
osadnictwo odbywało się zgodnie z wykształconymi zasadami
osadnictwo niemieckie
osadnicy pochodzący z Niemiec i Flandrii
szybszy sposób na zaludnienie wsi przez panów
osadnicy - szukali lepszych warunków do bytu
stwarzano im atrakcyjne warunki:
prawo własności podległej
określony czynsz
prawo wychodu
stosowanie własnego prawa i form organizacji osadniczej
osadnictwo na prawie niemieckim
prawo niem. odpowiadało rozwijającym się stosunkom towarowym
tworzono nowe wsie oraz przenoszono dawne polskie wsie na prawo niemieckei
istotne cechy:
własność podległa do nadziału chłopskiego
racjonalizacja ciężarów chłopskich
prawo wychodu
jednolite sądownictwo dominialne (dochody z kar czerpali panowie i sołtysi)
zjawisko masowe - ze względu na zgodność interesów panów i chłopów na tym etapie
przenoszono wsie na prawo niemieckie niekiedy bez dokumentu lokacyjnego (liczba wsi na prawie niemieckim była więc faktycznie dużo większa)
lokacja wsi na prawie niemieckim
zezwolenie lokacyjne - forma przywileju (wcześniejsze nadanie immunitetu)
na tej podstawie - umowa z zasadźcą (organizatorem wsi)
w rezultacie - pan wystawiał dokument lokacyjny - podstawa organizacji wsi (zasadźca był odbiorcą dokumentu)
treść dokumentu:
wyłączenie mieszkańców spod jurysdykcji prawa pospolitego oraz ciężarów na rzecz władcy
określenie praw i obowiązków zasadźcy i osadników
sołtys
stał na czele wsi (zwykle był nim zasadźca)
urząd dziedziczny (warunki określone w dok. lokacyjnym)
spore uposażenie
obowiązki
przewodniczenie wiejskiej ławie sądowej
zbieranie czynszów dla pana
służba wojskowa (często)
zazwyczaj zamożni mieszczanie lub chłopi (głównie Niemcy)
sąd leński - właściwy dla sołtysa
prawa i obowiązki chłopów
posiadanie dziedziczne - własności podległej (tzw. prawo zakupne - płacili bowiem za nadział panu - można było tę ziemię zbyć, lub chłopa wyrugować przy niespłaceniu)
tzw. łan chełmiński (ok. 30 morgów)
lub tzw. łan frankoński (większy) (ok. 42 morgi)
wspólne pastwisko - dla całej wsi
brak przywiązania do ziemi (pr. niemieckie)
lata wolnizny (2-24) - brak czynszu
czynsz w:
zbożu
pieniądzu
mieszany (1+2)
świadczenia w naturze (kury, jaja itd.) + praca w czasie siewu i żniw
ciężary na rzecz państwa i kościoła
poradlne
ciężary związane z obroną kraju
dziesięcina kościelna
na prawie polskim (różnice)
niesprecyzowany sposób nadziału ziemi
wyższa robocizna
brak sądu sołtysa i ławy (w zamian sąd dominialny pana - tzw. włóka)
niewolni (poza hierarchią stanową)
posiadanie przez panującego, możnych, rycerzy
pochodzili z:
jeńców wojennych
także niewypłacalny dłużnik
przestępca
potomkowie niewolnych
praca jako czeladź dworska u pana bądź władcy
z czasem pomniejszała się ich liczba
zbiegostwo
rozwój gospodarczy - zaczęto ich osadzać na gospodarstwach typu chłopskiego
sytuacja zbliżona do ludności zależnej
urządzeni w dziesiątki i setki - zarządzane przez dziesiętników i setników
Chrzest Polski. Rozwój organizacji kościelnej.
Polska prowincja kościelna
pierwsze bpstwo - Poznań - 968 r.
pierwsze abpstwo - Gniezno - 1000 r.
+ dodatkowe bpstwa - Wrocław, Karków, Kołobrzeg
Organizacja Kościoła
Na szczeblu diecezji
kapituły
złożone z kanoników, mogli piastować urzędy (tzw. prałaci)
własne uposażenia kapituł - samodzielność
prebenda - własne uposażenie kanoników (od XIII w.)
ciało doradcze biskupa
od XIII - wybierały biskupa (pierwszy - Kadłubek)
biskup
organizacja parafialna
częściowo przetrwała do dziś
obejmowała ogół osiedli
fundatorami - zazwyczaj moźnowładcy
osobowość prawna - biskupstwa, kapituły, opactwa
stopniowe uniezależnianie się od możnych - prawo własności --> prawo patronatu
archidiakonaty
obejmowały kilka parafii w celach administracyjno - podatkowych
Synody
prowincjonalne - ogólnopolskie zjazdy biskupów, opatów, przełożonych zakonów, prałatów
zwoływane przez metropolitę gnieźnieńskiego
diecezjalne - ogólnodiecezjalny zjazd delegatów
zwoływane przez biskupa
legackie - w celu wprowadzenia przepisów powszechnych prawa kościelnego, umocnienia organizacji itd.
zwoływane przez legata papieskiego
Klasztory
benedyktyni - najwcześniejsze (XI)
cystersi - głównie obcokrajowcy
zakony żebracze (XIII), w miastach, utrzymywane z datków ludności
franciszkanie
dominikanie
liczne dobra ziemskie
egzempcja (wyjęcie spod jurysdykcji biskupów na rzecz zwierzchników zakonnych na zachodzie) - XIII w.
Uniezależnienie Kościoła od władzy świeckiej
1180 - książęta zrzekli się prawa zaboru pozostałych po zmarłym biskupie ruchomości (ius spolii)
XIII w - reformy mające na celu zrzucenie władzy świeckiej nad kościołem
celibat - w II. poł. XIII w.
liczne immunitety i przywileje
Uposażenie Kościoła
dobra ziemskie
dziesięcina
snopowa - chłopi
swobodna - szlachta (sama ustalała formę - np. pieniężna)
Monarcha a czynniki społeczne
władza monarsza
ograniczona przez wiece i radę monarszą
wzmacniała
silna drużyna
poparcie Kościołą
osobiste przymioty władcy
sytuacja polityczna
pozycja możnych
ciągłość dynastyczna
różne formy - np. wybór pośród męskich potomków dynastii
stopniowe ograniczanie władzy - wzrost wpływu możnych
koronacja
tylko 3 na 8 władców polskich - Chrobry (1025), Mieszko II (1025), Śmiały (1076)
nawet po zaprzestaniu Polska była uznawana za „królestwo”
tradycja przetrwała rozdrobnienie
centralizacja i decentralizacja
centralizacja
kierunek reprezentował monarcha i jego otoczenia z drużyną
uwidaczniał się poprzez:
ekspansję terytorialną
utrzymanie terytoriów pod rządami dynastii
ugruntowanie władzy
interesy obrony państwa
stałe objazdy kraju przez panującego - „wędrujący monarcha”
decentralizacja
reprezentowana przez część możnych (drugi obóz - dworski - popierał króla w zamian za uposażenia)
zasada pryncypatu
princeps - zwierzchni książę
uprawnienia ogólnopaństwowe
polityka zagraniczna
naczelne dowództwo
powołanie abp gnieźnieńskiego i biskupów
mianowanie komesów głownych grodów
władza książęca w czasie rozdrobnienia
zasada pryncypatu + senioratu - princepsem miał być każdy najstarszy z książąt
dzielnica princepsa - Małopolska z Krakowem + ziemia sieradzka i łęczycka + pomorze
stopniowy zanik władzy princepsa
ograniczana przez przywileje jednostkowe i ziemskie
następstwo tronu
męski potomek (przy braku bezpośredniego - z linii bocznej)
desygnacja (szczególnie poprzez adopcję)
elekcja
umowy sukcesyjne
elekcja
potwierdzająca - akceptacja osoby desygnowanej
uroczysta - wiec decydował o powołaniu księcia (zwykle spośród męskich potomków poprzednika)
prawo oporu
gdy monarcha nie przestrzegał przywilejów i zobowiązań
nawet usunięcie z tronu władcy
wiece
w ważniejszych sprawach
wolna ludność miast i okolicy
centralną postacią był książę
najważniejsza rola - oligarchiczna grupa komesów
pełnił też rolę forum sądowego
od XIII w - periodyczne zjazdy - wyraz silnej roli możnowładców
międzydzielnicowe
dwie lub więcej dzielnic
przewodniczył książę
dzielnicowe wiece urzędnicze
coroczny
przy podziale dzielnic między spadkobierców brano pod uwagę opinię wiecu
za zgodą wydawał x. przywileje, urzędy
działalność sądownicza
od XIV w - urzędnicze wiece ogólnopaństwowe (namiastka sejmu walnego)
Zarząd Państwem
ogół dworzan - komornicy
stanowiska wyższe - komesowie
wywodzili się z możnych
z czasem stały się tytułem honorowym
urzędy dworskie
charakter system pałacowo - domenialny - tj. urzędnicy dworscy pełnili równocześnie najwyższe funkcje państwowe
najwyżsi - dostojnicy
komes nadworny (XI - XIII w)
zastępował panującego
w zarządzie państwem
w sądownictwie
funkcja wojskowa (nazywany toteż wojewodą)
cześnik - piwnice
stolnik - stół
łowczy
koniuszy
kanclerz (od XII w)
korespondencja władcy
sporządzał dokumenty
kancelaria - wraz z upowszechnieniem sie pisemnych dokumentów
protonotariusz (późniejszy podkanclerz)
notariusze
skarbnik
zarząd skarbem i archiwum
mincerz
ściągali dochody z regaliów
jurysdykcja w zakresie wymiany pieniężnej
ściganie fałszerzy monet
zastępcy dostojników - poddostojnicy
później urzędnicy dworscy przekształcali się w urz. ziemskich
urzędy lokalne (przed rozbiciem)
namiestnicy prowincji - w prowincjach
kasztelan (komes grodowy) - w kasztelanii (okręgu grodowym)
adm. gospodarcza
sądownictwo
ściąganie danin w naturze i świadczeń
urzędnicy:
chorąży - sprawiał rycerstwo
wojski - zastępca ds. wojskowych
sędzia grodowy
włodarz - ds. gospodarczych
udział kasztelana w daninach - uposażenie
starosta
przedstawiciel króla w terenie
przejął kompetencje kasztelanów (częściowo)
wprowadzony przez Wacława II
powoływany i odwoływany przez króla
pełnia władza adm. i wojsk.
nie musiał pochodzić z ziemi, na której był ustanawiany
Sądownictwo
monarsze
sąd - prerogatywa władcy
rozwój państwa - niemożność samodzielnego podołania przez monarchę, przekazanie władzy urzędnikom
wojewoda
komesi - w okręgach grodowych (kasztelanowie)
zawsze w zastępstwie monarchy
można było przedstawić sprawę monarsze
podlegali takim sądom duchowni (do XIII w.) i świeccy
rozbicie dzielnicowe - sądy książęce
sędzia dworski (XII)
zastępca - podsędek
wszelkie sprawy, niektóre tylko zastrzeżone dla władcy:
przestępstwa przeciw państwu i monarsze (zdrady, obraza majestatu
skargi na urzędników
sprawy o ziemię
sprawy dot. statusu prawnego osoby
sprawy o regalia
sądy książęce na wiecach
przed licznym zgromadzenie
rozpatrywał najważniejsze sprawy
książę zaciągał opinii możnych
prawo nieodpowiednie
prawo wyłącznego sądzenia przez sądy książęce
kasztelańskie
kasztelana zastępował sędzia grodowy
obowiązek wykrycia przestępstwa przez kasztelana, sądzenia i karania
szczególna forma - sąd targowy - nad ludnością obecną na targu, w/s prywatnych
od XIII/XIV w. - na ziemiach immunizowanych pozostała jedynie jurysdykcjach w/s najcięższych przestępstw
dominialne
sądy pańskie
we wszystkich sprawach
prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie (powoływano wówczas specjalny sad prawa niemieckiego)
kościelne (od XIII)
sąd archidiakona - I instancja
sąd biskupa - apelacja oraz sędzia w ważniejszych sprawach
od XIII w. - urząd oficjała (przy kuriach biskupich) --> II inst. - sąd metropolity w Gnieźnie
kompetencja
sprawy, w których duchowny występował jako pozwany
osoby świeckie, które naruszyły zasady wiary lub naruszenie przepisów dot. wiary np. małżeństwa
wyjątkiem:
sprawy o dobra ziemskie dużej wartości
o zdradę
o zbrodnie obrazy majestatu
sądy inkwizycyjne - w/s spraw heretyków
prowadzili głównie dominikanie
nakładał kary kościelne
gdy nie poskutkowały - świeckie (zazwyczaj śmierć)
sądy prawa niemieckiego
sąd miejski - sąd ławniczy
gdy większość stanowiła ludność niemiecka
wójt
ławnicy
sąd wielki gajony
3 razy w roku
udział pana lub w zastępstwie landwójta
sąd gorącego prawa
w razie spraw wymagających szybkiego rozstrzygnięcia
wyrok w ciągu doby - przestępca złapany na gorący uczynku lub kupiec (gość)
zakres uprawnień - ustalany przez dokument lokacyjny - wyłączano czasem sprawy najcięższe
sąd wiejski - na wzór miejskich
gdy większość stanowiła ludność niemiecka
sołtys
ławnicy
odbywał się w rokach gajonych
zakres uprawnień - ustalany przez dokument lokacyjny - praktycznie we wszystkich sprawach
sądy specjalne - sądy leńskie
podlegali wójtowie i sołtysi
sądziła ława równych - przewodził książę (pan, landwójt)
odwołanie - do Magdeburga
później powstał sąd wyższy prawa niemieckiego w Chełmnie
Rozdział trzeci
Korona Królestwa Polskiego
Pojęcia Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae)
państwo wyodrębnione od monarchy
konstrukcja powstała w Anglii (XII)
korona - symbol panowania i niezależności państwowej oderwano od osoby monarchy i wiązano z państwem jako całości
król jest podległy Koronie Królestwa i jego prawom
element publicznoprawny władzy państwowej
w przypadku braku króla - reprezentacja państwa w postaci mieszkańców (w praktyce szlachty)
Korona obejmowała ziemie aktualne i historycznie i etnicznie polskie
powstanie godła państwowego - orzeł biały na czerwonym polu
zasady:
suwerenności
niepodzielności i niepozbywalności terytorium (troska o likwidację rozdrobnienia)
skutki (dobre)
zacieśnienie więzów między poszczególnymi ziemiami
powstawanie urzędów centralnych
oparcie adm. lokalnej na staroście
- powstało pojęcie Korony Królestwa Polskiego, wyodrębniły się stany i powstała reprezentacja stanowa.
Korona Królestwa Polskiego - pojęcie ukształtowało się za K. Wielkiego - korona jako symbol władzy, traktowano ją jako instytucję prawną, skupiały się w niej wszelkie prawa należne państwu, król był tylko ich realizatorem, nie mógł ich uszczuplać - mógł je poszerzać, pojęcie Korony = pojęcie Państwa - Terytorium
Cechy ustroju:
- zasada niepodzielności terytorium państwa - koniec z przekazywaniem terytorium po odejściu króla jego następcom - zarządza tylko jeden następca
- państwo nie jest majątkiem prywatnym króla, a Królestwo Polskie jest państwem suwerennym
- żaden władca nie może uznawać siebie za podwładnego innego europejskiego monarchy
- król nie może decydować swobodnie o zarządzie terytorium państwowym (stosowali się do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie)
- dziedziczenie tronu: najstarszy z synów zmarłego króla, od Jagiełły elekcyjny
- podział społeczeństwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczański - tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy)
- dwa inne stany: włościański (w Statutach Kazimierza Wielkiego); Żydzi - mieli swoje prawa sądowe i inne podatki
II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego:
statuty Kazimierza Wielkiego - najważniejsze źródło prawa stanowionego w Polsce
- wydane były osobno dla Małopolski i Wielkopolski, odzwierciedlało to różnice w stosunkach wewnętrznych obu dzielnic
- statuty powstawały stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku
- statut wielkopolski - wcześniejszy, wydany przy współudziale abp gnieźnieńskiego, prałatów i szlachty na wiecu ustawod., liczył około 50 przepisów
- statut małopolski - złożony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu szeregu ustaw późniejszych, liczył około 100 przepisów
- statuty KW zawierały przepisy ustrojowe, prawa sądowego (głównie karnego), nie wyczerpywały żadnego działu prawa
- dokonywały odświeżenia prawa i jego unifikacji, głównym ich zadaniem miało być wg króla ujednolicenie prawa
- ze statutem małopolskim połączono ustawy KW i jego następców wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty - artykuły sformułowane jako kazusy
- z tego wszystkiego powstały zwody (redakcje) statutów małopolskiego i wielkopolskiego
- w XV połączono je w Statuty Małopolsko-Wielkopolskie, na końcu dopisano petyta - projekty norm prawnych, jeszcze nie sformułowanych
- dygesta - redakcja obejmująca w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i wybór wielkopolskich (około 130)
- najstarszy polski przekład statutów dokonany zostrał w połowie XV w. przez Świętosława z Wojcieszyna
statut warcki - uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez króla
przywileje ogólne i indywidualne, przywileje generalne - koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp.
edykty - wydawane przez króla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ceł, ordynacje normujące organizacje żup solnych
lauda - uchwały partykularnych norm prawnych dla poszczególnych ziem - dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego do ważności
prawo dzielnicowego Mazowsza - stanowiło osobną odmianę prawa polskiego
85. Prawo niemieckie:
ortyle - wydawane przez Magdeburg dla miast
wilkierze - statuty uchwalane przez rady miejskie
MONARCHIA STANOWA (połowa XIV w. - połowa XV w.) - USTRÓJ:
SZLACHTA - najszersze prawa, mogli sięgać po pełnię władzy politycznj, stan zamknięty;
warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musiał być szlachcicem,
nobilitacja - podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywał go król w zamian za pomoc finansową, umarzanie długów królewskich, mogły to być osoby spoza rodzin szlacheckich,
nagana szlachecka - zarzut szlachcica, że ktoś nosi bezprawnie tytuł szlachecki,
wymóg oczyszczenia - zeznania świadków (często nielegalne przekupstwo świadków doprowadzało do przedostania się do stanu bogatych mieszczan)
dobra rycerskie - w XIV w. przyjęto FIKCJĘ PRAWNĄ, że wszystkie dobra szlacheckie objęte są immunitetem sądowym
równość w stanie szlacheckim - magnaci posiadali jednak dominującą pozycję, poza tym istniały wyjątki:
szlachta zagrodowa (zaściankowa) - osobiście uprawiała swoją ziemię, liczna na Mazowszu
szlachta nieosiadła (gołota) - dzierżawił dobra ziemskie (traktowany jak właściciel), brak obowiązku stawienia się na pospolite ruszenie; nie mogła piastować urzędów; podległa sądom grodzkim, nie ziemskim;
PRZYWILEJE SZLACHECKIE (generalne):
- buda 1355 - nie pobiera się nadzwyczajnych podatków; wynagrodzenie szlachcie strat poniesionych w czasie wypraw wojennych; potwierdzenie poprzednich praw
- koszycki 1374 - zwolnienie z większości podatków, urzędy dla szlachty, król nie może zarząd. podatku bez zgody szlachty; wykupywanie przez władcę szlachcica, który popadł w niewolę; potwierdzenie poprzednich praw
- czerwiński 1422 - nietykalność majątkowa, szlachcic odpowiada przed sądem tylko w oparciu o prawo pisane; niepołączalność urzędu ziemskiego i starosty
- jedlneński 1430-33 - nietykalność osobista, nie można pozbawić nikogo wolności bez wyroku sądowego
- cerkwicko-nieszawski 1454 - królowi potrzebna jest aprobata sejmików szlacheckich (zebrania ogółu szlachty na danym terytorium) do zwołania pospolitego ruszenia, podatków, nowego prawa; ograniczono prawa chłopów, mieszczan, Żydów
DUCHOWIEŃSTWO - stan powstał najwcześniej i jest najstarszy, stan otwarty - wystarczało powołanie, w XIII w. otrzymał prawo do rozpoznawania swoich sporów wg prawa kanonicznego i został wykształcony w pełni, elita duchowieństwa miała dużo do powiedzenia w państwie, panowało zróżnicowanie majątkowe
MIESZCZANIE - stan powstały w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostawały uprawnienia ekonomiczne i rywalizowały wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan był zróżnicowany), był to stan otwarty - za przyjęcie się płaciło, albo wystarczyło kupić jakąś nieruchomość, wypchnięty z udziału w życiu politycznym
wciąż dominowali Niemcy (w patrycjacie)
korzystanie z prawa miejskiego - wymagało obywatelstwa (każde miasto stanowiło autonomię dla siebie)
pochodzenie z prawego łoża
religia chrześcijańska
uprzednia rezygnacja z dotychczasowego obywatelstwa
pobierano opłatę od nowego obywatela
obywatelstwo było dziedziczne
większość mieszczan ok. 70% - plebs - nie posiadający obywatelstwa, podlegali jednak prawu miejskiemu
patrycjat i pospólstwo - ok. 30%
ustrój władz miasta
rządy patrycjatu - pospólstwo, zorganizowane głównie w cechy, nie było dopuszczone do władzy, choć płacili podatki - stanowili opozycję - np. w Krakowie doprowadzili do powstania reprezentacji pospólstwa; gdzie indziej byli dopuszczeni do wyboru rady miejskiej
rada miejska - wciąż najważniejszy organ samorządowy
wybierała wójta i ławników - urzędników miejskich
mianowała starszych cechów
niekiedy pełniły rolę sądu wyższej instancji
ława - sąd miejski
reprezentacja pospólstwa - głównie starsi cechów, kontrola finansów rady miejskiej, udział w podejmowaniu uchwał
wilkierze - wydawane przez rady (czasem przy udziale ławy lub pospólstwa)
normowały sprawy targowe, bezpieczeństwa, porządku, czasem pr. cywilnego i karnego
w miastach królewskich - wymagana aprobata króla
dodatkowo wzmacniały pozycję mistrzów w cechach
tzw. wilkierze przeciw zbytkowi - zakazy luksusowego prowadzenia się - w celu zapewnienia środków na rozwój rzemiosła i handlu
cechy i bractwa
z czasem cechy otrzymały statuty
określały: warunki produkcji i pracy
maksymalną liczbę czeladników i uczniów
jakość wyrobów i ceny
narzędzia i surowce, wymagane do produkcji
podniesienie jakości wyrobów i rozwój rzemiosła
ograniczenie konkurencji wewnętrznej i zewnętrznej
na czele cechu - starsi cechowi
zarządzali cechem
uprawnienia sądowe - w drobnych sprawach karnych (najwyższa kara - usunięcie z cechu)
stopniowe wzmacnianie pozycji majstrów - dziedziczność, zwolnienia z opłat,
czeladnicy byli wyzyskiwani, nie mieli możliwości wstąpienia do grona majstrów - dochodziło do buntów
wielu z nich podjęło pracę poza cechami (za murami miasta) - tzw. partacze (szturarze) - zwalczani przez prawo miejskie
gildie - bractwa tworzone przez kupców
przywileje miast
utrzymano prawo składu i przymus drogowy - co raz więcej miast otrzymywało ten przywilej
konfederacje miejskie - w celu ujednolicenia polityki miast (sporadyczne)
wolność podatkowa - świadczenia określone w przywileju lokacyjnym, wszelkie dodatkowe wymagały zgody miast
załamanie rozwoju przywilejów - XV w., osłabienie miast na rzecz szlachty
przyczyna: brak współdziałania miast w walce o przywileje
przerodziło się w zahamowanie gospodarcze miast - w przeciwieństwie do folwarków szlacheckich
CHŁOPI
podział chłopstwa
kmiecie
najliczniejsi
najbogatsi
posiadali ziemię samodzielnie
zagrodnicy
czeladź
prawo wychodu
na prawie niemieckim - niemal nieograniczone - zależało jedynie od doprowadzenia gospodarstwa do porządku i znalezienia zastępcy
na prawie polskim - tylko raz w roku (koło Bożego Narodzenia); obowiązek uprzedzenia pana; obrobienie ziemi; zastępca lub opłata
rękojemstwo kmieci - ułatwiało wychód bez spełnienia zobowiązań
chłopi w nowolokowanych wsiach - mogli opuścić ją dopiero po tylu latach ile posiadali wolniznę
prawo wychodu całej wsi:
gdy pan dopuścił się gwałtu na żonie lub córce chłopa
pan został wyklęty, a chłopi pozostali bez posług religijnych w związku z tym
gdy dokonano w gospodarstwach chłopów egzekucji za długi pana
zbiegostwo - wychód ze wsi bez spełnienia zobowiązań
uwolnienie od powrotu w przypadku spłacenia rocznego czynszu lub trzech grzywien kary
sołtysi
ich liczba zwiększyła się
wciąż dziedziczne - swobodne rozporządzenie bez zgody pana
posiadali własnych poddanych, podległych władzy sądowo - administracyjnej
stopniowo wyodrębniali się w osobny stan feudalny
często nabywane toteż przez mieszczan czy szlachtę
ukrócono poprzez statut małopolski i warckiego
KOŚCIOŁY
katolicki, a państwo
nowy tryb obsadzania biskupstw - król przedstawiał kapitule swojego kandydata, a kapituła dokonywała wyboru
od poł XV w. - wyższe stanowiska kościelne - pełniła tylko szlachta
1417 - abp gnieźnieńskie - uzyskało godność prymasa
zjednoczenie państwa --> stopniowe ograniczanie nadań kościelnych, zagrażających pozycji króla i możnych; odbierano ziemie nie poświadczone dokumentem oraz znajdujące się na pograniczu
duchowni płacili podatki za zwolnienie od służby wojskowej
prawosławny, a państwo
polityka tolerancji
powołanie metropolii w Kijowie
ZGROMADZENIE STANOWE (SEJMY WALNE (wielkie), PROWINCJONALNE):
- współistnienie sejmów walnych, prowincjonalnych i sejmików ziemskich
- powstały, gdy na zjazdach zaczęła pojawiać się szlachta
- zwoływane przez króla (walne)
- sejm walny:
rada królewska (dostojnicy świeccy i duchowni) --> późniejszy senat
urzędnicy ziemscy - reprezentanci ziem (później zastąpieni przez posłów wybieranych na sejmikach ziemskich)
szlachta nie piastująca urzędów, przedstawiciele rad miejskich i kapituł katedralnych
miejscem obrad - Piotrków
mógł obradować bez króla - ten zatwierdzał wówczas uchwały ex post
- współuczestniczą w stanowieniu prawa i uchwalają ustawy podatkowe (bez ich zgody król nie mógł nakładać podatków)
- żaden z monarchów nie może cofać przywileju a ograniczać może tylko za zgodą uprawnionego
- król decyduje o liczbie posłów i wysokości ich diety oraz o długości zjazdu
- kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegały rozszerzeniu, bo król chciał się nimi podzielić, a przedstawiciele stanów „szantażowali” monarchę
- przywilej nieszawski ograniczył kompetencje ZS - szlachta wybierała swoich przedstawicieli którzy na sejmikach szlacheckich decydowali o sprawach wszystkich mieszkańców
- sejmiki ziemskie
rada panów ziemskich (powstała z podziału wiecu dzielnicowego na radę i sąd wiecowy)
sprawy administracji lokalnej i ustawodawstwo partykularne
później zaczęła zanikać, a jej rolę przejmował ogół szlachty - sejmiki stały się wyrazicielami ich woli
ogół szlachty
kompetencje uchwałodawcze i sądownicze (sąd wyższy) - nakładały np. lokalne podatki
Konfederacje
- do realizacji celów określonego stanu
- trwała do chwili osiągnięcia celu
- zanikały w miarę rozwoju zgromadzeń stanowych
ADMINISTRACJA CENTRALNA:
król - pełna władza ustawodawcza, elekcji dokonywała po śmierci Jagiełły Rada Królewska za opinią Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko członków rodziny królewskiej, jego władza ograniczona była przywilejami stanowymi, jako sędzia najwyższy jest wiązany prawem stanowionym przez siebie i poprzedników, rezygnuje z dowolności procesu, musi opierać się na prawie stanowionym, nie może sam wykonywać władzy
koronacja
abp gnieźnieński - wręcza insygniów władzy królewskiej
przysięga państwowa - przestrzeganie praw i przywilejów, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic
zakres władzy
ograniczona wpływami możnych, statutami
zarząd państwem
zwierzchnik administracji
nominacja urzędników dworskich, na ziemskie uzależniona od rady szlachty tej ziemi
dysponowanie dobrami domeny
źródło sprawiedliwości, najwyższy sędzia
brak możliwości obsady sędziów ziemskich
naczelny dowódca wojsk
kierował polityką zagraniczną
Rada Królewska (wielka, najwyższa) - organ doradczy króla, brak samodzielnych uprawnień (oprócz prawa zmiany wartości monety), sądzili pod przewodnictwem króla; w wypadku małoletności króla i bezkrólewia przejmuje pełnię władzy (za Warneńczyka rządziła 10 lat, bo najpierw był małoletni a potem wyjechał), potem przekształciła się w senat
skład Rady Królewskiej: wybiera Król, wyróżniano 3 grupy dygnitarzy: urzędników ziemskich - wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyższi urzędnicy królewscy (marszałkowie, podskarbiowie i kanclerze
marszałkowie - pełnili władzę ruchomą - tzn. tam, gdzie król się znajduje, ich władza działała w promieniu 5 mil od dworu królewskiego, stali na czele sądu marszałkowskiego, byli szefami protokołu dyplomatycznego, zajmowali się sprawami policji i porządku publicznego, symbolem ich władzy była laska, było ich dwóch w państwie
kanclerze - było ich dwóch, zastępowali się, byli ministrami sprawiedliwości i spraw zagranicznych, stali na czele adm. ogólnej, najbliżsi współpracownicy króla, zastępują króla w pełnieniu władzy sądowniczej, stali na straży prawa (coś w rodzaju TK), kierują niższymi urzędnikami kancelarii królewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem władzy była pieczęć
podskarbiowie - zarządzali majątkiem korony - nieruchomościami ziemskimi i przedsiębiorstwami państwowymi, nadzór nad mennicą państwową, dbają o jakość monety, ściągają podatki, symbolem władzy były klucze od skarbca koronnego na Wawelu
ministrowie - pełnili władzę dożywotnio, powoływał i odwoływał ich król, stawali się więc dygnitarzami, nie można było też piastować 2 stanowisk ministerialnych naraz
urzędy koronne i nadworne - jedynie różna nomenklatura, ten drugi był zazwyczaj zastępcą pierwszego
incompatibilitas - niepołączalność urzędów dworskich - od przywileju czerwińskiego; miało zapobiec kumulacji w jednym ręku kilku urzędów; w praktyce zasada ta nie była przestrzegana
ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
województwa
wojewodowie
na czele rady panów województwa
przewodniczył sejmikowi elekcyjnemu w celu powołania na urzędy sądowe
jurysdykcja nad żydami
nadzór nad miastami
kasztelanie
kasztelanowie
utracili uprawnienia skarbowe i większość sądowych w stos. do chłopów w dobrach pańskich
resztę kompetencji stracił na rzecz starosty oraz sądów ziemskich
powiaty
początkowo okręgi sądowe - później również administracyjne
podkomorzy, sędzia ziemski - urzędy dygnitarskie (podobnie, jak powyższe)
przy ich obsadzie król zasięgał opinii rady panów ziemi
inne urzędy - honorowe
chorąży, wojski, podsędek, pisarz ziemski
szlachta przedstawiała królowi kandydatów, wybranych na sejmiku
starosta - ramię królewskie (namiestnik króla w terenie)
urzędował w starostwie ziemskim (ziemski) lub generalnym (genaralny)
powoływany przez króla
miał nim być Polak (niekoniecznie z danej ziemi)
pomniejszyły się jego kompetencje
wykonywał je w imieniu króla
burgrabiowie - zarząd zamkami
w Małopolsce - inna administracja, z racji stałego pobytu króla
justycjariusz - obrona prawa
wielkorządca krakowsko - sandomierski - zarząd gospodarczy dóbr
burgrabiowie - zarząd zamkami
starosta od XIV w. - rozszerzali swoją władzę
wiceurzędnicy - prywatni zastępcy urzędników, w każdej chwili odwoływalni, opłacani przez urzędników
uposażenie urzędników - część dochodów państwowych, niektórzy w postaci ziemi
UNIWERSYTET KRAKOWSKI:
powołany w 1364 roku
trzy wydziały: prawa (rzymskie i kanoniczne), medycyny i nauk wyzwolonych; za król. Jadwigi - także teologiczny
korporacja wyjęta spod władz miasta i urzędników królewskich
zarząd - rektor
zwierzchność - bp krakowski
sądownictwo rektorskie - nad członkami uniwersytetu; w/s ciężkich, popełnionych przez kleryków - bp Krakowa
sądzono wg prawa rzymskiego
SĄDOWNICTWO:
- występowała odrębnośc sądowa stanów - każdy miał własne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chełmińskie, magdeburskie, chłopi prawo ziemskie potem wiejskie
sądy szlacheckie - sąd ziemski, sąd podkomorski, sąd grodzki (system przetrwał aż do reform sejmu 4letniego)
SĄD ZIEMSKI:
- uznawany przez szlachtę za najważniejszy dla swojego stanu,
- orzekał w większości spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatów,
- do ich ksiąg wpisywano cały obrót prawny nieruchomościami szlacheckimi, księgi te były ustawą niezmienialną i miały charakter wieczysty;
- o obsadzie sądu decydowała szlachta - król wybierał sędziów spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę na sejmikach,
- jest jeden taki sąd w każdym województwie i ma charakter objazdowy (brak stałej siedziby),
- w każdym z powiatów sądowych sąd zbierał się raz na kwartał i przyjmował pozwy,
- urzędnicy sądowi: sędzia i podsędek, 4-6 asesorów, pisarz, woźny (Małopolska) starosta, sędzia, podsędek, wojewoda, podkomorzy, chorąży (Wielkopolska)
SĄD PODKOMORSKI: przewodniczył mu podkomorzy, który dobierał sobie asesorów, sąd ten orzekał w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich - zbierał się na polu aby wytyczyć granice, komornicy stawiali kamienie graniczne
SĄD GRODZKI-STAROŚCIŃSKI:
- na czele stał starosta grodu, nie musiał orzekać sam, gdyż miał od tego sędziów grodzkich
- orzekał w sprawach ludzi luźnych i szlachty nieosiadłej, oraz w części spraw publicznych
- był sądem mieszanym - dla szlachty i nieszlachty
- od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzekać w sprawie szlachty osiadłej z 4 artykułów grodzkich: gwałt, podpalenie, zbrojna napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej
- w ich skład wchodzili urzędnicy egzekucyjni - dzisiejsi komornicy i policja
- prowadzone są księgi - otwarte dla wszystkich, ale nie miały prawa wieczności, dopiero od końca XVII w. wszystkie sądy mogły prowadzić księgi wieczyste
SĄD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): był sądem wyższym, „sąd równych sobie” dla możnych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywał sprawy ważniejsze i sprawy przesłane mu przez sąd ziemski, zbierał się trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Małopolsce: wojewoda jako przewodniczący, w obu terytoriach dodatkowo sędzia, podsędek i pisarze
SĄD SEJMIKOWY: po zamarciu sądów wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sędzia i podsędek pod przewodnictwem wojewody i w obecności ogółu szlachty
SĄD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ścigał szczególnie groźnych przestępców, chwytał ich, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd, istniało to tylko w Małopolsce, postępowanie arbitralne, sąd zniesiono przywilejem czerwińskim (szlachta sądzona wg prawa pisanego)
SĄD KOŚCIELNY / DUCHOWNY: sąd oficjalny, opierał się na prawie kanonicznym, sądził w sporach między suchownymi i również między osobami świeckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykazań kościelnych, o spory małżeńskie
SĄDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w każdej parafii ludzie zeznawali na temat naruszeń prawa, co stawało się podstawą do wszczęcia postępowania
SĄD RADY MIEJSKIEJ - rajcowie i burmistrz jako przewodniczący, sąd ten opierał się na prawie niemieckim, sądzili sami albo razem z ławą, wtedy tworzyli sąd radziecko-ławniczy - instancję wyższą dla sądów ławniczych i cechowych
SĄD WYŻSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM - powołany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich, wydawał ortyle innym sądom prawa niemieckiego
SĄD SZEŚCIU MIAST - instancja odwoławcza od sądu wyższego na zamku krakowskim, sądzili komisarze (po dwóch z sześciu większych miast Małopolski)
tok instancji w sądownictwie prawa niemieckiego: I - sąd ławy i rady, II - sąd wyższy prawa niemieckiego, III - sąd sześciu miast
SĄDY GAJONE - działały we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzędnik sądzili z udziałem przysiężnych
SĄDY ŁAWY WIEJSKIEJ - funkcjonowały we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sołtys i ławnicy
SĄDY DOMINIALNE: dla chłopów poddanych
SĄD KRÓLEWSKI:
- był sądem powszechnym i dla wszystkich stanów, sędzią był król, wyroki wydawano w jego imieniu, król musiał akceptować wyrok wydany przez jego z-ców, na wyrokach widniał podpis króla;
- był ostatnią instancją, sądem odwoławczym (sprawy przysyłane z sądów niższych lub na żądanie króla)
- rozstrzygał w sprawach: o najcięższe przestępstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagrożeniem utraty życia, czci i maj ątku (z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich), skargi przeciw urzędnikom, sprawy majątku królewskiego, sprawy z zakresu prawa państwowego
- sąd nadworny - odbywał się na dworze królewskim, król nie musiał być w składzie orzekającym
- sąd zadworny (komisarski) - orzekał wskazany przez króla urzędnik, który był wysyłany na miejsce sporu; rozwiązywał się ten sąd po zamknięciu sprawy
- sąd sejmowy - w czasach demokracji szlacheckiej, sądził podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami króla są członkowie rady królewskiej, jego wyroki stawały się precedensami
- sędziowie sądu monarszego - mieli bojaźń bożą, prawdomówność, mądrość, roztropność, stateczność, powagę, sądzi według prawa pisanego
- przeszkody w byciu sędzią - niemowa, ślepy, głuchy, chory umysłowo, mniej niż 20 lat, Żyd, nie-chrześcijanin, wyklęty, kobieta
UNIA POLSKI Z LITWĄ
szereg aktów prawno-państwowych i stanów faktycznych: od prób inkorporacji do sojuszu
Unia w Krewie
tron polski, ręka Jadwigi, chrzest w obrządku łacińskim, przyłączenie Litwy i Rusi do Korony - dla Jagiełły
unia personalna
polscy możni - potraktowali jako akt inkorporacyjny, litewscy - dążyli do utrzymania odrębności
1398 - bojarzy obwołali ks. Witolda samodzielnym księciem Litwy
Unia wileńsko - radomska
po klęsce w bitwie z Tatarami
Witold sprawuje rządy na Litwie jako samodzielny władca, stosunki zbliżone do lenna względem Jagiełły, po śmierci Witolda miało powrócić status quo
Unia w Horodle
dalsze zacieśnienie związków - po bitwie pod Grunwaldem
odrębny WX na Litwie, ustanawiany przez króla za zgodą panów litewskich i rady koronnej; wspólne zjazdy polsko - litewskie; przyjęto ok. 50 rodzin panów bojarskich do grona szlachty; bojarzy uzyskali potwierdzenie przywilejów ziemskich (wyłącznie katolicy); wprowadzono na Litwie urzędy wojewodów i kasztelanów
zachwiana po odzyskaniu Żmudzi przez Litwę
po śmierci Witolda - bojarzy obwołali Świdrygiełłę panem litewskim - dążył do zerwania związku z Koroną
Zygmunt Kiejstutowicz został obrany przez katolików na pana litewskiego - podział na dwie Litwy
1440 - Kazimierz Jagiellończyk panem Litwy - do 1447 przejściowy rozpad unii. Po koronacji Kazimierza J. - ponowna unia personalna
Rozdział czwarty
PRAWO SĄDOWE ŚREDNIOWIECZA (PL)
I. PRAWO PRYWATNE
140. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych:
zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku, każdy, kto tę zdolność posiadał, był osobą w obliczu prawa, nie byli nimi zaś wywołańcy
zdolność do czynności prawnych - zdolność do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodować powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego
warunki z.d.c.p. - pełnoletność: początkowo dojrzałość fizyczna, potem ustalono wiek przeciętny z.d.c.p., a Statut Warcki ustalił lata sprawne na 15 dla mężczyzn a dla kobiet 12
Czynniki wpływające na zakres zdolności do czynności prawnych i zdolności prawnych:
- przynależność do grupy społecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli największą z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale
- płeć: pełnię praw mieli mężczyźni, kobiety pozostawały pod opieką rodziny aż do wydania za mąż, do XIII w. nie mogły spadkobrać dóbr ziemskich, mogły jednak posiadać rzeczy ruchome, wdowy miały lepszą sytuację
- przynależność państw.: ograniczono prawa cudzoziemców - spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypadał królowi
- przynależnośc etniczno-wyznaniowa: poważne ograniczenia w stosunku do Żydów: nie mogli zawierać małżeństw z chrzesc, mogli zamieszkiwać tylko w oznaczonych miejscach, ale za to mogli udzielać pożyczek na procent, zaostrzono sankcję karną za zabicie Żyda
MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
141. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa:
poligamia - panowała na ziemiach pogańskich, korzystali z niej tylko możni
monogamia - wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligamię
zawarcie małżeństwa - w średniowieczu wystarczyło tylko wspólne zamieszkanie + oświadczenie woli zawarcia małżeństwa, kobieta musiała uzyskać zgodę rodziny, wdowa już nie, dodatkowo zawierano dwie umowy:
zmówiny - przedślubna umowa między dwoma rodzinami, określano czas i warunki małżeństwa, przy zawieraniu m. pośredniczył dziewosłąb
zdawiny - oddanie panny młodej panu młodemu, towarzyszyły temu przeróżne obrzędy - m.in. przenosiny
forma kościelna małżeństwa - wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui
zapowiedzi - wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogłaszanie zamiaru małżeństwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogły być ujawnione, szlachta osiadła zwolniona z tego obowiązku od XV wieku
zaręczyny - zawierane obok dawnych zmówin, umowa wstępna, zawierająca zobowiązanie zawarcia małż i jego warunki
rozwiązanie małżeństwa - śmierć jednego z małżonków, przed formą kościelną był też rozwód - wydalenie małżonki z domu
142. Posag i wiano:
pozycja żony: głową rodziny był mąż, żona zobowiązana była do posłuszeństwa i wierności mężowi
stosunki majątkowe - oparte były na wkładach obu stron:
wyprawa / szczebrzuch - wnoszona przez żonę: ruchomości do jej osobistego użytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego;
posag - część majątku rodzinnego, jaka należała się córce - otrzymywała go od ojca dziewczyna wychodząca za mąż; kobieta nie miała już prawa do spadku po rodzicach
wiano - zabezpieczenie posagu przez męża i odwzajemnienie się za niego - składało się z 2 równych części - 1. zabezpieczenia sumy posagu podjętego przez męża; 2. wiano w znaczeniu ścisłym (przywianek)
list wienny - zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksiąg sądowych od XIV wieku
143. Stosunki majątkowe między małżonkami:
Systemy prawa majątkowego małżeńskiego:
wspólnota majątkowa - majątek męża i żony stanowił całość, w wypadku śmierci małżonka przechodził na drugiego
rozdzielność majątkowa - przez cały czas trwania majątek męża i żony jest rozdzielony
jedność zarządu - mąż administrował majątkiem żony przy istnieniu majątku rozdzielonego (rząd posagowy), dobra pozostawały jej własnością
dobra wienne - zarząd męża, nie mogły być obciążone długiem męża, wcześniejsza śmierć żony - dziedziczyły dzieci lub wracał do rodziny
144. Stanowisko majątkowe żony:
odznaczało się samodzielnością - wdowa rozporządzała swoim posagiem i wianem, mogła na równi z synami zarządzać majątkiem po zmarłym mężu do czasu swojej śmierci lub powtórnego małżeństwa
145. Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne:
pokr.w linii prostej - jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstępna-od rodziców do dzieci, wstępna-od rodziców w górę
w linii bocznej - bracia, siostry, bratankowie, siostrzeńcy
pokrewieństwo sztuczne - powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja)
wspólnota domowa - tworzyła ją rodzina:
ojcowska - na czele ojciec lub dziad, reprezentował wspólnotę na zewnątrz, wewnątrz decydował w sprawach gospodarstwa;
braterska - należeli tu krewni boczni - równość członków tej wspólnoty, starszy niedziału reprezentował wspólnotę na zewnątrz
146. Opieka:
włądza ojcowska nad potomkami niedojrzałymi, albo nad dorosłymi, ale stukniętymi lub chorymi fizycznie
opieka naturalna - opieka nad potomkami po śmierci ojca - najpierw wdowa, a po jej śmierci lub powtórnym zamążpójściu najbliżsi krewni - opiekun pobierał dochody z majątku pupila, ale miał obowiązek utrzymywania tej osoby
opieka zapisana - od Statutu Warckiego ojciec został zobowiązany do wyznaczenia opiekuna na wypadek śmierci
opieka nadana - w szczególnych przypadkach ustanawiana przez króla lub jakiś urząd
kuratela - inaczej opieka nad podeszłymi wiekiem - osoba starsza lub chora przybierała sobie opiekuna, któremu oddawała się w opiekę i obronę wraz z całym majątkiem
B. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE
147. Własność w średniowieczu:
władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu, podstawę własności stanowiło władanie w dobrej wierze
148. Dobra dziedziczne i nabyte:
nieruchomości - ziemia i wszystko trwale z nią połączone - reszta rzeczy to ruchomości
dobra dziedziczne - inaczej rodowe, właściciel otrzymał je po przdkach, były przedmiotem praw rzeczowych całej rodziny
dobra nabyte - dzieliły się na nadane - właściciel mógł swobodnie nimi zarządzać; oraz kupne; z chwilą przejścia w wyniku testowania na drugą osobę stawały się dobrami dziedzicznymi
149. Posiadanie:
posiadanie - było stanem faktycznym a nie prawnym, określano je w dawnym polskim prawie mianem „dzierżenia”, dzielono je na prawne i bezprawne
proces petytoryjny - jeśli ktoś odebrał siłą ziemię posiadaczowi, sąd sprawdzał tytuł nowego właściciela
zakład pieniężny - ustanawiał go książę lub starosta w celu zapobieżenia samopomocy w sprawach majątkowych
zajazd - osoba roszcząca pretensję do danych dóbr usuwała dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp.
proces posesoryjny - posiadacz siłą pozbawiony rzeczy mógł w drodze procesu przed sądem grodzkim żądać przywrócenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytułu
150. Własność podzielona:
jej istota polegała na tym, że pan miał własność zwierzchnią ziemi, a chłopi własność podległą (użytkową)
prawo zakupne - prawo o charakterze własności podległej przysługujące chłopu-czynszownikowi: nie można było chłopu odebrać ziemi bez odszkodowania, w wypadku śmierci chłop przekazywał swoje gospodarstwo zstępnym w linii prostej, mógł ją alienować za zgodą pana
151. Niedział:
własność pospólnej ręki - własność ziemi miała charakter niedziału stanowiącego własność wspólnoty rodzinnej
cechy niedziału - współwłaściciele nie mieli prawa do części idealnych rzeczy, występowali jako jedna zbiorowość władając wspólnie CAŁĄ rzeczą, w wypadku śmierci współwłaściciela jego prawa majątkowe pozostawały we wsp. majątku niedziału
niedział ojcowski - synowie nie mieli z reguły prawa żądania wydzielenia im części rzeczy w dzierżawę
niedział braterski; zbiorowa własność wsi - w stosunkach majątkowych wiejskich
niedział częściowy - własność gruntów łączyła się z niedziałem lasów, wód
152. Ograniczenia własności:
1) regalia - zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej: łowieckie - wyłączność polowania; rybołóstwa, górnicze, solne, grodowe - budowanie i posiadanie grodów; wodne, młynne, targu i karczmy
2) prawo bliższości - zapewniało uprawnionemu możliwość wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo, w jego skład wchodziły:
prawo pierwokupu - w razie zamiaru zbycia dóbr dziedzicznych krewni mogli się domagać od właściciela, aby im zaproponował ich nabycie
prawo retraktu - jeśli w procesie zbywania dóbr dziedzicznych pominięto krewnych, następowało odzyskanie dóbr dziedzicznych w drodze skupu - odebrania rzeczy od nabywcy za zwrotem sumy zapłaconej
3) prawa sąsiedzkie - gdy chmiel przerastał z jednego ogrodu do drugiego, właściciel terenu, na który przerastał chmiel mógł żądać jego usunięcia, jeśli tego nie zrobiono, przerośnięty chmiel przypadał mu na własność
4) wolności - ograniczenia w użytkowaniu właściciela stanowiące uprawnienia osób 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu bydła i polowania na cudzych gruntach po zbiorach
5) przymus uprawy - przy podziale łanu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawiać sąsiadujące niwy, obsiewając je zbożem ozimym lub jarym, bądź pozostawiając je odłogiem
153. Sposoby nabycia własności:
NABYCIE PIERWOTNE - następowało bez zgody i bez udziału poprzedniego właściciela - rodzaje:
1) zawłaszczenie (occupatio) - na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchomą zawłaszczano przez zabór, ziemię zawłaszczano przez stałe użytkowanie gospodarcze - uprawę gruntu
zapowiedź (interdictio) - forma najpierw zawłaszczenia, a potem potwierdzenia własności - dkonanie w sposób ustalony aktu zakazyjącego innym osobom wstępu i jakiegokolwiek użytkowania danej ziemi
oznaczenie granic - dokonywał go tylko monarcha - akt utwierdzający stosunki własnościowe na rozgraniczonym obszarze
2) zasiedzenie - stanowiło tytuł nabycia własności nieruchomej na podstawie upływu czasu, w którym istniało spokojne i nieprzerwane posiadanie - nie była do tego potrzebna żadna inna postawa
3) zdobycz wojenna - rzeczy zagarnięte u nieprzyjaciół - zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy
4) prawo nadbrzeżne (ius naufragii) - zezwalało mieszkańcom wybrzeża na zawłaszczanie rzeczy, które morze wyrzuciło na brzeg
5) polowanie i rybołówstwo - nabycie własności z tego tytułu następowało w granicach określonych przez prawo
NABYCIE POCHODNE - przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą - nie można przenieść więcej praw niż się posiadało samemu
1) nabycie drogą spadku
2) nadanie przez panującego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym
3) nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność
umowy kupna-sprzedaży - należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne żądania od zbywcy, aby realizując umowę obligacyjną przeniósł własność na nabywcę - własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok której dokonywano aktu wwiązania - przenosił posiadanie
UTRATA WŁASNOŚCI - nastepowała w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inną osobę, jeśli chodzi o własność monarszą, to następowało to w formie nadania
dawność - istniejące prawo własności lub inne prawa rzeczowe, które mogły być zaczepione, stawały się niewzruszalne, było to sposobem utwierdzenia prawa własności, a nie jego nabycia, prowadziło do utraty prawa nieużywanego lub niedochodzonego przez osobę uprawnioną przez długi czas
154. Zastaw:
zastaw - prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelności,
zastawnik - wierzyciel, zastawca - dłużnik, osoba która ustanawia zastaw na jakimś przedmiocie
zastaw ruchomości - miał znaczenie głównie w stosunkach handlowych
zastaw nieruchomości - był dogodną formą nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości, albo zastawca nie tracił prawa własności, bo zastawnik zaspokoił swoje wierzytelności pożytkami z danej rzeczy
zastaw z dzierżeniem - przenosił na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i użytkowanie rzeczy najczęściej ruchomej - pożytków wierzyciel nie zaliczał na poczet spłaty długu - był to zastaw użytkowy czysty, antychretyczny, antychreza
przedmioty zastawu z dzierżeniem - nieruchomości i gospodarstwa, dochody z żup, ceł, uposażenia, dochody z urzędów
zastaw na upad - w razie niewykupienia zastawu przez zastawcę, jego wartość przechodzi na zastawnika
ekstenuacja - zastaw do wydzierżenia, pojawił się w XIII-XIV wieku - użytkownik zaliczał pożytki z dóbr zastawionych na poczet długu
zastaw bez dzierżenia - dłużnik obciążał swe dobra pewną sumą, nie oddając ich w użytek zastawnikowi, powstawało to przez zapis w księdze sądowej, jeśli po określonym terminie dłużnik nie spłacił długu, zastaw ten mógł się zamienić w zastaw na upad lub zastaw z dzierżeniem
podzastaw - zastawnik mógł zastaw zastawić osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi być niższy niż pierwszy
155. Kupno renty i lichwa:
kupno renty - posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości pewną sumę pieniędzy, w zamian za to właściciel musiał spełniać określone świadczenia (najczęściej pieniężne) w określonym terminie i przez określony czas (dożywotnio lub wieczyście) na rzecz właściciela kapitału, właściciel uwalniał się od świadczeń poprzez wykup renty - spłacał dług, a właściciel nigdy nie mógł wypowiedzieć renty
lichwa - pożyczka „na procent”, do której w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wyłącznie Żydzi
C. SPADKI
156. Dziedziczenie beztestamentowe:
spadek - ogół praw i obowiązków majątkowych, które pozostawiał po sobie zmarły i które przechodziły na spadkobierców
dziedziczenie synów - dzedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, w równej części dla każdego, byli oni dziedzicami koniecznymi
dziedziczenie krewnych bocznych - w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni bliżsi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy własności indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie było, w niedziałach współwłasnościowych opartych na posiadaniu części idealnych część zmarłego przyrastał na równi do majątku pozostałych współwłaścicieli
dziedziczenie kobiet - ograniczone najpierw do ruchomości z ich posagu, od XIV w. córki rycerzy-szlachty mogły dziedziczyć dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie było synów, jeśli synowie byli, córkom dawano posag w pieniądzach, dobra macierzyste córki dziedziczyły na równi z synami
dobra macierzyste - dobra posagowe i oprawne matki, także otrzymane w spadku, po śmierci matki przysługiwały one na równi synom i córkom (pełnoletnim), a wydzielał je ojciec; jeśli wdowa po raz drugi się hajtała, musiała dzieciom z poprzedniego małżeństwa dać w całości dzierżone dobra wienne i połowę dóbr macierzystych
dobra ojczyste - po śmierci matki ojciec powinien odpisać jej dzieciom połowę własnych dóbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony został przez statut Kazimierza Wielkiego
157. Testamenty:
testament - znany w PL od końca XIII wieku, początkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie część majątku zapisywał spadkodawca Kościołowi, t. określał co komu przypada, albo służył do wydalenia majątku od bliskich
wpływ Kościoła - domagał się swobody testowania nieruchomości, testamenty miały być sporządzane w obecności duchow.
158. Puścizna:
puścizna - inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majątek jako bezdziedziczny zabierał panujący, puścizna zniesiona została statutem Kazimierza Wielkiego
D. ZOBOWIĄZANIA
159-160. Istota zobowiązania i jego powstawanie:
zobowiązanie - świadczenie oparte na wierzytelności - czyli stosunku prawnym pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel ma prawo domagać się od dłużnika określonego świadczenia pod rygorem egzekucji
powstanie zobowiązań - albo przez umowę (ex contracto) - stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynności), forma pisemna umów upowszechniła się w XIII wieku; lub jako skutek występku (ex delicto)
161. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania:
możliwości dłużnika - albo od razu wykonywał świadczenie, albo dawał wierzycielowi zastaw, lub stawiał rękojmię
rękojmia - inaczej poręczyciel, wierzyciel mający rękojmię nie mógł domagać się świadczenia od dłużnika, ale mógł się o nie zwrócić do rękojmi, dłużnik stawiający rękojmię nadal był dłużny, ale nie był odpowiedzialny, rękojmia odpowiadał, ale nie był dłużny, dopiero gdy rękojmia wykonał świadczenie, mógł domagać się od dłużnika zwrotu nakładów, dłużnik musiał zastępować i bronić rękojmi
gwarancje osobiste - dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi (życie, wolność), które wtedy były zbywalne
gwarancje majątkowe - dłużnik/rękojmia odpowiadał całym majątkiem, potem tylko częścią
162. Sposoby umacniania umów:
przysięga - jej naruszenie powodowało karę bożą, umacniano tak umowy prywatne
litkup - zwyczaj biesiady lub poczęstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pieniężna
załoga - zwyczaj szlachecki, dłużnik w razie niewykonania zobowiązanmia miał zjechać do gospody wraz z określoną liczbą służby i koni i przebywać tam na własny koszt dopóki nie wykona świadczenia
łajanie - dłużnik godził się z góry na takie umocnienie - łajano (bluzgano) ustnie albo na piśmie albo przez listy łające
zakład (vadium) - umowny lub urzędowy, ustanowienie obowiązku zapłacenia okr. sumy na wypadek niewykonania świadczenia lub na wypadek dokonania czynu, którego spełnieniu chciano przeszkodzić (np. zajazdu)
cenzura kościelna - dodawana do umowy jako groźba typu: narażenie się na gniew Boga lub świętych
zadatek - dawano kontrahentowi pewną sumę na dowód iż dający chce dotrzymać umowy, zaliczano go na poczet świadczenia strony, która go uiściła a w razie odstępstwa od umowy przez nabywcę tracił on zadatek na rzecz zbywcy
zastaw - wiadomo; rękojmia - patrz wyżej
163. Zastęp (ekwicja):
była to odpowiedzialność zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osobę nieuprawnioną lub też z naruszeniem praw osób trzecich
164. Rodzaje umów:
zamiana (frymark) - obie strony świadczyły sobie wzajemnie przedmioty, stosowano ją w akcji scalania ziemi
darowizna - darczyńca dawał obdarowanemu rzecz ruchomą lub nieruchomą, powodowało to powstanie prawa własności obdarowanego do przedmiotu darowizny
darowizna wzajemna - pierwotna forma darowizny, obdarowany musiał się odwdzięczyć czymś darczyńcy
kupno-sprzedaż - powstało z zamiany - jedna strona nie świadczyła rzeczy w naturze, lecz oznaczoną sumę forsy lub namiastek pieniądza (dawniej futro, sól, bydło itd.), jeśli do forsy jedna strona dołączała jakiś przedmiot niezamienny, to umowa miała charakter mieszany - kupno-sprzedaż połączone z zamianą
umowa o usługi - odpłatna umowa o pracę
umowa zlecenia - otrzymujący zlecenie musiał wykonać pewne czynności za mocodawcę
najem rzeczy (arenda) - odpłatne oddanie rzeczy w używanie;
dzierżawa - najem rzeczy przynoszącej pożytki upoważniający do ich pobierania
pożyczka - umowa nieodpłatna, odsetki były tu zakazane, dlatego pobór odsetek ukrywano pod formą zastawu użytkowego i kupna renty - Statuty KW ograniczyły odpowiedzialność dłużnika tylko do wysokości długu
165. Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania:
zmiana - zmieniano treść zobowiązania albo osoby - następowało to w drodze umowy lub bez niej - w wypadku śmierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy
wygaśnięcie - zobowiązanie gasło przez akt - sama zapłata nie powodowała jego wygaśnięcia - wierzyciel musiał odpowiednim aktem uwolnić dłużnika od odpowiedzialności (kwit)
II. PRAWO KARNE
A. PRZESTĘPSTWA
166. Uwagi ogólne:
Podział przestępstw: ścigane z urzędu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej
167. Mir:
mir (ręka pańska)- instytucja umożliwiająca ściganie z urzędu i karanie przestępstw zagrażających porządkowi publicznemu, w wypadku złamania miru oprócz kary prywatnej pobierano karę państwową i czasem również sądową
mir miejscowy - obejmował pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy - obejmow. pewne kategorie osób np. kobiety
mir mieszany - obejmował i kategorie osób i miejsce (np. biskup+parafia); mir sądowy - obejmował sąd, sędziego i urzędników sądowych
168. Związek przyczynowy i wina:
- początkowo karano fakt powiązany z osobą sprawcy, niezależnie od umyślności czy nieumyślności czynu
- od XIII wieku rozróżniano zabójstwo umyślne od przypadkowego
- od Statutów KW odróżniano winę umyślną od winy nieumyślnej, ale kazuistycznie
169. Przypadki wyłączające przestępczość:
początek - zaczepka słowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komuś z jej bliskich lub poddanych, która powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw zaczepiającemu - wystarczyło udowodnić początek i odparcie go, aby uwolnić się od winy
wykonanie odwetu - wyłączało przestępczość i karalność czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych
wykonanie przez wierzyciela uprawnień - wynikających z odpowiedzialności umownej, umocnionej prawami osobistymi dłużnika nie było karalne, bo służyło do realizacji umowy
zabicie polnego złodzieja - który kradł zboże nocą i którego przyłapano na gorącym uczynku - nie było to karalne
170.Rodzaje przestępstw:
Podział: sprawy większe (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores)
Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:
działania antyustrojowe - wymierzone przeciw królowi w celu odebrania mu władzy lub zamach na jego życie
zdrada - najcięższe formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaciół, bunt przeciw władcy
p-stwa przeciw religii panującej - herezja;
p-stwa przeciw interesom skarbowym państwa - używanie obcej monety w obiegu, fałszerstwo monety i puszcz. w obieg
p-stwa przeciw władzom i sądom - nieposzanowanie władzy królewskiej przez wyciąganie miecza w jego obecności, zranienie kogoś w obecności króla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadośćuczynienia itd.
p-stwa urzędnicze - dokonywane przez urzędników sądowych: wymuszanie łapówek od niewinnie pozwanych
łotrostwa - zawodowy rabunek i kradzieże
Przestępstwa ścigane w wyniku skargi prywatnej:
mężobójstwo - jeśli zabito szlachcica, to dodatkowo kara państwowa, poza tym współsprawcy też mogli beknąć
uszkodzenie ciała - zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcięcie części ciała lub ochromienie
obraza czci - zniewaga przez słowa obraźliwe, zarzucenie komuś przestępstwa, nazwanie matki szlachcica nierządnicą
gwałty - łączyło je to, że w każdym przypadku używano siły fizycznej, obok kary prywatnej kara państwowa
gwałty na osobie - bezprawne uwięzienie, porwanie lub zgwałcenie kobiety
gwałty na majątku - kradzież (chądźba), tajemne uprowadzenie czyjegoś poddanego/niewolnika
podpalenie - osobna forma gwałtu, nbywająca nieraz formą odwetu - karano to surowo
kradzież - podział na kradzieże zwykłe i kradzieże kwalifikowane: na dworze króla lub rycerza, zboża z pola, konia ze stada , za każdą kradzież groziła obok kary prywatnej - kara państwowa
większa liczba sprawców - początkowo wszyscy współsprawcy odpowiadali jednakowo
podżeganie i pomocnictwo - traktowano jako osobne przestępstwa, zagrożone były karą państwową
171. Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa:
odpowiedzialność indywidualna - w XII i XIII wieku za przestępstwa kary na ciele i życiu ponosił sprawca, a kary majątkowe spadały również na rodzinę pozostającą w niedziale ze sprawcą
odpowiedzialność zbiorowa - dotyczyła osób, które nie brały udziału w przestępstwie, ale prawo obarczało je współodpowiedzialnością za to przestępstwo, stosowana była w kręgu najcięższych przestępstw - członków rodziny karano wywołaniem i śmiercią w razie zbrodni przeciw panującemu; gdy znaleziono zwłoki na terenie opola a sprawca był nieznany - odpowiadało całe opole - stosowano to w celu wykrycia sprawcy
Statuty KW - ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona została odpowiedzialność krewnych, ograniczona odpowiedzialność karna sług - za szkody i krzywdy wyrządzone przez parobka całkowita odpowiedz. spadała na pana
B. KARY
172. Wróżda, odwet i pokora:
odwet - po zabiciu rycerza powstawał stan wróżdy między rodziną sprawcy a rodziną zabitego, uprawniało to do odwetu usankcjonowanego przez prawo
odpowiedź - forma ograniczenia odwetu od XV w. - strona, która chciała dokonać odwetu musiała publicznie obwołać wobec króla sprawcę w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary - obwołanie takie wpisywano do ksiąg sądowych i ogłaszano 3 razy na rynku (robił to woźny)
pojednanie (jednanie) - forma ugodowego załatwiania sporów w wyniku zabójstwa - winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory - zabójca obnażony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do połowy prosił o wybaczenie
173. Zasady wymiaru kary:
zasada talionu - w Polsce stosowana rzadko, „oko za oko, ząb za ząb”
kary odzwierciedlające - dostosowane do charakteru przestępstwa -stosował je Chrobry - wybijał zęby za naruszenie postu
recydywa - okoliczność obciżająca - za recydywistów uważano osoby osądzone trzy razy za ten sam czyn
gorący uczynek - okoliczność obciążająca - stosowano tu najczęściej kary śmierci lub kary mutylacyjne
pozostawienie na łasce - sankcja fakultatywna za niektóre przestępstwa - naruszenie miru, czci rycerskiej - wykonanie kary zależało od uznania osoby uprawnionej - było to warunkową karą arbitralną
kumulacja kar - następowała przy zbiegu przestępstw
174. Rodzaje kar:
Podziały kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwykłe (w wypadku śmierci- ścięcie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udręki); kary indywidualne i zbiorowe; kary większe i mniejsze
kary krwi - kary mutylacyjne, kara śmierci, kary pieniężne
inne kary - niewola, wygnanie, niełaska, konfiskata majątku, kary na czci
kara śmierci - dzieliły się na zwykłe i kwalifikowane (dodatkowe udręki); początkowo kamienowanie, potem łamanie kołem, obcięcie członków, ćwiartowanie, palenie na stosie, krzyżowanie, karę śmierci stosowano też przy przestępstwach pospolitych, gdy sprawca nie był w stanie zapłacić kary pieniężnej
kara proskrypcji - inaczej wywołanie - fikcyjna śmierć sprawcy, przestawał on istnieć dla prawa jako osoba - konfiskowano majątek, żona mogła ponownie wyjść za mąż, proskrypcję ogłaszano publicznie
kary niewoli i wygnania - początkowo jako złagodzenie kary śmierci, banicja - kara wygnania dla rycerzy
konfiskata majątku - do XIII w. kara dodatkowa do kary śmierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne
kary mutylacyjne - obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie/ucięcie ręki, dotykanie rozpalonym żelazem, wyrywanie języka, ucięcie nosa
kary pieniężne - system kar pieniężnych określano jako kompozycyjny, bo była to forma wykupienia się od kary śmierci czy mutylacji, okary te oznaczane były w srebrnych grzywnach, dzieliły się na publiczne (pobierał książe lub sędzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (płat - przypadały powodowi gdy wygrał sprawę)
wysokość kary pieniężnej - 70, 50, 15, 12 grzywien - kary wielkie; 6 grzywien i trzysta - kary małe
płat - prywatne kary pieniężne - otrzymywał pokrzywdzony, a jeśli było zabójstwo to rodzina zabitego, wielkość tej kary ustalona była zwyczajowo, do kar pieniężnych prywatnych należała główszczyzna - suma składana za głowę zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawiązka - za okaleczenie, zranienie lub pobicie
kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu - w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim - śmierć za fałsszerstwo, herezję, dla rabusiów i zawodowych złodziei, karę śmierci i kary mutylacyjne wykonywał kat - który dodatkowo torturował winnych, katów utrzymywały miasta, wypożyczały ich sądy szlacheckie, kat był wyłączony ze społeczności a ta profesja stała się dziedziczna
kary na czci - stosowane wobec szlachty - infamia - pociągała za sobą utratę czci szlacheckiej - infamis nie był pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwołanie zniewagi - odszekane psim głosem przez sprawcę spod stołu, jeśli niesłusznie nazwał on szlachcica synem nierządnicy
zakład - ustalany dla każdego przypadku z określoną sumą, w celu zapobieżenia przestępstwom - płacił tę sumę winny w wypadku popełnienia czynu zabezpieczonego zakładem
kary kościelne - orzekane przez sądy duchowne - ekskomunika - wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej, mienie danej osoby konfiskowała władza; interdykt miejscowy - zakaz nabożeństw, udz. sakramentówi pogrzebów na danym terenie; pokuta - najbardziej powszechna kara kościelna, dzielono ją na uroczystą (przywiązanie kolesia do drabiny i wystawienie na widok publiczny), publiczną (leżenie krzyżem podczas nabożeństwa) i prywatną
III. POSTĘPOWANIE SĄDOWE
A. ROZWÓJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU
175. Samopomoc i ugody - sposób załatwiania sporów poza drogą sądową, stosowany rzadko
176. Postępowanie arbitralne:
najdawniejszy rodzaj postępowania z urzędu, panujący nie był związany praktyką postęp. sądowego - represja i wymiar kary zależały od uznania monarchy, przestępca nierzadko nie miał prawa do obrony
177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne):
proces skargowy - wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w którym obie strony uczestniczyły przed sądem (kontradyktoryjność), był on ustny i jawny, cechował go formalizm - obowiązek przestrzegania określonych form w postępowaniu (np. pozew, przysięga); nieprzestrzeganie danej formy wiązało się z negatywnymi skutkami
dyspozytywność - strony mogły umówić się co do zmiany reguł procesowych - sędzia był nimi związany
B. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
178. Ściganie podejrzanego w sprawach karnych:
ślad - instytucja prawna - obowiązek ludności danego opola ścigania przestępcy do granicy następnego opola - pod rygorem sankcji prawnych, ślad nie dotyczył wsi immunizowanych, gdzie mieszkańcy musieli tylko udostępniać mieszkania
kasztelanowie - do nich należało wykrywanie przestępstw, sąd i egzekucja w ściganiu zabójców naruszających mir i łotrów
mincerze - ścigali i karali fałszerzy monet
justycjariusze-oprawcy - ścigali oskarżali i sądzili w sprawach przestępstw zawodowcyh: rabunku i kradzieży, proces w sprawach karnych był ustny, a pismo odgrywało rolę drugorzędną
179. Środki zapobiegawcze:
uwięzienie - wiadomo
rękojemstwo - stosowane wobec szlachty osiadłej - rękojmia zobowiązał się, że obwiniony stawi się nma sąd we wskazanym terminie lub że skazany zadośćuczyni wyrokowi - gwarancją rękojemstwa były dobra nieruchome rękojmi lub pewna kwota pieniężna, która przepadała na rzecz skarbu jeśli pozwany nie stawił się
180. Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania:
azyl - jeśli podejrzany schronił się w miejscu dającym azyl, nie można było go osądzić ani wykonać wyroku - azylu udzielał kościół katedralny lub dwór monarszy
przemirze - inaczej azyl wojewodziński - miało na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowolą i postępowaniem arbitralnym władzy - wojewoda udzielał takiego azylu aby szlachcic mógł się wytłumaczyć przed królem - jeśli tego nie udało się dokonać, wojewoda szlachcica wyprowadzał za granicę
listy żelazne - inaczej glejty, monarcha wydawał je określonym osobom, które dzięki nim miały nietykalność osobistą
listy inhibicyjne - zakazywały pozywania danej osoby przez oznaczony sąd, lub wstrzymywały post ępowanie
amnestia i prawo łaski - wiadomo
C. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM
181. Strony i ich zastępcy:
strony procesu skargowego - powód (pierca) i pozwany (sąpierz)
zdolność sądowa - prawo bycia stroną w procesie zdolność procesowa - działanie w procesie osobiście, bez zastępców
ograniczenie zdolności procesowej - chłopi mieli tylko ZP wobec właściwego sądu dominialnego, w innych sądach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogły same występować przed sądem, nieletni: jeśli popełnili przestępstwo, to czekano z ich osądzeniem do lat sprawnych, mogli być powodami ale tylko w asyście opiekuna
zastępstwo procesowe - osoba trzecia występuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej działania spadają na stronę
zastępstwo ustawowe - z mocy prawa - np. opiekun dla nieletniego
zastępstwo umowne - ustanawiane pisemnie lub przed sądem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczęściej przez panów duchownych
z-stwo szczegółowe - z-ca dokonywał określ. czynn. sąd. z-stwo generalne - prowadził sprawę lub ogół spraw osoby
rzecznicy - pomagali stronom przestrzegać formuł procesowych, w XIV wieku przekształcili się w zastępców procesowych
182. Właściwość sądu:
- obowiązuje zasada, iż sądem właściwym w procesie skargowym był sąd pozwanego (actor sequitir forum rei)
- wyjątki: od XIV w. wyłączono spod sądów miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwałtu
- w razie zranienia lub zabójstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiadał on przed sądem królewskim
183. Skarga i pozew:
żałoba - skarga powoda wniesiona przed sędziego, rozpoczynająca proces skargowy
pozew - wezwanie strony na rozprawę do sądu, dokonywane najpierw przez komornika sądowego z laską sędziego w ręku
pozew ustny - jego uprzywilejowaną formą były pozwy z pieczęcią lub pierścieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadłej i traktowany jako uwłaczenie godności szlacheckiej
pozew pisemny - pojawił się w XIII w., zaopatrzony był w pieczęć książęcą (potem królewską) lub sądu, stał się obowiązkowy w pierwszej połowie XV wieku, bo najpierw obowiązywał szlachtę osiadłą
treść pozwu - ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew był sporządzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywał powód
doręczanie pozwu - dokonywał tego woźny w asyście świadków w dobrach pozwanego jeśli był osiadły, relację do ksiąg z tego zdarzenia wpisywał woźny, co było dowodem złożenia pozwu
184. Terminy i odroczenia:
rok - termin wyznaczony w pozwie, w którym pozwany musiał się stawić w sądzie
dylacja - odroczenie sprawy na następny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorobę, uwięzienie, sprawę o więcej w innym sądzie, lekka choroba mogła usprawiedliwić tylko raz, obłożna raz lub dwa
niestanne - kara sądowa nakładana na pozwanego, który nie stawił się w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprócz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu)- rok zawity
185. Rozprawa:
cechy - ustna, jawna, według statutów KW miały odbywać się rano
Przebieg rozprawy:
1. żądanie skargi - przedstawiał je ściśle według pozwu powód, pozwany wyjaśniał swoje stanowisko: odpór
2. Jeśli pozwany uznał roszczenia powoda - koniec proc.; jeśli nie uznał, następowało litis contestatio - wdanie się w spór - jeśli pozwany nie skorzystał z ekscepcji, sędzia wyznaczał termin na postępowanie dowodowe
3. Pozwany mógł przed wdaniem się w spór obronić się ekscepcją:
ekscepcje peremptoryjne - powodują oddalenie pozwu - przedawnienie, fatalia iuris - powód olał sprawę przez rok i 6 tyg
ekscepcje dylatoryjne - odraczały sprawę - wystąpienie bez asystencji, niewłaściwość sądu ze względu na stan
4. Po załatwieniu ekscepcji rozpoczynało się meritum sprawy - przedstawiano swoje racje przed sądem, od przywilejów nieszawskich można było tylko korzystać z żałób (twierdzeń) i odeprzy (odpierania twierdzeń)
186. Bliższość do dowodu:
pierwszeństwo w przeprowadzaniu dowodów - im wyżej stan, tym większe pierwszeństwo, gdy szlachcica oskarżono o łotrostwo lub kradzież - miał on bliższość do dowodu jeśli cieszył się dobrą sławą, w procesie o zbiegostwo - właściciel zbiega, jeśli równa pozycja stanowa stron - pierwszeństwo z reguły miał pozwany
formalna teoria dowodów - prawo ustalało które dowody są ważniejsze
prawidlnik - osoba zaufania publicznego, przed którą toczono postępowanie dowodowe
187. Środki dowodowe:
przysięga - dowód samodzielny, rota przysięgi była ustalana przez sąd w zależności od sprawy, jej zaufanie wiązało się z karami za krzywoprzysięstwo, rozróżniano przysięgi oczyszczającą i oskarżającą, rota przysięgi najczęściej była po polsku, jakakolwiek pomyłka powodowała nieważność przysięgi
uroczyste przyrzeczenie mówienia prawdy - składali je biskupi i inne osoby szczególne zaufane zamiast przysięgi
współprzysiężnicy - musieli złożyuć przysięgę wraz ze stroną w sprawach cięższej wagi, gwarantowlai oni prawdomówność i rzetelność strony, nie stanowili odrębnego środka dowodowego, jedynie popierali przysięgę
ordalia - inaczej sądy boże - Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego, sprawi, że niewinny wyjdzie z niej zwycięsko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak było innych dowodów pozwanemu
Rodzaje ordaliów:
próba wody zimnej - wrzucano gostka do wody związanego i unieruchomionego - jeśli tonął, wygrywał sprawę i go wyciągano; próba wody gorącej - koleś zanurzał rękę w kotle gorącej wody i wyjmował z niej jakiś przedmiot
pojedynek sądowy - prowadzone między chłopami (na kije), między rycerzami (na miecze) lub mieszane (na broń pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chłopów mogli stawić zastępców
próba żelaza - stosowano jeśli strona nie mogła walczyć w pojedynku, niesienie w ręce przez 3 kroki rozpalonego żelaza, lub przejście 3 kroków po gorącym żelazie - jeśli nie przeszedł / nie utrzymał żelaza to przegrywał, wygrywał jeśl w trzy dni po opatrzeniu świętym woskiem nie było śladów oparzeń
wstecz - stosowana w procesie ustnym, jeśli jedna ze stron stwierdziła że dane postępowanie toczyło się w innym sądzie, wysyłano do tego sądu posłańca - komornika, komornik zdawał sędziemu relację z tego czegfo się dowiedział
świadkowie - zeznania woźnych sądowych - woźny stwierdzał naocznie zdarzenie i wnosił relację; wg statutów KW mógł zeznawać ekskomunikowany (jeśli brak było innych świadków), ale nie mógł pozbawiony dobrej sławy
dokument - wraz z rosnącym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy ważniejszy niż świadkowie
188. Wyrok:
ogłaszano publicznie, ustny, od XIII w. na żądanie i koszt strony pisemny, opatrując pieczącią księcia i asesorów, od XIV w. wyroki wpisywano do ksiąg sądowych, a stronom za opłatą wydawano wyciąg z nich, wyrok końcowy był zawsze stanowczy
formy ustalenia wyroku prawomocnego - klauzula zobowiązująca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakład
trzesne - potem pamiętne, opłata składana sędziemu po wyroku przez wygrywającego
189. Środki odwoławcze od wyroku:
remisja - w toku procesu sąd przekazywał sprawę do rozstrzygnięcia sądowi wyższemu, czyniono to też na żądanie strony, jeśli dowiodła że sąd wyższy jest dla niej właściwy
nagana sędziego - strona niezadowolona z wyroku pozywała sędziego o to, iż sądził niesprawiedliwie - nagany sędziego można było dokonać natychmiast po zapadnięciu wyroku (tylko i wyłącznie), sędzia naganiony proszony był o woźnego, który pozywał go pozwem ustnym, sędzia naganiony musiał się wstrzymać od sądzenia spraw - dochodziło do procesu z sędzią jako pozwanym, bliższość do dowodu (świadkowie) przysługiwała sędziemu, proces naganowy wstrzymywał proces właściwy, jeśli sędzia przegrał, tracił urząd
kocz - zakład wnoszony przez naganiającego, przypadał sędziemu jeśli nagana sędziego okazywała się niesłuszna
190. Postępowanie polubowne:
jednanie - w czasie procesu z zakresu prawa prywatnego w każdej chwili strony mogły pójść na ugodę
D. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
191. Egzekucja osobista:
szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywającego wiązano i oddawano w ręce wygrywającego
192. Egzekucja majątkowa:
ciążenie (ciąża) - najpierw na bydle i trzodzie, potem innych rzeczach ruchomych
egzekucja na nieruchomościach - jeśli powyższa nie starczyła, urządzano egzekucję na nieruchomościach - polegało to na wwiązaniu sądowym w określoną nieruchomość, jeśli i to nie dało rezultatu - egzekucja osobista
egzekutorzy - egzekucji dokonywali najpierw komornicy delegowani przez sąd
E. POSTĘPOWANIE SPECJALNE
193. Proces o zbiegłych poddanych:
procesy specjalne - proces graniczny i proces o zbiegłych poddanych
proces o zbiegłych poddanych - toczył się przed księciem na wiecu, skarżący musiał udowodnić swoje prawo zaprzysięgając je wraz z 6 współprzysiężnikami; jeśli procesowano się o zbiegłych z dóbr książęcych - wystarczało pismo władcy o zwrot zbiega lub wysłanie pełnomocnika, któremu wydawano zbiegów bez procesu
Rozdział piąty
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
III. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
203. Konstytucje i lauda:
konstytucje sejmowe - podstawowe źródło prawa, dzieliły się na k. wieczyste - obowiązywanie nieograniczone w czasie; i na k. czasowe - okres obowiązywania był z góry wyznaczony
akty inkorporacyjne - wydawane w formie przywilejów,włączały pewne dzielnice do Korony,
lauda sejmikowe - wpisywane były do ksiąg sądowych, co było formą ich publikacji
204. Prąd kodyfikacyjny:
„Statut Łaskiego” - wydrukowane zostały w nim najważniejsze statuty i konstytucje z inicjatywy sejmu radomskiego 1505, redagował go kanclerz koronny Jan Łaski
„Formulla processus” - opracowany przez komisję kodyfikacyjną wybraną w 1520 roku na sejmie bydgoskim, kodyfikację ukończono w 1523 roku
Korektura Praw (Correctura iurium) - zwana też Korekturą Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykułów, ustrój sądów, proces, prawo karne, prywatne, stanów i formuły czynności prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534 roku
prywatne kodyfikacje - Jakuba Przyłuskiego, Jana Herburta, Stanisława Sarnickiego
Volumina Legum - zapoczątkowane w połowie XVIII wieku, autorzy: Józef A. Załuski, Stanisław Konarski, zawierała całość ustawodawstwa RP od czasów dawnych po współczesne, ukazało się 6 tomów w latach 1732-1739, objęły ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku
205. Prawo miejskie:
„Artykuły prawa magdeburskiego” - wydane w 1556 roku przez Bartłomieja Groickiego, traktowano je jako urzędową wykładnię prawa miejskiego
206. Prawo wiejskie:
wilkierze / ordynacje - ustawy wiejskie, zawierające normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopskie, organizację władz i sądu, dotyczyły też prawa cywilnego i karnego, do najobszerniejszych należy „Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach” wydana przez Poznań w 1733 roku
207. Prawo mazowieckie:
Zwód Goryńskiego - kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryńskiego i zatwierdz. przez króla w 1540
ekscepta mazowieckie - kodyfikacja dokonana przez szlachtę, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowała 46 artykułów
208. Korektura pruska:
korektura pruska - odrębne prawo szlachty Prus Królewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta była na prawie chełmińskim i uwzględniała wzroy polskiego prawa ziemskiego, nasycona była elementami prawa rzymskiego
rewizja toruńska - kodyfikacja prawa chełmińskiego dla miast Prus Królewskich
209. Prawo litewskie:
Statuty litewskie - powstały z powodu korzystnych warunków do kodyfikacji na Litwie - I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane były w języku ruskim (starobiałoruskim), w 1614 roku ukazał się też polski przekład III Statutu, prawo litewskie obowiązywało też w woj. wołyńskim, kijowskim, bracławskim (II Statut), III Statutem z kolei posługiwano się jako prawem pomocniczym w Koronie
Ustrój społeczny
Folwark i latyfundium
Folwark Szlachecki
gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi
własność pana
uprawiany bezpośrednio na jego rzecz przez chłopów
rezerwa pańska - powiększana poprzez
trzebież lasów
odbieranie chłopom części gruntów
przymusową zamianę ziem na gorsze
włączanie pustek (nie obsadzonych przez chłopów)
Latyfundia magnackie
rozległe kompleksy dóbr
ich powstanie związane z wzrostem pozycji magnatów
dzielono je na klucze - kilka folwarków i wsi
pełnia władzy dominialnej nad chłopem
hierarchia urzędników pańskich (tzw. oficjalistów) - wykonywała funkcje adm, gosp., sądowe
Szlachta i magnaci
nobilitacja, skartabelat, indygenat
coraz większa ekskluzywność szlachty - od 1578 tylko sejm miał prawo nobilitacji (wyjątek na czas wojny - król)
skartabelat - niepełne szlachectwo - 1669
nobilitowani nie mieli prawa piastowania urzędów i funkcji poselskich aż do 3 pokolenia
nobilitacja tylko katolików - 1673
wciąż nielegalnie przyjmowano szlachtę poprzez naganę szlachectwa
indygenat - nobilitacja cudzoziemca - od XVI w, dokonywane na sejmie
Równość szlachecka
nie istniało prawne wyodrębnienie magnatów (w przeciwieństwie do innych krajów)
przeciwdziałano używaniu tytułów rodowych - od 1673 zakazano pod groźbą wieczystej infamii
średnia szlachta - najaktywniejsza, opanowała urzędy ziemskie, posłowała na sejm, od 1578 wybierana do Trybunału Koronnego
magnateria - zasiadała w senacie
„szaraki” - szlachta zagrodowa i gołota, wysługiwali się magnatom,
Tatarzy - pozycja społeczna zbliżona do szlachty, zobowiązani do służby konnej
Magnaci i klientela szlachecka
intensyfikacja gospodarki folwarcznej - wzrost majątków magnackich - kosztem niższych warstw szlacheckich
małżeństwa z magnatami ruskimi i litewskimi - wzmocnienie magnaterii
miejsca w senacie, najwyższe urzędy, najlepsze starostwa - XVII w - magnateria zdominowała państwo
stosunki z niższą szlachtą
zapewniał skupiającej się wokół niego średniej szlachcie protekcję i utrzymanie
sługa-szlachcic ślubował wierność i posłuszeństwo przez podanie ręki (sługa rękodajny)
sługa uzyskiwał w dzierżawę wieś lub folwark
Prawno-społeczna pozycja szlachty
dalsze wzmocnienie majątkowo-prawne szlachty
osiadły szlachcic - jedyny pełnoprawny obywatel
mogła wypowiadać królowi posłuszeństwo
uchwalała na sejmach prawa i podatki
była utożsamiana z „narodem” (w przeciwieństwie do innych stanów)
Miasta i mieszczanie
ograniczenie praw mieszczan i miast
eliminacja miast z życia politycznego
osłabienie pozycji społeczno - ekonomicznej
zakaz nabywania i posiadania dóbr ziemskich - 1496; nakazano im posiadane dotychczas sprzedać; tylko niektóre miasta uzyskały specjalny przywilej posiadania majątków ziemskich
zakaz piastowania urzędów państwowych i wyższych stanowisk duchownych
zakaz wywożenia towarów krajowych za granicę
szlachcic, zajmujący się handlem lub rzemiosłem tracił szlachectwo - od 1633
ablegaci - przedstawiciele miast na sejmach - tylko z 5 miast (bez prawa głosowania)
ustawy przeciw zbytkowi - miały na celu poniżenie mieszczan
„złoty rycerz” - tytuł nadawany przez króla wybitnym jednostkom mieszczańskim
ingerencja szlachty w sprawy miast - starostowie posiadali kontrolę nad finansami i urzędnikami miast
Stosunki narodowościowo-wyznaniowe; udział pospólstwa we władzy miast
obywatelstwo - religia rzymskokatolicka (w większości miast)
zatargi między patrycjatem a pospólstwem
niektóre rady miejskie poddały się kontroli finansowej kolegialnych organów skupiających rzemieślników i kupców
np. w Krakowie (później w innych miastach) powstało odrębne zgromadzenie - pospólstwo
obrady nad sprawami finansowymi, wydawały wilkierze, przedstawiało dezyderaty
dzieliło się na ordynki wg podziału zawodowego lub narodowościowego
przedmieszczanie - żyli poza murami miast
władze miejskie dążyły do ograniczenia plebsu, zmuszając ich do powrotu na wieś
Cechy
utrudniano dostęp czeladników do cechów - wysokie opłaty przy wyzwalaniu na mistrza
wielu stawało się najemnikami
coraz bardziej uprzywilejowano mistrzów (i rodziny)
partacze - poważna konkurencja
mieszkali na ziemiach pańskich lub duchownych
ożywiali rzemiosło wiejskie
szlachta ustanawiała tzw. urzędowe cenniki w celu obniżenia cen wyrobów
szlachtę zwolniono od ceł przy sprowadzaniu towarów zagranicznych na własne potrzeby
Organizacja handlu
kupcy wciąż zorganizowani w bractwa (konfraternie) - wyłączne prawo handlu w mieście
prawo składu - straciło znaczenia w związku z upadkiem handlu tranzytowego (upadek kolonii włoskich)
próby zwiększenie częstotliwości jarmarków (w celu zwiększenia dochodów)
kontrakty - doroczne zjazdy gospodarcze, w celu zawarcia umów i transakcji; rola giełdy na produkcję rolną; również forma organizacji kredytu rolnego
1496 - szlachat uzyskała zwolnienie od ceł na towary wywożone i przywożone (w przeciwieństwie do mieszczan)
przywileje handlowe Gdańska - wyłączne prawo skupu zboża (także od szlachty)
Warszawa - centrum państwa
skrzyżowanie drogi tranzytowej z Niemiec do Rosji
stałe miejsce wspólnych sejmów polsko - litewskich od 1569
Miasta prywatne
w przeciwieństwie do królewskich, przeżywały okres rozkwitu (np. Zamość)
mniejsze miasta - agraryzacja - wyraz kryzysu gospodarczego
Wielkopolska - nowi osadnicy z zagranicy
rozwój produkcji rzemieślniczej
powstanie nakładów i manufaktur miejskich
własność podległa wobec pana (w królewskich bliska własności pełnej)
Jurydyki i libertacje
jurydyki
konkurencja dla miast, rozwój pod opieką szlachty i duchowieństwa
oplatały największe miasta
gromadzili się w nich konkurenci rzemiosła cechowego oraz karczmy i targi
większe przybierały formę miasta prywatnego
centrum - rynek z ratuszem
libertacje od prawa miejskiego - udzielane pojedynczym domom czy dworom szlacheckim; osłabienie miast
inkorporacje do prawa ziemskiego - udzielane pojedynczym domom czy dworom szlacheckim; osłabienie miast
Sytuacja prawna Żydów
duży napływ do Polski w skutek prześladowań na zachodzie
zajmowali się rzemiosłem
antagonizmy między mieszczanami a Żydami - niektóre miasta wymusiły na nich zakaz handlu
władzę zwierzchnią nad nimi sprawował król poprzez wojewodę (panowie w miastach prywatnych)
waady - ogólne zjazdy żydowskie - władza prawodawcza w zakresie organizacji żydów oraz kompetencje podatkowe
Poddaństwo chłopów i jego formy
Pańszczyzna
stopniowe zwiększanie pańszczyzny (renty odrobkowej)
pańszczyzna sprzężajna - chłopi - gospodarze
pańszczyzna piesza - bezrolni, zagrodnicy
jutrznia - pańszczyzna wydziałowa - określana nie w dniach ale w obszarze gruntu
tłoki, gwałty, daremszczyzny - obowiązek pracy ponad pańszczyznę w okresie pilnych robót (orka, żniwa)
Inne świadczenia chłopskie
czynsze - malało ich znaczenie z powodu dewaluacji pieniądza
wpływy z monopoli dworskich - propinacja (piwo i gorzała) - tendencje rosnące; przymus mlewa
Prawa chłopów do gruntu
użytkowanie - dziedziczny charakter
brak samodzielności gospodarczej oraz osobistej
rugowanie - od XVI dozwolone
w królewszczyznach - prawo własności podległej
„olędrzy” - potwierdzone przez króla prawa wieczyste do ziemi - dzierżenie emfiteutyczne
Przytwierdzenie chłopa do ziemi
umocnienie poddaństwa osobistego - ograniczenie prawa wychodu (nie więcej niż jeden chłop na rok), nie bez pozwolenia pańskiego
możliwość sprzedaży chłopów bez ziemi
powzdanie - dobrowolne oddanie się chłopów w poddaństwo osobiste
Sołectwa, ich skupywanie
zmniejszanie liczby sołectw - na podstawie statutu warckiego o buntowniczych i nieużytecznych sołectwach
wykupywane przez szlachtę (głównie przez panów ziemi)
Zróżnicowanie majątkowe chłopów
stopniowe zubożenie chłopstwa - w wyniku rozwoju gospodarki folwarcznej
zmniejszanie przez chłopów wielkości użytkowanych gospodarstw oraz inwentarza - w celu zmniejszenia pańszczyzny
wojny XVII wieczne - ruina licznych gospodarstw chłopskich
zwiększenie się liczby zagrodników i bezrolnych
„Ludzie luźni”
brak majątku i nie wprzęgnięci w gospodarkę folwarczną
włóczędzy, żebracy, bezrobotni
prawo zmuszało ich do pracy - obciążano ich podatkami w tym celu
Władza dominialna pana
absolutna władza nad chłopem - od XVI - wyłączającą władzę państwową
sądownictwo
brak możliwości skarżenia panów przez chłopów
Gromada i urząd wiejski
władza mogła być sprawowana samodzielnie przez Pana lub przez organizację gromadzką (głównie w Małopolsce)
pan nadawał kompetencje organizacji gromadzkiej
gromada - wszyscy mieszkańcy wsi: gospodarze, zagrodnicy, komornicy
mogła posiadać własny majątek, zawierać umowy
organy
ogólne zebranie gromadzkie
urząd wiejski - wójt z przysiężnymi (czasem pisarz, prowadzący wiejską księgę sądową)
pan mógł gromadę pociągnąć do odpowiedzialności zbiorowej
„Olędrzy”
osobiście wolna ludność chłopska - osadnictwo holenderskie na Żuławach, później również Niemcy i Polacy na prawie olęderskim
podstawa prawna - przywilej osadniczy wystawiany przez pana - umowa dwustronna z osadnikami
posiadali wolność osobistą i samorząd gromadzki
podlegali jurysdykcji sądowej pana
prawo własność podległej - emfiteuza; przy osiadaniu płacono tzw. wkupne; otrzymywano kilka lat wolnizny; później czynsz pieniężny
Wsie na prawie wołoskim
na terenie Podkarpacia
podstawą - prawo wołoskie - regulujące ustrój wsi, system osad pastersko - hodowlanych
kniaź - na czele osady
czynsz - płacony w postaci dziesięciny z owiec i sera
kraina - tworzona przez kilka(naście) wsi - kranik (wojewoda wołoski) - na czele
Organizacja bartna
organizacja zawodowa bartników
czynsz w miodzie
łączyli się w bractwa - starosta bartny (obelny) na czele
przewodniczył sądowi bartnemu
obowiązek uczestnictwa w rugu bartnym
prawo bartne - ukształtowane w drodze zwyczajowej
Zbiegostwo chłopów
przyczyna - zaostrzenie wyzysku i ucisku chłopstwa
wykorzystanie sprzecznych interesów szlachty (kolonizatorów i dotychczasowych panów)
wykocowanie - masowe zbiegostwo organizowane przez kolonizatorów
sprawy o zbiegostwo nie ulegały przedawnieniu - odbywały się przed sądami grodzkimi
Zbójnictwo
przybierało formy zwykłego rozboju przez chłopów
zbójnicy (opryszkowie) - zwalczani przez szlachtę poprzez zaostrzenie kar (także wobec wsi, udzielających im pomocy np. za nieściganie; udzielenie pomocy - kara śmierci)
harnicy - oddziały przeznaczone do walki ze zbójnikami
Powstania chłopskie
najważniejsze - 1648 - Bohdan Chmielnicki
nie mogły się rozpowszechnić ze względu na liczebność szlachty
najczęstsze - na Podhalu, gdzie poddaństwo chłopskie nie było nigdy silne
Stosunki wyznaniowe
Kościół rzymskokatolicki w XVI w.
najwyższy w hierarchii - abp gnieźnieński, prymas Polski
15 biskupów - posiadali spore dobra ziemskie, magnaci duchowni - członkowie senatu
wyższe stanowiska duchowne - zarezerwowane dla szlachty (zdarzały się wyjątki - np. Hozjusz - mieszczanin)
jurysdykcja kościelna nad świeckimi w/s duchowych - egzekucja świecka (do reformacji)
wyjęcie duchownych spod jurysdykcji świeckiej
Reformacja w Polsce
kalwinizm - średnia szlachta i część magnatów, dążących do odebrania Kościołowi dóbr ziemskich; liczono na skupienie władzy w Kościele kalwińskim w szlacheckich organach obieralnych; głównie Małopolska oraz na Litwie
luteranizm - zamożne mieszczaństwo pruskie; liczyli na podniesienie swej sytuacji społeczno-prawnej oraz likwidacji hierarchii kościelnej (opanowanej przez szlachtę); chłopi - liczyli na radykalne przemiany społeczne
władza - wystąpiła przeciwko reformacji (edykty, mandaty zakazujące wyznawanie nowych religii); kary duchowne były jednak lekceważone (władze świeckie nie dokonywały egzekucji) - faktyczna tolerancja religijna
koncepcja Kościoła narodowego - wysuwana przez ruch domagający się egzekucji praw oraz podejmujący walkę o prawa języka narodowego - król miał być zwierzchnikiem kościoła, zerwano by z Rzymem, obrzędy w j. polskim, likwidacja celibatu - spora popularność wśród szlachty, jednak do realizacji postulatów nie doszło
tolerancja religijna - następstwo ugody sandomierskiej oraz konfederacji warszawskiej; zakończyła represje względem nowych religii
Wolność wyznania
konfederacja warszawska 1572-73 - deklaracja zasady pokoju religijnego między różnowiercami
wolność religijna była następstwem wielowyznaniowej struktury społecznej Korony i WXL
zasada cuius regio eius religio dotyczyła każdego właściciela ziemskiego oraz w praktyce mieszczan miast królewskich
Kontrreformacja i ograniczenie praw różnowierców
zakon jezuitów (poł XVI) - duży wpływ
przyjęcie uchwał soboru trydenckiego
reformacja - nietrwała - chłopi niechętni (wyznanie szlacheckie); mieszczanie pozostali przy katolicyzmie, szlachta - niewielka grupa; małe poparcie idei kościoła narodowego (uznano, że katolicki jest najlepszym oparciem dla władzy)
stopniowe ograniczanie wolności religijnej - w miastach królewskich; pospólstwo niszczyło zbory; później również egzekucje na innowiercach
Kościół prawosławny. Unia brzeska
metropolita kijowski + 9 biskupów (mianowani przez monarchę)
unia w Brześciu 1596 - kościół greckokatolicki zachował swoje obrzędy i liturgię, małżeństwo księży, ale uznał władzę papieża
rozłam wśród prawosławnych Rusinów - nowa religia nie zdobyła jednak większego poparcia
początkowo zakazano istnienia prawosławnych - przywrócono hierarchię kijowską w 1620
1630 - kościół ormiański w Polsce uznał władzę papieża - kościół ormiańsko - katolicki
Nietolerancja religijna w II pol. XVII i XVIII w.
fala nietolerancji wobec różnowierców oskarżanych o sprzyjanie Szwedom
wygnanie arian - 1658
niektórzy zmienili religię
przestępstwo apostazji - odstąpienie od religii katolickiej - wygnanie z kraju, konfiskata majątku, palenie na stosie
Władza królewska
Pozycja króla i jego kompetencje
dzierżyciel władzy najwyższej, suweren
stosunkowo silna władza króla - przeciwstawił się ruchowi szlacheckiemu, udało mu się utrzymać szeroki zakres władzy poprzez rozdawnictwo urzędów - władza rozdawnicza
1572 - ograniczenie władzy królewskiej w momencie pierwszej wolnej elekcji
powołanie Trybunału Koronnego - w zamian za poparcie szlachty przeciw magnatom
możliwość zniesienia króla z tronu po trzykrotnym upomnieniu w/s wykroczenia - przez prymasa (senatora), sejmik, sejm
władza ustawodawcza
wespół z sejmem
inicjatywa ustawodawcza
sankcja uchwał sejmowych
ostateczna redakcja uchwał
konstytucje sejmowe ogłaszane w imieniu króla
samodzielnie w/s - Żydów, chłopów z królewszczyzn
zwierzchnictwo nad krajami lennymi
wyłączne prawo mianowanie urzędników - kandydaci wysuwani przez sejmiki
nominacja na urzędy senatorskie
sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami
naczelny wódz
kierowanie polityką zagraniczną
brak prawa łaski ani amnestii oraz uczestnictwo jedynie w sądach sejmowych (od powołania Trybunału Koronnego)
Bezkrólewie i elekcje
połączenie elekcyjności z wyborem danej dynastii
nie można było wybierać następcy króla za jego życia
cała szlachta ma prawo wyboru króla - udział był dobrowolny
władza w czasie bezkrólewia - konfederacja kapturowa szlachty
na czele - interrex - prymas - reprezentował państwo na zewnątrz, kierował administracją, przygotowywał elekcję
etapy procesu wybierania:
Sejm Konwokacyjny - negocjacje z kandydatami na tron w celu wyłonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji - naruszeń systemu prawa przez poprzedniego króla,
Sejm Elekcyjny - zbierał się wraz ze zjazdem elekcyjnym całej szlachty, decydowali który z kandydatów zostanie przedstawiony Sejmowi Koronacyjnemu, układał pacta conventa (umowy pomiędzy szlachtą a nowym królem, stawiające mu określone warunki)
Sejm Koronacyjny - najpierw przysięga koronacyjna (artykuły henrykowskie, przywileje szlacheckie i pacta conventa), w momencie koronacji przestawały działać sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji król decydował czy przyjmuje ustawy uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederację gener.
Pakta konwenta i artykuły henrykowskie
pacta conventa
umowa o charakterze publicznoprawnym między szlachtą a nowym królem
zawierały zobowiązania przyjęte przed wstąpieniem na tron
dotyczyły wytycznych polityki zagranicznej , wojska, zobowiązań finansowych itd.
artykuły henrykowskie
podstawowe zasady ustrojowe państwa (prawa fundamentalne)
wolna elekcja
zrzeczenie się tytułu dziedzica
sprawy wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu
pospolite ruszenie nie bez zgody sejmiku
utrzymywać wojsko kwarciane
stała rada złożona z senatorów
co 2 lata zwoływać sejm
prawo oporu szlachty
Sejmiki i sejmy
1) SEJMIKI
- szlachta realizowała poprzez nie swoje prawa, były narzędziami demokracji bezpośredniej
- były to zebrania ogółu szlachty z danego terytorium, decydującą rolę odgrywała szlachta-posesjonaci
- decyzje podejmowane są zgodą powszechną - nie ma głosowania, przewodniczy MARSZAŁEK
- udział w sejmiku był prawem a nie obowiązkiem
- sejmiki odbywały się w stałych miejscach i tych samych miejscowościach - kościół / cmentarz przykościelny, tylko cel był różny
- zwoływane były przez króla, a część z mocy prawa; limitacja obrad - odraczanie obrad na następny rok
- miały kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych - rządzili nimi magnaci; uchwały podejmowały w formie laud; mogły być przez sejm kasowane
- w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, iż sejmiki nie mogą decydować w sprawach podatków i wojska (tylko król może)
sejmiki przedsejmowe - opiniowanie propozycji królewskich zgłoszonych na najbliższy sejm, wyrażał wiążącą opinię o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posłom i sejmiki uzurpowały sobie inicjatywę ustawodawczą; instrukcje były wskazówkami dotyczącymi stanowiska w sprawach, będących przedmiotem obrad sejmu; sejmiki mogły nadać posłom pełną swobodę działania
sejmiki relacyjne - posłowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu
sejmiki gospodarcze - wykształciły się z sejmików relacyjnych, decydowały w sprawach podatków
sejmiki deputacyjne - wybierały sędziów do trybunału
sejmiki kapturowe - przejmowały zarząd jednostką admin., upoważniały miejscowe sądy do działalności
sejmiki generalne - były prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym, odbywały się pomiędzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrwały najdłużej
sejmiki elekcyjne - wybierały kandydatów na urzędy
2) SEJM
KRÓL:
- zwoływał sejm co 2 lata (zwyczajne), nadzwyczajne - w razie potrzeby; przewodniczył obradom; w jego imieniu ogłaszano konstytucje
SENAT:
- powstał z dawnej Rady Królewskiej, obradom przewodniczył król, jeden z marszałków lub kanclerz
- w jego skład wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanów i podskarbiego,
- senatorowie pełnili funkcję dożywotnio i pochodzili z nominacji króla, było ich około 130-140
- senat nie miał samodzielnych uprawnień, uczestniczył w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Król miał ostatnie słowo
- działał jako izba parlamentu i jako Rada Króla
senatorowie-rezydenci
- powołani przez artykuły henrykowskie; działali przy królu w okresie między sejmami - 16 członków (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie); kompetencje doradczo - kontrolne względem króla; od XVIII w. zobowiązano króla do wykonywania zaleceń senatorów - rezydentów; wkrótce wyparci przez rady senatu (ministrowie, senatorowie - rezydenci, senatorowie imiennie zapraszani przez króla) - organ doradczy wobec króla
IZBA POSELSKA:
- składała się tylko z posłów wybranych na sejmikach, posłowie mieli ograniczony mandat, postępowali zgodnie z instrukcją swoich wyborców i byli ich pełnomocnikami; liczba posłów od około 50 (początek) do ponad 200 (XVIII wiek)
- poseł mógł modyfikować, przyjmować i odrzucać propozycje rządowe
- Izbie Poselskiej przewodniczył marszałek wybierany spośród posłów
KOMPETENCJE SEJMU:
- pełnia władzy ustawodawczej (z zastrzeżeniem niektórych jej dziedzin dla monarchy); uchwały podatkowe
- decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykłych
- obciążenia finansowe dla wszystkich stanów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola władzy wykonawczej
- po śmierci Batorego mógł nadawać prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom
- zgoda na pospolite ruszenie
- wysłuchiwanie obcych posłów
- kontrola nad rządem
- prawo łaski i amnestii
- zawierał traktaty pokojowe i przymierza
- kontrola nad królem i ministrami
PROCES USTAWODAWCZY:
- na początku sejmu wspólne posiedzenie 3 sejmujących, na którym przedstawiano projekty ustaw
- prowadzono potem oddzielne dyskusje - sejm debatował nad ustawami, król+senatorowie = sąd sejmowy
- dyskusji przewodniczył marszałek - był ciągle czynny i nie miał zastępców, mógł też wprowadzać modyfikacje projektu
- nie było quorum - o tym, czy jest wystarczająca liczba posłów decydował marszałek
- marszałek musiał pozostawac w stałym kontakcie z królem, bo musiał uzyskać zgodę na unifikację
- 2 części dyskusji: 1 - marszałek przedstawiał projekt, a posłowie mówią czy się zgadzają na jego przyjęcie; 2 - w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie „za” i „przeciw”, marszałek decydował kiedy przerwać dyskusję, od Batorego wystarczył sprzeciw 1 posła, aby projekt odłożyć
- marszałka wybierano w głosowaniu na początku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Małopolski, zawsze musiał być bogatym ziemianinem
- marszałek wydawał przyjęcia i reagował na porządek w izbie, insygniem władzy była drewniana laska marszałkowska
- obrady izby poselskiej były jawne
- potem marszałek przekazywał projekt do senatu i króla, król nadawał sankcję ustawie podpisując ją
- ustawa wchodziła w życie w momencie publikacji, ogłaszana była przez heroldów miejskich
zrywanie sejmów:
- coraz mniej sprawne działanie sejmu - powód: zasada jednomyślności, ścisłe instrukcje sejmików
- 1652 - pierwsze liberum veto - Władysław Sicińśki
- limitacja sejmu (łagodniejsza wersja liberum veto) - zawieszenie obrad do uzgodnienia spornych stanowisk
- zerwanie sejmu powodowało nie dojście do skutku wszystkich konstytucji, ponieważ traktowano je jako całość
rozwój sejmików w XVII w.
- osłabienie sejmu walnego - wzmocnienie sejmików ziemskich
- król zaczął zwracać się bezpośrednio do sejmików w/s podatkowych i gospodarczych
- magnaci decydowali w praktyce na sejmikach za pośrednictwem uległej im szlachty
- prawo wyboru komisarzy do Trybunału Koronnego - XVII
- funkcja samorządu lokalnego - sejmiki gospodarcze
- wciąż zwoływane przez króla - w celu obejścia sejmiki stosowały tzw. limitację obrad - wznawianie mogło zostać dokonane samodzielnie przez sejmik (zwołanie przez marszałka)
- przy głosowaniach - zasada jednomyślności - niekiedy zasada większości (wybory posłów i deputowanych trybunalskich)
- sejmiki samodzielnie zaczęły powoływać swoje wojsko - żołnierzy powiatowych
- sejmiki przejęły zarząd lokalny z rąk starosty
KONFEDERACJE
- wypełniały luki ustroju państwa w czasie bezkrólewia
- powoływały sądy kapturowe w celu zapewnienia bezpieczeństwa w czasie bezkrólewia
kaptur - forma organizacji „narodu politycznego”
- w czasach rządów magnaterii, istniały konfederacje zawiązanie przy i przeciw królowi - nie uznane przez króla nazywano rokoszem
- gdy akces do konfederacji zgłosiła większość województw - konfederacja generalna
- władze konfederacji - generalność - marszałek konfederacji i konsyliarze; regimentarze - dowódcy wojsk; organ naczelny - walna rada - wybierana przez sejmiki konfederackie
- nakładała podatki, ustanawiała sąd konfederacki
- nie istniała zasada liberum veto - zasada większości decydowała
- konfederacje były zakazywane przez sejm, lecz popularne - dowód słabości państwa
Urzędy i urzędnicy
dygnitarze koronni, wchodzący do senatu - ministrowie
marszałek wielki koronny - zarząd dworem króla, mistrz ceremonii, sądownictwo karne, określał ceny żywności w miejscu pobytu dworu
marszałek nadworny koronny - zastępca m. wielkiego koronnego
kanclerz i podkanclerzy koronni - kompetencje w/s zagranicznych i wewnętrznych, badali zgodność aktów kancelarii królewskiej z prawem, kompetencje sądowe na sądach asesorskich, prowadzili metrykę koronną
podskarbi koronny i nadworny - zarząd skarbem, administracja wydatków na potrzeby króla i dworu, kontrolowani przez sejm
hetman wielki koronny - dowódca wojsk zaciężnych i minister wojny jednocześnie
godność dożywotnia (w praktyce)
niezależna, mocna pozycja
przepisy sądowo - wojskowe - art. hetmańskie
hetman polny - zastępca
regimentarze - tymczasowi zastępcy hetmanów
referendarz - duchowny i świecki - prowadzenie spraw w sądach królewskich - głos doradczy senatu
urzędy lokalne
ludność poddańcza - panowie
miasta - własne organy władzy
wojewoda - wchodził do senatu
kasztelan - wchodził do senatu
starosta - upodabniał się do urzędów ziemskich
funkcje administracyjne, policyjne, sądowe - wypełniane przez podstarostę, sędziego grodzkiego itd.
istniała sformalizowana hierarchia, którą przestrzegano przy awansach
incompatibilitas - kanclerz i starosta, kasztelan, wojewoda; wojewoda i kasztelan, starosta; dwa starostwa
wciąż nie przestrzegane
sprzedaż urzędów
król - czerpał dodatkowe dochody, także wysocy dygnitarze
Organizacja szkolnictwa
gimnazja i kolegia
dzieci zamożnego mieszczaństwa i szlachty
gimnazja utrzymywane przez duże miasta - największe znaczenie
kolegia jezuickie - bardzo popularne, nawet wśród innowierców
szkoły wyższe
rozkwit spowodowany rozwojem nauk ścisłych
nowy uniwersytet w Królewcu, Akademia w Wilnie, w Zamościu
wielu przedstawicieli szlachty wyjeżdżało na studia za granicę
Sądownictwo
Sądownictwo stanowe: Sąd Monarszy, Sądy Centralne (powszechne), Sąd Sejmowy, pozostałe sądy stanowe
Sądy Kościelne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie - bez zmian
Sądy Dominialne - umocnienie ich pozycji
apelacje - rezygnacja króla ze zwierzchnich praw sądowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczność orzeczeń dla Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadziła instytucję apelacji od orzeczeń sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich
SĄD KRÓLEWSKI - był instancją najwyższą
TRYBUNAŁ KORONNY:
- powołany w 1578 roku, zbierał się w Lublinie wiosną i latem, w Piotrkowie jesienią i zimą
- sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych)
- w sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy, sąd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w których jedną ze stron był duchowny i chodziło o dobra duchowne
- na czele Trybunału stał Marszałek, duchowni wybierali prezydenta
- rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich,
- wyroki wymagały jednomyślności, większość dopiero w 3 głosowaniu, jeśli brak większości - sprawa kierowana do sądu królewskiego
- w 1581 roku powołano Trybunał Litewski dla Wielkiego Księstwa
SĄDY CENTRALNE (za S. Batorego):
SĄD ASESORSKI - sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych i prywatnych, o nadużycia i przestępstwa wysokich urzędników, sądy w miastach królewskich, spory pomiędzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opierał się na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chełm.)
SĄD REFERENDARSKI - sądzą referendarze, sprawy o dobrach państwowych, o powinności i obciążenia chłopskie, odwołania chłopów i w sprawach karnych, posługiwał się językiem polskim, uproszczona była procedura, mogły dać stronom zastępstwo procesowe z urzędu i same egzekwowały swoje wyroki
SĄD MARSZAŁKOWSKI - sprawy o najem lokali w Wawie między szlachtą a mieszczaństwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porządku i bezpieczeństwa na dworze królewskim, Sąd Najwyższy w państwie, sądził sprawy w I i II instancji
SĄD SEJMOWY - sąd kasacyjny od wszystkich sądów i trybunałów, może sam wydać nowy wyrok, decydował o wznowieniu postępowania, miał prawo przyjmowania remisji, funkcjonował tylko podczas sejmu, przewodniczył mu król, a jeśli król był stroną, to przewodniczył marszałek koronny
- orzekał w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, nadużyciach skarbowych wyższych urzędników, gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagrożone karą śmierci, banicji, konfiskaty dóbr, ważne dla skarbu państwa sprawy cywilne
SĄD RELACYJNY - rozpatrywał odwołania od wyroków książąt lennych i prawosławnych biskupów, bo zlikwidowano patriarchat
SĄDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE - w okresie bezkrólewia jako sąd apelacyjny i najwyższy, rozwiązywały się w momencie koronacji nowego króla
SĄDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) - orzekali desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, oni z kolei powoływali superarbitra - przewodniczącego
Rozdział szósty
PRAWO SĄDOWE RP SZLACHECKIEJ
II. PRAWO PRYWATNE
A. OSOBY
292. Osoby fizyczne i prawne:
lata sprawne - od XVI w. chłopcy - 15, dziewczyny - 12, w 2 połowie XVII w. podniesiona do 18 dla chłopców, 14 dla dziewczyn,
lata dojrzałe - uzyskiwane przez mężczyznę w wieku 24 lat, po zakończeniu lat sprawnych (18-24)
lata roztropne - w prawie miejskim w wieku 21 lat u faceta, po zakończeniu lat sprawnych (14-21)
osobowość prawna - miały jąbiskupstwa, kapituły, klasztory, w prawie wiejskim - gromady z własnymi pastwiskami łąkami i lasami, w miejskim - miasta z władzami miejskimi i cechami
zdolność prawna i do czynność prawnych - pełne mieli tylko ci szlachcice, którzy cieszyli się dobrym imieniem i czcią
cudzoziemcy - spadek mogli przekazać tylko tym, którzy mieszkali w RP, inaczej jako kaduk przypadał królowi, nie mogli nabywać nieruchomości na własnośc czy w zastaw, posiadane musieli sprzedawać
król - nie mógł nabywać dóbr dziedzicznych dla swojej rodziny, wyjazdów za granicę, hajtać się bez zezwolenia sejmu
293. Ustawy amortyzacyjne:
ograniczały wzrost dóbr kościoła, nie naruszały stanu posiadania - zakazywały alienacji dóbr ziemskich na rzecz kościoła i na rzecz duchownych w zakonach, , od XVI w. zakonnice i zakonnicy nie mogli osobiście zarządzać odziedziczonym majątkiem ruchomym, obowiązek ten spadał na najbliższego krewnego męskiego
B. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
294. Zawarcie małżeństwa i jego ważność:
kościelna forma - obowiązkowa od 1577 - obie strony musiały wyrazić wolę małżeństwa przed proboszczem w obecności przynajmniej dwóch świadków - inaczej było to małżeństwo potajemne - nieważne
unieważnienie małżeństwa - uzyskanie urzędowego potwierdzenia, że małżeństwo nie zostało ważnie zawarte
przeszkody zrywające - powodowały nieważność małżeństwa - brak śawiadomego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa, przymus, błąd co do osoby, chory umysłowo, pominięcie istotnej formy zawarcia małżeństwa, impotencja, bigamia, brak chrztu, wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewieństwo w linii brostej i w linii bocznej (ale do IV stopnia)
przeszkody wzbraniające - zabraniały małżeństwa, ale jeśli już je zawarto mimo ich istnienia, małżeństwo takie było ważne: różnorodność wyznania wśród chrześcijan, dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy
separacja od stołu i łoża - stała lub czasowa, przerwanie wspólności życia małżeńskiego za zgodą obu stron lub na moczy orzeczenia sądu
295. Stosunki majątkowe między małżonkami:
intercyza - umowa zawierana razem z zaręczynami, określała szczegółowo skład wyprawy, wysokość posagu i wiana
w prawie ziemskim - po śmierci ojca obowiązek wyposażenia córki przechodził na braci, jeślibracia utracili dobra po ojcu, obowiązek ten przechodził na wierzycieli, posag był wypłacany w gotówce lub zapisywany na dobrach przekazanych w zastaw użytkowy
w prawie miejskim - prawo magdeburskie ustanawiało odrębność majątkową małżonków, prawo chełmińskie wspólnotę majątkową - dobra małżonmków łączyły się w całość, dysponował nią mąż, po śmierci jednej ze stron pół majątku dostawała druga strona a drugie pół spadkobiercy
dożywocie - zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowiństwa, dający jej dożywotnie używanie majątku (całego), ale bez prawa zbycia lub obciążania, od XVI w. dożywocie również zapisywano na męża, wzajemne dożywocie stało się regułą
296. Stosunki majątkowe między rodzicami a dziećmi w prawie wiejskim:
niedziały - likwidowano je z woli członków rodziny lub z woli administracji dominialnej
wydział - w wypadku ożenku syna lub córki otrzymywali od rodziców część ich niedziału i inwentarza
297. Przysposobienie, dzieci nieślubne:
przysposobienie (adopcja) - celem jego było przekazanie spadku adoptowanemu, adoptowany dziedziczył równolegle w swojej rodzinie i nie przybierał nazwiska adoptującego do czasu jego śmierci, kobieta adoptowała tylko za zgodą krewnych
adopcja braterska - wzajemne dziedziczenie po sobie
adopcja do herbu - umożliwiła przenikanie do szlachty elementów mieszczańskich, zakazanaw 1616 roku
bękarty - dzieci pozaślubne, lub zrodzone z małżeństwa, które współżyło ze sobą przed ślubem; nie miały prawa do dziedziczenia po ojcu, nie korzystały z praw szlacheckich, nie nosiły nazwiska ojca
298. Opieka i kuratela:
inwentarz - sporządzany przy obejmowaniu opieki, dotyczył majątku osoby objętej opieką, sporządzano go w obecności dwóch świadków, na opiekunie ciążył obowiązek wykształcenia nieletnich, opiekun mógł być na wniosek protegowanego zwolniony z opieki
kurator - ustanawiany dla osób w latach sprawnych (ale przed latami dojrzałymi - do 24 roku), powoływano też ich dla opieki nad starymi lub chorymi obłożnie, dla marnotrawców (na wniosek rodziny), dla dojrzałych panien, które nie wyszły za mąż, dla kobiet separowanych, dla wdów
Własność i inne prawa rzeczowe
Posiadanie
usprawnienie procesu posesoryjnego - gwałtowne pozbawienie posiadania - tzw. wybicie z dóbr - przed sądem grodzkim w ciągu miesiąca. urząd grodzki przeprowadzał skrutynium (dochodzenie) - przy stwierdzeniu wybicia - wprowadzenie powoda w posiadanie dóbr bez badania tytułu posiadania
Własność
szlachecka - własność alodialna
szlachta zależna (manowie) - własność warunkowa, brak praw politycznych, dzierżenie ziemi na prawie lennym
chłopi - dzierżenie należących do panów gruntów folwarcznych, użytkowanie dziedziczne
niektórzy otrzymywali ziemię w emfiteuzę - dzierżawę wieczystą - prawo dziedziczenia przez zstępnych obu płci
inne formy własności podległej - sołectwo, wójtostwo, gospodarstwa olędrów, młyny
działki miejskie - stały się własnością alodialną
wpis do ksiąg sądowych - decydował o dokonaniu nabycia
Ordynacje
fideikomisy-ordynacje - wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie; odrębny porządek dziedziczenia - otrzymywał najstarszy syn, reszta otrzymywała dobra nie należące do ordynacji, albo uzyskiwali spłatę
tworzone w celu ugruntowania świetności rodzin magnackich - niedopuszczenie do alienacji ziemi magnatów
ustanowienie ordynacji - zgoda sejmu
Schyłek prawa bliższości
skrócenie terminu zgłoszenia zamiaru pierwokupu do 6 tygodni; wykluczone przy darowiznach i zamianach
prawo miejskie - alienacja nie wymagała zgody przyszłych spadkobierców
prawo wiejskie - zastrzeżenie pierwokupu dla zbywcy lub jego dziedziców, gdy nabywca zechce ją sprzedać
Ograniczone prawa rzeczowe na rzeczy cudzej
ciężary realne - obowiązek dokonywania periodycznych świadczeń przez posiadacza obciążonego gruntu na rzecz osoby uprawnionej
czynsz, pańszczyzna, renty wieczyste (wierzyciel nabywał periodyczny dochód z nieruchomości zbywcy, czynsz należało płacić wiecznie, także spadkobiercom; głównie w miastach) i wykupne (wyderkaf - dłużnik miał prawo spłacenia sumy ciążącej na dobrach przez co uwalniał je od obowiązku świadczenia - korzystne dla dłużnika)
Hipoteka
rozwój zastawu bez dzierżenia - hipoteka -
powstawała w wyniku umowy między wierzycielem a dłużnikiem oraz wpisu do księgi wieczystej;
kilka wierzytelności na jednym majątku;
pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy wpisał się do księgi wieczystej (pierwszy czasem, lepszy prawem);
zasada jawności - każdy mógł za opłatą uzyskać dostęp do księgi wieczystej;
zasada szczegółowości - dokładne określenie w księdze kwoty oraz obciążonego na nią majątku;
zasada dobrej wiary - stan faktyczny jest zgodny ze znajdującym się księdze wieczystej
zastaw z dzierżeniem - zaspokajał głód posiadania
Spadki
ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim
ograniczenie - skierowane przeciw Kościołowi- 1505,10 - zakaz testowania nieruchomościami (testament taki wymagał zgody sejmu)
ograniczenie przeciw kobietom - zakaz dziedziczenia nieruchomości (w celu utrzymania majątku w rodzinie)
tzw. czwarcizna - synowie w ¾, córki w ¼ - w przypadku dóbr ojca; dobra matki dziedziczone były w równych częściach
miejskie prawo spadkowe
co do zasady - jednakowe części spadkowe kobiet i mężczyzn
gerada - przedmioty (głównie osobiste) wniesione przez żonę (także w trakcie małżeństwa) - dziedziczyły córki i synowie (w stanie duchownym)
hergwet - odzież męska, konie, broń, zbroje - dziedziczone tylko przez krewnych męskich
Zobowiązania
powstanie i umocnienie zobowiązań
upowszechnienie się formy umów, wpisanych do ksiąg sądowych
symbole - utrzymały się w prawie miejskim i wiejskim - np. przy przekazaniu nieruchomości - zielona gałązka; przybicie dłoni kontrahenta; litkup - w celu potwierdzenia i upamiętnienia umowy
umocnienie - odpowiedzialność przesuwana z osoby na majątek
zanik załogi i łajania, poręczenia życiem i zdrowiem
wzrost znaczenia zakładów (wadiów) - sum płaconych za niewykonanie zobowiązania; rękojemstwa; zastawu (zwłaszcza bez dzierżenia)
Rodzaje zobowiązań
umowa kupna - sprzedaży
umowy o dzieło (obowiązek starannego wykonania zlecenia, przy brakach - zwrot zadatku i kara) i pracę (zwrot podwójny dotychczasowej płacy w przypadku porzucenia pracy) - w prawie miejskim miały spore znaczenie
pożyczka - bardzo częsta w prawie miejskim i wiejskim (tu do pewnej wysokości i u poddanych tego samego pana), głównie na cele produkcyjne
kościół uznał za dopuszczalne pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokości (gdy kredyt był na cele przemysłowe lub handlowe) - kredyty drogie
gwarancja pożyczki - weksle (skrypt dłużny na okaziciela); określona forma; w operacjach handlowych; był przedmiotem obrotu
spółki - zawierane w celach handlowych; wspólnicy wnosili wkłady pieniężne i dzielili się dochodami na równi
III PRAWO KARNE
Przestępstwa
publiczne i prywatne
publiczne - ścigane z urzędu
prawo wiejskie - bunt, zbójnictwo, przeciw interesom i dworowi pańskiemu, religii, moralności, dobrym obyczajom
prawo miejskie - kryterium była kara - publiczna lub prywatna + grzywna sądowa (mulkta)
rodzaje przestępstw publicznych
crimen laesae maiestatis - dotyczyło tylko osoby króla, nie obejmowało rodziny królewskiej; wymóg uczestnictwa delatora (donosiciela), gdy uniewinniono oskarżonego - ponosił karę identyczną (zasada talionu)
zdrada ojczyzny - bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi o tajemnicach państwowych, poddanie wrogowi zamku; związanie rokoszu
przestępstwa przeciwko religii - apostazja (dotyczyło tylko przejścia na judaizm bądź islam); czary - nasiliło się w dobie reformacji
przeciw moralności i dobrym obyczajom - homoseksualizm i sodomia - kwalifikowana kara śmierci; także za cudzołóstwo (niekiedy lżejsze kary); karano nielegalną prostytucję
kradzież na szkodę skarbu publicznego - przywłaszczenie pieniędzy skarbowych, zagrożone karami majątkowymi, od 1710 przest. publiczne. Przestępstwem publicznym - fałszowanie monet
bunty, spiski - w prawie miejskim - karane śmiercią
przestępstwa przeciw przepisom pracy - umocnienie władzy rady miejskiej nad plebsem w mieście i pana nad chłopami na wsi
przestępstw przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu - gwałty w postaci napadu na dom szlachcica (w przypadku czyjejś śmierci, po przeprowadzeniu skrutynium karano śmiercią); w prawie miejskim - gwałtowne najście na dom - śmierć; napady na drogach - kwalifikowana kara śmierci (wbicie na pal, ćwiartowanie żywcem, zawieszenie na haku)
prywatne - ścigane na podstawie skargi osoby prywatnej
zakaz jednania przy mężobójstwie
nie wystąpienie przez krewnych ze skargą - kara państwowa
rodzaje przestępstw
przeciw życiu i zdrowiu
kryminalne (umyślne), także domniemanie złego zamiaru - ścięcie
cywilne (nieumyślne) - wieża dolna rok i 6 tygodni + główszczyzna
kwalifikowane kary śmierci + infamia i konfiskata majątku za ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo, krewnobójstwo,
pojedynek - walka szlachciców w wypadku zniewagi, obrazy uczuć - karalny, legalny w przypadku zgody króla
karalność wróżd, także samej zapowiedzi zemsty (nawet karą śmierci)
przestępstwa przeciw wolności i czci. porwanie
rapt - porwanie kobiety wbrew jej woli - infamia (w praktyce prawie kara śmierci), wprowadzono także skrutynium
potwarz - kalumnia - przeciwko czci, zaostrzono represję w przypadku drukowanych paszkwili
przestępstwa przeciwko mieniu
kradzież - zwykła, kwalifikowana (z włamaniem lub przy użyciu broni); przestępstwo hańbiące - śmierć przez powieszenie, hańbiące także - fałszowanie pieniędzy (śmierć kwalifikowana - spalenie), miar i wag
związek przyczynowy i wina
wina umyślna
wina nieumyślna, nie była odróżniana od przypadku (dopiero od XVII)
dotyczyło zabójstwa
okoliczności wyłączające przestępność, zwolnienie od kary
bezkarność zabójstwa na
infamisie i
banicie nie posiadającym glejtu;
rabusiu, złodzieju w trakcie popełniania przestępstwa;
plebejuszu podającym się za szlachcica
osobach gwałcących pokój publiczny (dokonane przy wykonywaniu obowiązków służbowych, przez urzędnika)
osobach przy tłumieniu tumultu przez organy porządkowe
„początek” - ograniczenie do granic obrony koniecznej
przypadek - nie jest okolicznością wyłączającą przestępność czynu
prawo rezygnowało z wykonania kary z ważnych względów
prawo miejskie - stan wyższej konieczności wyłączał karę
udział w przestępstwie
ujednolicenie zasady odpowiedzialności - równa kara dla wszystkich współsprawców
w praktyce karano pomocników w zależności od roli
kierujący bandą - surowiej karany
odpowiedzialność zbiorowa w prawie ziemskim stanowiła wyjątek (przy tumultach np.)
w prawie wiejskim - odpowiedzialność rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie dzieci czy służby
Kary
zasada wymiaru kary
przynależność stanowa przestępcy i poszkodowanego - wpływała na wymiar kary
przy zabójstwie i zranieniu - użycie określonej broni
istnienie skruchy, uzyskanie przebaczenia
okoliczności obciążające
ofiara była z wyższego stanu niż sprawca
„zły umysł” - premedytacja
schwytanie na gorącym uczynku
recydywa
zaostrzanie represji karnej od XV (głównie w prawie miejskim)
rozpowszechnienie kary śmierci, także kwalifikowanej
prewencja ogólna - zasada odstraszania (okrutne kary, publiczne wykonywanie, kary cielesne, pozostawienie zwłok na szubienicy)
na wsi - łagodniejsze kary ze względu na ludzi potrzebnych do pracy; istniał jednak szeroki zakres penalizacji życia wiejskiego
sam pan ustalał co jest zabronione a co dozwolone (nawet hazard, palenie tytoniu itd.)
łączenie kar świeckich i kościelnych
podział kar
kryminalne
kara śmierci
zwykłe - ścięcie (szlacheckie), powieszenie (nieszlacheckie, hańbiące), utopienie, rozstrzelanie
kwalifikowane - spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem i następnie przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn, wplecenie w koło itp.
mogło być poprzedzone szeregiem udręczeń - szarpanie rozżarzonymi obcęgami, zadawanie okaleczeń, ciągnięcie związanego na desce na miejsce egzekucji, piętnowanie, chłosta itp.
kara mutylacyjna (kary na ciele, traciły na znaczeniu)
kary na skórze - piętnowanie, ucięcie ucha - tylko wobec stanów nieuprzywilejowanych
kary odzwierciedlające - budzące skojarzenie z popełnionym przestępstwem - spalenie na stosie podpalaczy i fałszerzy monet, ucięcie ręki za podniesienie jej na rodziców, palców u krzywoprzysiężcy
infamia, banicja, wywołanie - w postępowaniu zwykłym oraz zaocznym;
wywołaniec - traktowany jak zabity, majątek przechodził na spadkobierców, nie był konfiskowany; skazany musiał się chronić poza granicami, gdyż każdy mógł go uwięzić lub zabić
banicja - przymusowe opuszczenie kraju; w razie ujęcia - kara wieży; zakaz wyroku śmierci bez zezwolenia króla
wieczysta - za przestępstwa kryminalne, prowadzące do utraty praw cywilnych i politycznych
prosta - za niewykonanie wyroku sądu
powodowała zawieszenie w urzędzie, niemożność kandydowania do funkcji obieralnych
nie tracono majątku
w prawie miejskim - wygnanie z miasta; w wiejskim - wyświecenie ze wsi
półkryminalne (cywilne)
kara na czci
połączone z udręczeniami fizycznymi - w miejskim i wiejskim prawie (nie było czystych kar na czci)
prawo miejskie
kara pręgierza (żelaznej klatki) - przywiązanie do stojącego kamiennego słupa, poprzedzone chłostą, następnie wygnanie z miasta lub piętnowanie (w prawie miejskim)
prawo wiejskie
kara kuny - metalowa obręcz (odpowiednik pręgierza), do której przytwierdzano za szyję do ściany kościoła, gdzie były przykuty w czasie nabożeństwa (w prawie wiejskim)
kara gąsiora - dwie deski z półkolistymi otworami, pomiędzy które wkładano szyję stojącego na czworakach, tak że przypominał gęś (w prawie wiejskim)
kara kłody (dyby) - zakucie nóg i rąk w dwie belki z otworami ześrubowanymi ze sobą
kara „biskup” - tułów zamykano w wydrążonym drzewie złożonym z dwóch rozsuwających się i przylegających połówek
korbacz (bat) - chłosta (plagi), także przy pomocy kija lub powroza - wymierzana publicznie
kara pozbawienia wolności
czasowa - kara wieży - w prawie ziemskim, wobec szlachty, nie powodowała ujmy na czci
od 4 do 24 tygodni - koszty obciążały skazańca
wieża dolna - nie ogrzewany loch (powodowało także karę na zdrowiu)
wieża górna (lżejsza)
kara więzienia - miała charakter hańbiący, wobec szlachty stosowana wyjątkowo; okuwano w łańcuchy, stawiano straż; zmuszano do ciężkich robót
konfiskata majątkowa
obok innych kar albo samodzielnie
skonfiskowane dobra przekazywano innemu szlachcicowi (nie królowi) - od XVI
pieniężne kary prywatne
główszczyzna, nawiązka - w zależności od stanu i stanowiska społecznego pokrzywdzonego; wysokość ujednolicona
główszczyzna - wykupienie się od śmierci, nie płaci się gdy nastąpiła kara śmierci - od XVII w - trzeba było to zrobić niezależnie od śmierci winnego
III POSTĘPOWANIE SĄDOWE
Uwagi ogólne
różnolitość procedur -
proces ziemski (+ procesy specjalne np. graniczny),
formula processus 1523
skrócenie procesu
odformalizowanie procesu
wprowadzenie apelacji
uproszczenie egzekucji
egzekucja na dobrach nieruchomych (głównie)
miejski (+ np. proces o czary),
Carolina
proces inkwizycyjny - zeznania wymuszone torturami
wiejski
Zastępstwo procesowe
Palestra (ogół osób zawodowo trudniących się zastępstwem procesowym)
zastępcy ustawowi - opiekunowie, zastępcy osób prawnych i fizycznych
zastępcy z urzędu
zawodowe zastępstwo procesowe - prokuratorzy - ich stanowisko i obowiązki określały ordynacje królewskie
byli zaprzysięgani
nie mogli pobierać zbyt wysokich honorariów
samodzielny zastępca - patron (mieszczanie mogli być w sądach szlacheckich; w Trybunale Koronnym jedynie szlachta osiadła), jego pomocnik - dependent
najpewniejsza kariera dla niezamożnej szlachty
w miastach - zastępstwo z urzędu dla kobiet, sierot, biednych osób
Postępowanie przed sądami:
Pozew
szlachta osiadła - pozew pisemny
gołota - ustny
miejskie i wiejskie sądy - ustny
patrycjat - pisemny
obowiązywał język polski lub łacina
obowiązek wpisania pozwu do regestru (na wokandę)
Terminy i dylacje
termin zawity - drugi termin z kolei (w sprawach karnych - pierwszy)
dylacja - odroczenie terminu
zwyczajne - sąd musiał udzielić na żądanie strony w dopuszczalnym przypadku
nadzwyczajne - przy zgodzie obu stron lub decyzji sądu
niestawienie się powoda - sprawa nie upadała, lecz tracono termin + zwrot kosztów pozwanemu
Środki dowodowe
mniejsze znaczenie współprzysiężników
w sprawach karnych - skrutynium - śledztwo na wniosek pokrzywdzonego lub urzędnika (instygatora) przedstawiającego zarzut
odbywało się w nieobecność podejrzanego (nawet w tajemnicy) - inkwizycyjność
pokrzywdzony mógł subsydiarnie wnosić skargę
dowód ze świadków
tortury - w celu wymuszenia przyznania się
w procesie wiejskim - rug (na zebraniu gromady) - każdy po kolei zeznawał pod przysięgą
Rozprawa
rozstrzygnięcie dylacji (przełożonych na później spraw) i akcesoriów tj. spraw ubocznych, o których strony wiedziały; przed rozprawą główną
postanowienia zwane wyrokiem przedstanowczym - gdy miał wpływ na rozprawę główną mógł być zaskarżony do sądu wyższego
sprawa główna
indukta - przedstawienie faktów oraz przepisów, na które się powołuje powód
replika - wywód pozwanego
zagruntowanie sporu - nie można się już wycofać z procesu bez zgody przeciwnika
formalistyczny przebieg rozprawy
sądy miejskie - bardziej formalistyczny przebieg
gwar - pozwany mógł wystąpić z jego żądaniem po sformułowaniu przez powoda skargi głównej
powód nie mógł zmienić skargi, ani przytaczać nowych dowodów,
zobowiązywał się też reprezentować powoda w sporach o rzecz z osobami trzecimi
proces skargowy
dowody dostarczane przez strony - sąd tylko je oceniał
przestępstwa kryminalne - aresztowanie często przez powoda
pierwszeństwo dowodu - stronie, która posiadała lepszy dowód
przy równości dowodu - lepsza stanem uzyskiwała pierwszeństwo; gdy taki sam stan - pozwany miał pierwszeństwo
Wyrok
wyrok stanowczy - tj. ostateczny (w przeciwieństwie do wyroku przedstanowczego)
wpisywany do księgi - sentencjonarza; sędziowie podpisywali --> wyrok ogłaszano stronom
dekret - pełny tekst wyroku sporządzany przez pisarza sądowego
postępowanie zaoczne (proces niestanny, kontumacyjny) - powszechne od XVI
drugi termin był zawity; gdy pozwany nie stawił się na rozprawę - wydawano wyrok zaoczny - tzw. kondemnata
niestawienie się - kara pieniężna + banicja sądowa (utrata zdolności sądowej)
Środki prawne przeciw wyrokom
wprowadzenie apelacji - środek zwyczajny służący do zmiany lub uchylenia niesłusznego (zdaniem strony) wyroku
proces toczył się między tymi samymi stronami
tylko przeciwko wyrokom stanowczym
były rozpatrywane przez Trybunał Koronny - wyroki w I instancji z sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich
złożenie apelacji - wstrzymanie egzekucji wyroku - do momentu ostatecznego rozstrzygnięcia
sądy wiejskie w królewszczyznach - odwołanie od ławy wiejskie do sądu zamkowego, później do sądu referendarskiego
sądy dominialne - zawsze ostatnią instancją
zniesienie nagany sędziego i przywrócenie w 1538 jako mocji - nie była skierowana przeciwko czci sędziego, więc nie zawieszała go w funkcjach
wstrzymanie sądzenia sprawy, w której został naganiony
gdy sędzia przegrywał w wyniku mocji - zobowiązany do zwrotu kocza i wniesienia kary pieniężnej
przeciwko sędziemu grodzkiemu - rozpatrywał sąd sejmowy; ziemskiemu i podkomorzemu - Trybunał Koronny
gravamen - szczególny rodzaj mocji
zapobieżenie nadużyciom sędziego, odmawiającego apelacji lub mocji - nie wstrzymywało wykonania wydanego wyroku
polegało na pozwaniu sędziego przed sąd wyższej instancji
wznowienie procesu - nadzwyczajny środek odwoławczy, gdy:
znaleziono nowe dokumenty
skasowano wyrok przez dekret nowego kompletu Trybunału (częste nadużycia)
male obtentum - nadzwyczajny środek prawny - przeciwko wyrokowi zaocznemu (podstępnie uzyskanemu); gdy sąd dopatrzył się niewłaściwości, uchylał wyrok i polecił ponowne rozpatrzenie sprawy
Proces w sprawach karnych - postępowanie inkwizycyjne - rezultat recepcji (niepełnej) Caroliny w prawie miejskim
sędzia - funkcja śledcza i wyrokująca
zasada pisemności postępowania - prowadzono protokoły
jawność rozprawy (nie przyjęła się tajność)
zalecano oskarżonemu obronę procesową (też wbrew pierwowzorowi)
wszczęcie postępowania zależało od sądu
1. etap - ustalenie faktu popełnienia przestępstwa, okoliczności oraz sprawcy
śledztwo przeprowadzał często tzw. instygator
podejrzanego osadzano w więzieniu
2. etap - inkwizycja specjalna - celem uzyskane przyznania się do winy tzw. „królową dowodów”
w tym celu stosowano tortury - w sądach szlacheckich tylko przy najcięższych przestępstwach (obraza majestatu, zdrada)
wolni od tortur - szlachta osiadła, patrycjusze miejscy i urzędnicy, ludzie z tytułem doktora, dzieci, starcy, kobiety w ciąży
stosowanie tortur zależało od okoliczności - próba ucieczki, pochwalenie przestępstwa, znalezienie dowodów rzeczowych u niego itd.
przed torturami - skłanianie do dobrowolnych zeznań, grożenie torturami, okazanie narzędzi tortur, obnażanie i związanie, posadzenie na miejscu tortur - dopiero wtedy tortury
w praktyce stosowano nawet po przyznaniu się, pod pretekstem niepełnego przyznania
sposoby torturowania - głównie wyciąganie stawów
powtarzano je trzykrotnie (gdy nie skutkowały)
w przypadku konfesaty - należało ją potwierdzić przed sądem; gdy odwołał - powtórzenie tortur drugi i trzeci raz
gdy nie osiągnięto przyznania się - przechodzono do kolejnych dowodów (np. świadków)
Ułaskawienie i łagodzenie kary
ograniczanie prawa łaski w odniesieniu do szlachty
przeszło na sejm z króla
przestano przyznawać glejt, dający możliwość wniesienia skargi przeciwko panu
wypraszanie od kary śmierci - przez kobietę, która przysięgła, że chce natychmiast zawrzeć związek małżeński z mężczyzną
także - darowanie śmierci z powodu niezręczności kata, któremu egzekucja się nie powiodła
w miastach królewskich - król posiadał prawo łaski
w prawie wiejskim - wniosek o złagodzenie wyroku - wnosił pan, proboszcz lub osoba duchowna
Postępowanie egzekucyjne
Egzekucja wyroków sądów szlacheckich
warunek - prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku (3 lata i 3 miesiące od wydania)
egzekucja z nieruchomości - zastąpiła egz. z ruchomości - próbowano używać perswazji i kar pieniężnych
4 etapy
wysłanie woźnego z dwoma świadkami do dóbr egzekwowanych w celu dokonania wwiązania strony zwycięskiej; gdy wwiązanie odbito (nie dopuścił do niego skazany) - relacja woźnego w sądzie. wzywano zatem skazanego przed sąd grodzki, który ustanawiał tzw. zakład potrójny (sześciokrotna wartość pretensji głównej)
ponowna próba wwiązania - odbita - skazywano na potrójny zakład i zarządzano tzw. rumację - usunięcie siłą z nieruch. oraz zagrożenie banicją, gdy nie dopuści do rumacji
próba dokonania rumacji bez siły fizycznej - w razie odmowy - orzeczenie banicji
dokonanie rumacji siłą, gdy nie wystarczyła - starosta wzywał szlachtę powiatu do dokonania tzw. zajazdu (pospolite ruszenie) - dopuszczone było nawet zabicie skazanego
egzekucja osobista - wobec szlachty - gołoty - bardzo ostra - w przeciągu 2 tygodni od wyroku nie uczyniono zadość wyrokowi ani nie dano rękojmi - sąd orzekał banicję procesową i osadzenie w wieży
organy egzekucyjne - woźni i świadkowie - szlachcice oraz urzędnicy grodzcy i pachołkowie starościńscy
Procesy specjalne
proces graniczny
skarga do sądu ziemskiego, który przyznawał tzw. aktorat tj. prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi; na tej podstawie sąd podkomorski przeprowadzał rozgraniczenie na polu
proces o zbiegłych poddanych
miał na celu odzyskanie zbiegów chłopów i osadzenie ich z powrotem na miejscu - proces windykacyjny - między szlachcicem a dawnym panem. poddany był tylko przedmiotem sporu. w tym wypadku nie biegła dawność
procesy o czary
przeszedł do sądów miejskich i wiejskich
korzystano z literatury zachodniej, opisującej znamiona czarownic - np. Młot na czarownice
wszczęcie postępowania - z oskarżenia prywatnego albo w wyniku powołania przez osobę oskarżoną kolejnej osoby
Pławienie - podejrzaną związywano, łącząc lewą rękę z prawą nogą i na odwrót i obwiązywaną sznurem w talii puszczano na wodę. Utrzymanie na powierzchni - winna (odrodzenie próby zimnej wody)
więzienie - w tzw. beczkach czarownic lub kłodach
oskarżane golono (nieczyste siły mają siedzibę we włosach)
tortury stosowano tak długo, aż uzyskano przyznanie się
monarchia często zabraniała stosowania tych procesów - bezskutecznie
proces o mord rytualny
oskarżano Żydów, że mordowali chrześcijańskie dzieci, by używać ich krwi do macy - rozpatrywał sąd królewski - skazanych torturowano i palono.
ROZDZIAŁ VII - POCZĄTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ
ZMIANY W STRUKTURACH SPOŁECZNYCH I UMYSŁOWOŚCI
331. Czynniki przemian:
Starcie dwóch idei:
- petryfikacji ustroju szlacheckiego i poddaniu Polski pod władzę mocarstw sąsiednich (Prawa Kardynalne)
- ruch reformatorski: społeczno-ekonomiczny, polityczny, administracyjny
Inne czynniki:
- wzrost ludności państwa
- ożywienie handlowe warstw i stanów, rozwój gospodarczy
332. Polskie oświecenie:
Trzy kierunki myśli oświeceniowej:
liberalna - w dziedzinie światopoglądu i w niektórych ujęciach politycznych, ale zachowawcza społecznie
reformatorska
rewolucyjna
myśl oświeceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform państwowych
333. Ruch reformatorski:
- wyróżnianie szlachty średniej i inteligencji przez Stanisława Augusta
- element inteligencki w Sejmie Czteroletnim: najpierw 69 działaczy, potem 112 - razem 181 osób - byli najbardziej aktywni w sejmie i byli zwolennikami króla
- sojusz króla z burżuazją miejską
- osoby walczące w Insurekcji Kościuszkowskiej: rzemieślnicy, plebejusze, ludzie luźni, chłopi, inteligenci, księża
Koncepcje reformatorskie:
- odejście od narodu szlachecko - magnackiego
- tworzenie się narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczańskiego
- tworzenie się narodu jako wszystkich mieszkańców kraju bez względu na majątek i stan
ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
334. Prawo ziemskie i ogólnopaństwowe:
Za źródła prawa uważa się:
Prawa Kardynalne z 1768 i 1775
Konstytucja III Maja z 1791
Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieńskim (1793)
Konstytucje Sejmowe
Akty i Uniwersały królewskie / Marszałków Sejmu 4letniego
Uniwersały i rezolucje Rady Nieustającej
Akt powstania uznawany jako ustawa zasadnicza z 1794
VOLUMINA LEGUM:
- tom VII i VIII - ustawodawstwo 1764-1780
- tom IX - konstytucje sejmowe z 1782 - 1792
- tom X - konstytucje 1793
PIERWSZE REFORMY
337. Typ i forma państwa
Do czasów Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dzieła ścierały się dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna.
338. Zmiany w ustroju społeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie.
1) KOMPROMIS SZLACHECKO-MIESZCZAŃSKI:
Stan szlachecki stał się otwarty dla zamożnego mieszczaństwa. Nobilitowani mieszczanie mieli obowiązek wykupić ziemie na określoną wartość w ciągu roku pod rygorem utraty szlachectwa. Ponadto szlachta trudniąca się kupiectwem w miastach nie mogła utracić tytułu.
2) REFORMY W MIASTACH:
zniesienie jurydyk - dokonane w 1764 roku, zniesiono prywatne dzielnice miejskie wyłączone spod władzy miasta
zniesienie serwitoratów - 1764 - czyli zwalniania od podatków kupców i rzemieślników, wyłączania ich spod władzy miast, podporządkowanie ich królowi
Komisje Dobrego Porządku - powoływane od 1775, zajmowały się modernizacją i uzdrawianiem zarządu miast
Reforma Asesorii - uznana za sąd najwyższy dla miast, wyroki miały egzekwować urzędy grodzkie, zmiany w składzie
340.Chłopi:
emfiteuza - oddawanie gruntów w długoletnią dzierżawę z prawem pobierania pożytków i wznoszenia budowli
1) akty uwalniania chłopów z poddaństwa - były nieliczne
2)- wydany w 1768
341. „Ludzie luźni”:
Byli to ludzie żyjący z pracy najemnej lub włóczęgostwa - żądano paszportów wydawanych przez panów wsi oraz zaczęto zmuszać do pracy przymusowej
343. Program reform:
Jego autorem był Andrzej Zamoyski (w oparciu o „O skutecznym rad sposobie” Konarskiego), wystąpił z tym programem na konwokacji 1764:
- rozwój ekonomiki i rozbudowa administracji
- stworzenie nowoczesnej oświaty, usprawnienie działań państwowych
344. Zmiany w sejmowaniu:
a) usunięcie szlachty-gołoty z sejmików
b) instytucja delegacji sejmowych - sejm przekazywał wybranemu gronu posłów i senatorów prawo decydowania w jego imieniu
c) deputacje- komisje sejmowe przygotowujące projekty uchwał
d) wprowadzenie hetmanów do Sejmu i podskarbiego nadwornego
Reformy sejmowe Czartoryskich:
- posłowie nie musieli zaprzysięgać już tego co mówili; uchwalenie regulaminu obrad sejmu
- ograniczanie zasady jednomyślności: materie ekonomiczne - sprawy mniej ważne, uchwalane większością głosów; materie status - sprawy ważne (podatki np.) - wymagały jednomyślności
- jeśli jednomyślności nie było w 3 próbach głosowania, decydowała większość
345. Komisja Skarbowa:
Reforma Czartoryskich:
- ugrupowanie powstałe pod koniec panowania Augusta III, przywódcy - Michał i August Czartoryscy
- reformy oparte na myśli poglądach Stanisława Konarskiego
- reforma centralnych władz wykonawczych w resortach skarbowym i wojskowym
- zastąpienie jednoosobowych dożywotnich urzędów organami wybieralnymi, kadencyjnymi i odpowiedzialnymi
- usunięcie z sejmików szlachty-gołoty, wprowadzenie zasady większości głosów
Komisja Skarbowa - centralny urząd administracji, kolegialny z Komisją Wojskową - utworzono po dwie (dla Litwy i Korony) , zastąpiły one podskarbich, wybierane były przez izby parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata, musiały uzyskać absolutorium od izby poselskiej i skłądać sprawozdania
Kompetencje Komisji Wojskowej:
- rekrutacja do wojska, jego zaopatrzenie i szkolenie
- orzekanie we wszystkich sprawach, w których pozwanym jest członek armii
Kompetencje Komisji Skarbowej:
- sąd powszechny w sprawach skarbu państwa dla wszystkich mieszkańców, sprawy nadużyć urzędniczych
- zarządzanie majątkiem państwa: nieruchomościami, kopalniami, warzelniami soli
- rozwój gospodarczy: poszukiwanie surowców, wydobywanie i przetwaezanie, chłopi jako siła robocza
- reforma monetarna i projekt reform królewszczyzn, reformy systemu celnego, udzielanie zgód na monopol;
346: Cła, miary, wagi i moneta:
Zniesiono cła i myta wewnętrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monetę.
347. Budżet:
Wprowadzony przez Komisję Skarbową w 1768 r.
Zasady budżetowe:
jawności
jedności - określał całość wydatków i dochodów państwa (nie przestrzegano: wyłączono z niego Fundusz Edukacyjny)
kontrola jego wykonania przez sejm
348: Komisja Edukacji Narodowej:
Powołana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitów, który skupiał u siebie szkolnictwo RP, wspólna dla Litwy i Korony.
Komisję kontrolował król, a Sejm - jedynie w zakresie sprawozdań finansowych i linii programowych, Sejm wybierał też członków KEN.
Kompetencje KEN:
- kształcenie młodzieży szlacheckiej
- nadzór nad szkolnictwem (oprócz szkół wojskowych)
Działalność KEN:
utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
ogłoszenie w 1783 ustawę określającą zasady organizacyjne i hierarchii szkół
350: Gabinet Królewski:
Kompetencje:
- prowadzenie sekretariatu osobistego
- administracja dóbr ekonomii
- korespondencja dyplomatyczna
- stosunki z Kościołem i Kurią Rzymską, sprawy WKL
PRAWA KARDYNALNE
352. Prawa kardynalne z 1768 r.:
Reformy Sejmu Repninowskiego 1767-1768:
- umocnienie starego systemu demokracji szlacheckiej: jednomyślność, przywileje szlachty, wolna elekcja
- pogłębienie i realizacja reform Czartoryskich w tych dziedzinach, w których interes szlachty nie doznaje uszczerbku
- podział praw obowiązujących na terenie RP na trzy grupy: prawa kardynalne, polityczne i ekonomiczne
- prawa kardynalne - niezmienne na wieki, możliwość poszerzania, własny katalog praw
- prawa polityczne - mogły być zmieniane, jednomyślność wymagana dla przyjęcia zmian, własny katalog praw
- prawa ekonomiczne - po 3 razach jeśli brakuje jednomyślności marszałek zarządzi głosowanie, nie można się wstrzymać
Założenia praw kardynalnych:
- normy o religii, tolerancji, prawie wyznaniowym, religią panującą jest rzym-kat, inne wyznania mają prawo do kultu
- zasady ustrojowe: wolna elekcja, zakaz wybierania króla za życia panującego, kandydatem może być tylko Piast i katolik
- zasada jednomyślności w uchwalaniu praw politycznych, organizacja sejmu jak w art. henrykowskich - ustawy nie potrzebowały sankcji królewskiej
- potwierdzenie przywilejów szlachty: równość szlachty wewnątrz stanu, zwierzchnictwo nad chłopami, zakaz karania chłopów śmiercią przez sąd dominialny, wyłączność szlachty w piastowaniu urzędów, nietykalność majątkowa i osobista, za umyślne zabójstwo kara śmierci
Założenia praw politycznych:
- dotyczyły podatków, organizacji sądów i prawa sądowego (materialne i procesowe), organizacji i kompetencji władz oprócz sejmu i króla
- polityka zagraniczna, nobilitacje, indygenaty (szlachectwo dla cudzoziemców), pospolite ruszenia i prawo o zajazdach
Ustawa o sejmikach:
- usunięcie gołoty, zasada większości głosów
Konfederacja barska (1768-1772):
- cel: zniesienie gwarancji rosyjskich i wycofanie wojsk rosyjskich z Polski, powrót do norm czasów demokracji szlacheckiej
- ukarać Czartoryskich (pod sąd sejmowy) i Poniatowskiego (won z tronu)
- zamieniła się w 4-letnią wojnę partyzancką
RADA NIEUSTAJĄCA
RN została utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim. Powstała jako wynik dążeń centralistycznych.
Rada Nieustająca - nowy organ rządowo - wykonawczy wspólny dla obu części RP
Skład Rady Nieustającej:
36 członków powoływanych przez Sejm co 2 lata, z tym że przynajmniej 1/3 wybieranych musiała być w poprzedniej kadencji (którzy to - decyduje losowanie). Skład grupowy: 18 reprezentantów Senatu, 18 reprezentantów szlachty
Organizacja Rady:
Formalnie na czele stał król, ale spośród szlachty wybierano Marszałka Rady.
Kompetencje ogólne RN:
- ustalanie kierunków polityki rządu i instrukcje dla resortów, oglądała sprawozdania z działalności resortów
- miała inicjatywę ustawodawczą, prawo zwołania parlamentu jakby król zwlekał, obsada ważnych urzędów razem z królem
- król przewodniczył sądowi sejmowemu, pociągała parlamentarzystów do odpowiedzialności przed tenże sąd
- kontrolę nad Radą Nieustającą sprawował Sejm
Departamenty RN (po 4-8 osób) - kierowane przez ministrów:
1) Interesów Cudzoziemskich
- z królem jako przewodniczącym, miał stworzyć sieć polskiej służby zagranicznej w Europie
- udzielał instrukcji agentom z zagranicy i przyjmował od nich info na temat Polski od innych krajów
2) Policji
- kierował administracją ogólną państwa, nadzór administracyjny nad miastami królewskimi
- kontrolował rady miejskie i burmistrzów, uchylał niezgodne z prawem normy wewnętrzne w miastach
- był sądem w drobnych sprawach miejskich, rozpatrywał skargi na działalność urzędników w miastach
- nadzór nad ludźmi luźnymi, zadanie stworzenia i kontroli służb sanitarnych RP, stworzenie systemu opieki społecznej
- założenie poprawczaków - domów poprawy
3) Wojskowy - przejął uprawnienia Komisji Wojskowych
4) Sprawiedliwości
- ustalał interpretację i przestrzeganie prawa, był ostatnią instancją w rozpatrywaniu skarg na korupcję sądów
- wypiera komisję kodyfikacyjną Andrzeja Zamoyskiego, prowadził statystyki rządowe
- ujednolicenie sądownictwa w RP, kierowany przez któregoś z kanclerzy wchodzącego w skład Rady Nieustającej
5) Skarbowy - te same kompetencje co Komisja Skarbowa
ZMIANY W PRAWIE SĄDOWYM
357. Idee przewodnie:
Rozwój badania prawa natury, prawo miało być świeckie, uniwersalne - równość wobec prawa, miało służyć dobru ogólnemu
358. Nowości w prawie prywatnym:
a) zniesienie prawa życia i śmierci szlachty w stosunku do chłopów
b) prawo nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan
c) lata sprawne w szlachcie - 20, pełna pełnoletność - 24
d) zakaz nabywania przez kościół dóbr ziemskich i miejskich
359. Spółki: tworzenie spółek akcyjnych
360. Prawo wekslowe:
Ustanowione w 1775 roku, powołanie instytucji weksla, ale z powodu nadużywania jej przez szlachtę w 1780 roku zakazano jej wystawiać weksle.
361: Prawo karne:
- zniesiono karę śmierci za czary i tortury
- kara pracy przymusowej
362. Prawo graniczne:
- rozgraniczenie dóbr w prowincjach
- powołanie Komisji Granicznych (każda po 10 osób, wybierane przez sejmiki co 4 lata)
363. Palestra (Adwokatura):
- zakaz nabywania przez adwokatów ziem ich klientów
- adwokatura dla szlachty (1764 i 1768) potem też dla mieszczan (1791) i znowu tylko dla szlachty (1793)
364. Projekt „Zbioru praw sądowych”:
- powołanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele
Założenia projektu (1778):
- umocnienie władzy monarszej
- podporządkowanie kościoła państwu
- uwolnienie części chłopów z poddaństwa
- stosunki chłop > dwór pod kontrolą państwa
Projekt został odrzucony na zawsze na sejmie z 1780 roku.
365. Projekt kodeksu Stanisława Augusta:
- miała objąć całość prawa cywilnego, karnego i procesu
- zasada nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege penale anteriori,
- zasada domniemania niewinności
- zasada iż kara ma służyć poprawie przestępcy
- uzależnienie od stanu posiadania sprawcy kar majątkowych
KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO
366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej:
Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku:
Ustawa o sejmikach (marzec)
Ustawa o miastach królewskich (kwiecień)
Ustawa Rządowa (maj)
Autorzy Konstytucji 3 Maja:
Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj - dokonał ostatecznej redakcji
Poglądy twórców:
Król - zmierzał do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii)
Potocki - gwarancja głównej roli w państwie dla zreformowanego Sejmu
Kołłątaj - reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczańskiego
Uchwalenie K3M prowadzone było w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Małachowskim na czele)
Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja - wyodrębniło się ze Stronnictwa Patriotycznego, miało na celu dalsze ustawodawstwo - o sejmie, organizacji władzy wykonawczej, projekty kodeksów
Konstytucja 3 Maja liczyła 11 artykułów.
A. USTRÓJ SPOŁECZNY
367. Szlachta (artykuł 2):
Postanowienia co do szlachty ziemskiej - Posesjonatów:
- ochrona ich praw, swobód i wolności oraz pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym
- zapewniono nietykalność osobistą
- utrzymanie zwierzchności dominialnej nad chłopami
- pełne prawo własności; równość szlachty wewnątrz stanu
- odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików
- świeża szlachta nie może piastować wyższych urzędów w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu)
368. Mieszczanie (artykuł 3):
- neminem captivabimus nisi iure victum - również dla Żydów w miastach
- nabywanie dóbr ziemskich, nietykalność majątkowa i osobista
- niższe urzędy administracyjne i sądowe, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych
- nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego
- nie mieli prawa do wybvoru plenipotentów miast do Sejmu (wybierały zgromadzenia wydziałowe)
369. Chłopi (artykuł 4):
- opieka prawa i rządu nad chłopami, utrzymana władza dominialna
- umowy indywidualne i zbiorowe pomiędzy dziedzicami i chłopami nie mogły być jednostronnie zerwane
- wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP
- ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych
Ustawa o sprzedaży królewszczyzn 1792:
- chłopi osiedli na królewszczyznach mają własność wieczystą - użytkową ziemi
- możliwość odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem
- uwolnienie z poddaństwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu
370. Stosunki wyznaniowe (artykuł 1):
- swoboda wyznań, pierwszeństwo dla religii katolickiej
- zakaz odstępstwa od tej religii
- autokefalia - uniezależnienie kościoła prawosławnego od czynników zewnętrznych (Pińsk 1791)\
371. Naród i obywatele:
- naród to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chłopi
B. USTRÓJ POLITYCZNY
PODZIAŁ WŁADZY:
USTAWODAWCZA (artykuł 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAŁOWE
WYKONAWCZA (artykuł 7): KRÓL, STRAŻ PRAW, KOMISJE RZĄDOWE, KOMISJE PORZĄDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH
SĄDOWNICZA (artykuł 8): SĄD SEJMOWY, TRYBUNAŁ KORONNY LITEWSKI, SĄDY ZIEMIAŃSKIE, ASESORIA, SĄDY MIEJSKIE, SĄDY DOMINIALNE
372. Państwo jednolite czy zacieśnienie unii ?
- brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji
- wyrazy odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego
373. Zwierzchnictwo narodu i podział władzy (artykuł 5):
„Wszelka władza społeczności ludzkiej bierze swój początek z woli narodu” (Rousseau)
Trójpodział Władzy (Montesquieu): „Władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sądownicza i wykonawcza (król i straż)”
374. Sejm:
Organizacja Sejmu:
- nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim króla - składa się z izby poselskiej i senatu
IZBA POSELSKA:
- składała się z 204 posłów wybieranych na sejmikach
- ponadto w jej skład wchodziło 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe
SENAT:
- 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie - w tym metropolita kijowski unicki)- wpierw pochodzili z nominacji króla, potem z wyboru (po śmierci Poniatowskiego)
Sejm:
- wydawał ustawy w imieniu króla, miał być zawsze gotowy
- mógł się zbierać z mocy prawa, jeśli król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu.
- mógł się też zbierać na zarządzenie Marszałka sejmu jeśli król nie zwołał sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby.
Senat:
- miał prawo weta zawieszającego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych.
- miał stanowić Radę Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji).
- nie otrzymał inicjatywy ustawodawczej.
W głosowaniach mniej ważnych głosy zliczano razem, ale izby obradowały osobno. Celem kontroli rządu izby zbierały się razem.
USTAWODAWSTWO:
1) Prawa niewzruszalne
- zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowała podwójna liczba posłów, decyzja zapadała większością kwalif.
- ustawa rządowa, o miastach królewskich i o sejmikach
2) Prawa ogólne
- wchodzą w życie w formie ustaw
- określa zasady organizacji władz rządowych, administracji, sądów, prawa sądowego, cywilnego, karnego, podatków
- projekty ogólne ustaw trafiają do sejmików, które wybierają posłów
- przez instrukcje poselskie trafiają następnie do izby poselskiej
- najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie są instrukcje poselskie
- potem izba poselska wybiera komisje, a następnie plenarne posiedzenie i dyskusja + głosowanie
- następnie projekt do Senatu - możliwość veta zawieszającego, wtedy Izba Poselska może uchwalić powtórnie ten projekt i wtedy ma on moc prawnę
3) Prawa pozostałe (uchwały sejmowe)
- projekty trafiają bezpośrednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyżej)
- zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje się głosy w obu izbach, żeby projektprzeszedł
- w ten sposób uchwalano podatki nadzwyczajne, zaciągnięcie długu publicznego, budżet, umowi i traktaty międzynarodowe, nobilitacje i indygenaty
publikacja - po niej następuje wpis danej ustawy czy uchwały do ksiąg sądu grodzkiego
375. Organizacja sejmu:
- zniesienie instrukcji dla posłów uchwalanych przez sejmiki
- posłowie wybierani na 2 lata, wyborcy mogli posła odwołać i pozbawić mandatu
sesje zwyczajne: odbywać się miały co dwa lata, trwały 70 dni (przedłużanie do 100)
sesje nadzwyczajne: konflikt Król Straż Praw i Straż Praw Komisje, wojna, klęska żywiołowa, rozruchy, jakiś defekt monarchy itp
- obradom sejmu przewodniczy marszałek sejmu wybierany spośród posłów
- zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi większość prosta (zwykła), dla innych kwalifikowana (2/3, ¾)
- prace szczegółowe powierzane wybieranej przez Sejm komisji
376. Sejmiki:
- głos dla szlachty dziedziców i >18-letnich synów, zastawnicy, profesorowie dożywotni (jeśli płacili podatek)
377. Stanowisko króla:
- zasada dziedziczności tronu, utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego władztwa, udział w posiedzeniach Sejmu
- posiadał inicjatywę ustawodawczą razem ze Strażą Praw, przewodniczył Senatowi, mógł przysłać swój głos na piśmie
- nie był już odpowiedzialny za ustawy, mógł dać decydujący głos w wypadku równości, stosował prawo łaski
- powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, zwoływał sejm i sejmiki, nie miał prawa weta zawieszającego
- kontrasygnata - każdy akt wydawany w Straży Praw musiał być podpisany przez konkretnego ministra, który brał na siebie odpowiedzialność za niego
378. Straż Praw:
- miała najwyższą władzę wykonawczą
SKŁAD:
Król jako przewodniczący, prymas jako głowa kościoła i przewodniczący KEN, 5 ministrów (2 kanclerzy - ministrowie sprawiedliwości i spraw zagranicznych, 1 hetman - minister wojny, 1 podskarbi - minister skarbu, 1 marszałek - minister policji, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu bez prawa głosu stanowczego.
Ministrowie - powoływał ich do Straży Praw król spośród 14 wszystkich ministrów, nominacji dokonywano podczas sesji sejmu, mogli być pociągani do odpowiedzialności jeśli:
jeśli naruszyli Konstytucję lub inne prawo - do odpowiedzialności sądowej (konstytucyjnej) przed Sądem Sejmowym
z tytułu postawionych im zarzutów politycznych - do odpowiedzialności parlamentarnej - większością 2/3 dwóch izb uchwalano wotum nieufności
Kompetencje:
- wprowadzała w życie ustawy i uchwały sejmowe, obrady były protokołowane
- czuwała nad przestrzeganiem prawa
- część zadań wypełniała samodzielnie, część przez komisje rządowe,
379. Komisje rządowe:
Komisje wielkie (podlegające SP, złożone z członków wybieranych przez Sejm na 2 lata):
Policji (dla miast) - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast
Wojska - 14/15 komisarzy, osoby cywilne miały przewagę
Skarbu - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast
Edukacji Narodowej
Kompetencje:
KOMISJA SKARBU: ściąganie podatków, zakładanie i popieranie manufaktur, rozwój handlu, infrastruktury i rolnictwa, sądownictwo
KOMISJA POLICJI: nadzór nad miastami, sprawy bezpieczeństwa, wygody publicznej (administracja), podział kraju na 26 okręgów
KOMISJA WOJSKOWA: sądownictwo i sprawy wojskowe
380. Komisje porządkowe:
Powołano je w 1789 roku pod nazwą Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, były organem admin. terytorialnej
Skład:
- 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spośród szlachty osiadłej w tym okręgu
- po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do każdej komisji wprowadzono po 3 mieszczan
Kompetencje:
- rekrutacja do wojska, kwaterunek
- wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności
381. Ustrój miast:
Unifikacja miast wolnych - urządzano je w jednakowy sposób. Czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatów.
USTRÓJ:
Rozróżniano zgromadzenia uchwalające i magistraty miejskie (urzędy wykonawcze).
W miastach mniejszych: jedno zgromadzenie ogólne dla wszystkich posesjonatów
W miastach większych: podzielono je na cyrkuły,odbywały się zgromadzenia cyrkułowe i ogólne (dla całego miasta)
Kraj podzielono na wydziały, w każdym pewna ilość miast z prawem urządzania zgromadzeń wydziałowych złożonych z deputatów wybieranych przez zgromadzenia ogólne (miasta mniejsze) lub przez cyrkuły (większe).
Na czele magistratów miast większych stał prezydent z radnymi, a w cyrkułach osobny wójt, w miastach mniejszych - wójt. Odebrano prawo wydawania statutów i wilkierzy miastom.
382. Reforma sądownictwa na Sejmie 4-letnim:
Sądy komisji porządkowych i rządowych - sprawy sporne objęte kompetencjami tych urzędów
Komisja Skarbowa i komisje porządkowe - sądziły WSZYSTKICH obywateli w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych
Sądy ziemiańskie - powstały w wyniku połączenia grodzkich, ziemskich i podkomorskich, 10 sędziów wybieranych w sejmikach deputackich na 4 lata
Trybunały - jeden dla Wielkopolski (siedziba Piotrków), drugi dla Małopolski (Lublin)
Sąd sejmowy - złożony z 12 senatorów i 24 posłów - sądził ministrów i najwyższych urzędników z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej
SĄDY MIEJSKIE:
Magistratów miejskich - I instancja
Apelacyjne wydziałowe - II instancja
Asesorski - III instancja - senatorowie, posłowie i plenipotenci miejscy jako asesorowie wybierani przez sejm na 2 lata, sądom asesorskim przewodniczyli kanclerze spoza Straży Praw
CZĘŚĆ TRZECIA
ROZDZIAŁ I - ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO W 1918 R.
1. Pierwsze dzielnicowe organy państwowe:
Polska Komisja Likwidacyjna - powołana 28.10.1918 w Krakowie, na czele Wincenty Witos, tymczasowy organ ustawodawczy i wykonawczy
Ukraińska Rada Narodowa - w Galicji Wschodniej proklamowała 1.11.1918 utworzenie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, stłumione zostało to przez wojska polskie
Tymczasowy Komitet Rządzący - utworzony 25.11.1918 z siedzibą we Lwowie
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego - na Śląsku Cieszyńskim
Tymczasowy Rząd Ludowy - powołany 7.11.1918 w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele, wg ich manifestu: Polska ma być demokratyczną republiką parlamentarną, 8-godzinny dzień pracy, reformy gospodarcze
2. Powstanie centralnych organów państwowych:
Tymczasowy Rząd Ludowy RP - zatwierdzony 14.11.1918 z Jędrzejem Moraczewskim na czele (bo Daszyński nie sformował gabinetu)
Józef Piłsudski - naczelny dowódca wojsk polskich i tymczasowy naczelnik państwa o władzy najwyższej do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego
Wybory do Sejmu Ustawodawczego - zarządzone 28.11.1918 na dzień 26.01.1919, głosowanie powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne, prawo wyborcze czynne i bierne od 21 roku życia (również kobiety)
Naczelna Rada Ludowa - powstała 3.12.1918 w Wielkopolsce, nie podejmowała decyzji co do usunięcia administracji niemieckiej w oczekiwaniu na konferencję pokojową
Komisariat NRL - powstał po powstaniu Wielkopolskim na ziemiach wyzwolonych, nieufny wobec Piłsudskiego, za odrębnością Wielkopolski, podporządkował się Wawie po traktacie pokojowym z Niemcami
Komitet Narodowy Polski - działał w Paryżu, powołano Paderewskiego na premiera 17.01.1919, a Komitet rozwiązano 15.08.1919
Mała Konstytucja - (patrz II, III, A, 17)
3. Międzynarodowe uznanie państwa polskiego:
- pismo Piłsudskiego do USA i rządów europejskich o powstaniu pierwszych organów władzy 16.11.1918
- stosunki dyplomatyczne z państwami zaborczymi - listopad 1918
- uznanie Polski przez państwa konferencji wersalskiej - styczeń-luty 1919
4. Ustalenie granic państwa polskiego:
Rada Najwyższa - zwycięska koalicja: USA, UK, Francja, Włochy, Japonia
Rada Czterech - bez Japonii od marca 1919
Koncepcja inkorporacyjna - autor: ND, włączyć do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem i polonizacja ludności
Koncepcja federacyjna - Józef Piłsudski - Ukraina, Białoruś, Polska i Litwa miały być federacją państw zwróconą przeciw dominacji Rosji
Traktat pokojowy z Niemcami - Wersal, 28.06.1919: do Polski trafia część Wielkopolski nieoswobodzonej w powstaniu oraz Pomorze, a w okręgu kwidzyńskim i olsztyńskim plebiscyt (11.07.1920 - plebiscyt niepomyślny dla Polski, 20.03.1921 - niekorzystny plebiscyt na Górnym Śląsku, przyczyna III powstania śląskiego); 20.10.1921 - podział Górnego Śląska pomiędzy Niemcy i Polskę przez Radę Ambasadorów
Gdańsk + okręg = Wolne Miasto pod kontrolą Ligi Narodów, jego polityka zagraniczna w rękach Polski
Traktat pokojowy z Austrią - Saint-Germain-en-Laye, 10.09.1919, Austria zrzekła się ziem austro-węgierskich wykraczających poza nowe ziemie Austrii
Śląsk Cieszyński:
- 5.11.1918 - podział oparty na kryterium narodowościowym przez RNKC i czeską Krajową Radę Narodową dla Śląska
- 3.02.1919 - ugoda między PL i CZ podpisana w Paryżu - tymczasowa linia demarkacyjna na Śląsku
- 10.07.1920 - arbitraż wielkich mocarstw -decyzja 28.07.1920: 1270 km2 dla CZ, 1012 dla PL
Granica wschodnia - ustalona tymczasowo 8.12.1919 (wsch. Granice KP bez Augustowa i Suwałk), potem wojna polsko-rosyjska i traktat ryski - 18.03.1921
Wileńszczyzna:
10.07.1920 - Wilno dla Litwy (konferencja w Spa), 12.07.1920 - Rosja odstępuje wileńszczyznę Litwie
7.10.1920 - umowa PL-LIT w Suwałkach - tymczasowa linia demarkacyjna na terytorium spornym
9.10.1920 - Żeligowski przekracza linie i zajmuje Wilno - utworzono Litwę Środkową
20.02.1922 - uchwała Sejmu o włączeniu wileńszczyzny do Polski, 3.03.1922 - podpisanie aktu na ten temat
Uchwała Rady Ambasadorów - z dnia 15.03.1923, ostatecznie uznała wschodnie i północne granice Polski
5. Społeczny charakter państwa polskiego:
Komunistyczna Partia Robotnicza Polski - 12.1918 - powstała z PPS-Lewicy i SDKPiL, powołała Rady Delegatów Robotniczych
6. Obszar, ludność i jej skład narodowościowy:
388600 km2, w 1938 dołączono 2/3 Śląska Cieszyńskiego (1000 km2)
27,2 mln ludności (1921); 35,1 mln (1939): Polacy 69,2%, Ukraińcy 14,3; Żydzi 7,8%, Białorusini i Niemcy po 3,9%, inni 0,9%
Język Polski: 68,9%
Religie: rzym-kat 64,8%, grec-kat 10,4%, prawosławie 11,8%, mojżeszowa 9,8%, ewangelicka 2,6%
7. Obywatelstwo państwa polskiego:
obywatelstwo-ogół uprawnień i obowiązków jednostki w zakresie jej stosunków z państwem, wynikających z przynależności państwowej; podst. prawne: Konstytucja Marcowa, ustawa o obywatelstwie 20.01.1920 i traktaty międzynar.
Mały Traktat Wersalski - podpisany 28.06.1919,
- obywatele polscy to osoby (niemieckie, austriackie, węgierskie, rosyjskie) które zamieszkiwały na stałe w momencie wejścia w życie traktatu terytorium uznane za część Polski,
- obywatelami polskimi są osoby (niem, austr, ros, węg) urodzone z rodziców stale tam zamieszkujących
- osoby nieposiadające innego obywatelstwa nabywa polskie z samego prawa przez fakt urodzenia się na terenie Polski
Inne traktaty: zakaz podwójnego obywatelstwa i prawo opcji (wybór obywatelstwa) dla określonych obszarów
Ustawodawstwo wewnętrzne:
- obywatelem PL jest osoba zamieszkała lub urodzona na terenie PL, chyba że ma inne obywatelstwo
- obywatelem PL jest osoba która za takiego uznana została przez traktaty międzynarodowe
- nabywanie obywatelstwa: zamążpójście, urodzenie, przysposobienie, nadanie
- utrata obywatelstwa: nabycie innego, przyjęcie urzędu publicznego, wstąpienie do wojsk innego państwa bez zgody PL, działanie na szkodę PL za jej granicami, odmowa powrotu do Polski
- obywatelstwa pozbawiał i nadawał je minister spraw wewnętrznych
ROZDZIAŁ II - USTRÓJ PAŃSTWOWY
I. ŹRÓDŁA PRAWA PAŃSTWOWEGO
8. Ustawy Konstytucyjne:
1) dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP - 22.11.1918
2) dekrety o ordynacji wyborczej do SU - 28.11.1918
3) Mała Konstytucja - 20.02.1919
4) ustawa konstytucyjna zawierająca statut organiczny woj. Śląskiego - 15.07.1920
5) Konstytucja Marcowa - 17.03.1921
6) Ustawa Przechodnia - 18.03.1921
7) Ordynacja Wyborcza do Sejmu i Senatu - 28.07.1922
8) Regulamin Zgromadzenia Narodowego + ordynacja wyborów prezydenckich 27.07.1922
9) Ustawa o Trybunale Stanu - 27.04.1923
10) Ustawa po zamachu stanu Piłsudskiego - 2.08.1926
11) Konstytucja Kwietniowa 23.04.1935
12) Ustawa o TS 14.07.1926
13) Ordynacja wyborcza do sejmu, senatu i na prezydenta - 8.07.1935
III. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1918 - 1926
A. SYSTEM POLITYCZNY DO KONSTYTUCJI MARCOWEJ
16. System ustrojowy stworzony przez dekret 22.11.1918:
- tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy do zwołania Sejmu Ustawodawczego
- Piłsudski władza najwyższa, Tymczasowy Naczelnik Państwa, przekazuje swoją władzę potem dla Sejmu Ustawodawczego
- Rząd = prezydent ministrów + ministrowie, powoływany i odwoływany przez Piłsudskiego
- władza ustawodawcza: TNP + Rada Ministrów, ich dekrety były nieważne, jeśli nie zatwierdził ich Sejm Ustawodawczy
17. Ustrój polityczny wg Małej Konstytucji z 20.02.1919:
- Józef Piłsudski Naczelnikiem Państwa
- Sejm Ustawodawczy: koncentracja władzy, władza suwerenna, brak kadencji, uzależnienie od niego organów wykonawczych, Naczelnika i ministrów
- główne zadanie SU: uchwalenie konstytucji, ustawy ogłaszał marszałek za kontrasygnatą prezydenta ministrów i ministra
- ministrowie i rząd jako całość odpowiedzialni przed sejmem
Naczelnik państwa: podporządkowany sejmowi, polityka zagraniczna, władza nad administracją rządową i wojskową, odpowiedzialność przed sejmem, kontrasygnata jego aktu przez ministra, powoływał rząd na podstawie porozumienia z sejmem
Rada Obrony Państwa - powołana 1.07.1920, specjalny rządowo-parlamentarny organ o charakterze przejściowym, skład: Naczelnik Państwa, marszałek SU, 10 posłów wybranych przez sejm i reprezentujących stronnictwa, premier, 3 ministrów i 3 przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza, decydowała o sprawach pokoju i wojny
B. USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI MARCOWEJ
18. Geneza Konstytucji Marcowej:
- projekt: Komisja Konstytucyjna SU: Władysław Seyda, Maciej Rataj, Edward Dubanowicz
- projekt oparty był na opinii rządu, partii politycznych i osób prywatnych
- przedłożono go sejmowi w czerwcu 1920: dyskusje nad kwestiami spornymi i rozwiązania kompromisowe
- uchwalenie 17 marca 1921 r.
19. Zasady ustroju politycznego:
1) Zasada ciągłości państwa polskiego - potwierdzenie zawierał wstęp do konstytucji
2) Republikańska forma ustroju politycznego - Polska jest Rzecząpospolitą (art.1), popierana przez społeczeństwo
3) Zasada zwierzchnictwa narodu - władza zwierzchnia należy do narodu, swoboda tworzenia i działania partii
4) Zasada demokracji reprezentacyjnej - naród nie sprawuje władzy bezpośrednio, ale przez przedstawicieli (organy ustawodawcze), naród ma jedną wolę, więc może mieć tylko jednego reprezentanta
5) Zasada podziału władz - rozdzielenie kompetencji pomiędzy różne organy władzy - władza ustawodawcza: sejm i senat, wykonawcza: prezydent i ministrowie, sądowa: niezawisłe sądy
6) System rządów parlamentarnych - powołany rząd sprawował władzę tak długo, jak długo posiadał zaufanie większości parlamentu, jeśli nie posiadał, to musiał podać się do dymisji
7) Zasada państwa liberalnego - państwo jest organizacją służącą do ochrony praw i interesów obywateli, szeroka swoboda dla obywateli w stowarzyszaniu się w związki, partie, organizacje
8) Zasada jednolitości państwa - taka sama władza na całym jego terenie
Autonomia Śląska: oparta na ustawie z 15.07.1920 ze statutem autonomicznym województwa śląskiego, stanowi wyjątek od zasady 8
Władza ustawodawcza: Sejm Śląski - bez spraw wojskowych i zagranicznych, ustawodawstwo w zakresie autonomicznym
Władza wykonawcza: Rada Wojewódzka
20. Sejm i senat:
Prawo wyborcze (wg Konstytucji i ordynacji wyborczej):
- czynne prawo wyborcze: oparte na głosowaniu równym, tajnym, powszechnym, bezpośrednim i proporcjonalnym
- czynne prawo wyborcze: do Sejmu: 21 lat, do Senatu: 30 lat
- czynnego prawa wyborczego nie posiadali wojskowi w służbie czynnej, osoby pozbawione praw publicznych lub z ograniczonymi prawami
- bierne prawo wyborcze: do Sejmu 25 lat, do senatu 40 lat (również wojskowi w służbie czynnej)
Przymioty wyborów:
Równość - wszyscy obywatele mają równą ilość głosów (najczęściej 1)
Bezpośredniość - obywatele głosują od razu na kandydatów, nie wybiera się najpierw wyborców przez prawyborców
Tajność - każdy obywatel ma prawo do oddania głosu w ukryciu przed osobami trzecimi
Powszechność - głosują wszyscy pełnoprawni obywatele (cenzus wieku jest uznawany za demokratyczny)
Proporcjonalność - w okręgach wielomandatowych dokonuje się rozdziału mandatów pomiędzy konkurujące listy proporcjonalnie do odsetka uzyskanych głosów
Skład i kadencja: Sejm - 444 posłów, Senat 111 senatorów, kadencja = 5 lat, rozwiązanie sejmu (a jednocześnie senatu) na mocy decyzji prezydenta podpartej 3/5 głosów w senacie
KOMPETENCJE:
Ustawodawcze - stanowienie praw publicznych i prywatnych, m.in.: budżet, amnestia, podatki, liczebność wojska, traktaty; Senat mógł wnosić poprawki, uchwalane były one 11/20 głosów w sejmie, ustawy promulgował i publikował prezydent
Kontrolne - prawo interpelacji dla obu izb, pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej i sejmowej (tylko Sejm), powołano NIK dla kontroli administracji państwowej, zatwierdzanie stanu wyjątkowego wprowadzanego przez RM i wyrażanie zgody na zawarcie wojny / pokoju
Elekcyjne - Zgromadzenie Narodowe wybierało prezydenta
Ustrojodawcze - dokonywanie zmian i rewizji w konstytucji
ORGANIZACJA SEJMU:
- Prezydium Sejmu i Prezydium Senatu: wybierane przez członków obu izb, składały się z marszałka, wicemarszałków i sekretarzy, marszałek prowadził obrady
- system sesyjny obrad
- komisje powoływane dla rozpatrywania projektów ustawodawczych
- uchwalanie ustawy: quorum 1/3, większość zwykła; sprawy ważniejsze: quorum wyższe, większości kwalif.: 11/20, 3/5, 2/3
- posłowie nie byli krępowani instrukcjami wyborców i mieli immunitet uwalniający ich od odpowiedzialności za działalność w związku z pełnioną funkcją
- nietykalność - posłowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności za przestępstwo bądź naruszenie praw osoby 3ciej
21. Prezydent RP:
- stanowisko głowy państwa, kierowanie władzą wykonawczą, reprezentowanie Polski na arenie międzynarodowej
- wybierany przez ZN na 7 lat, jeśli nie mógł pełnić urzędu, zastępcą był marszałek sejmu
Kompetencje wykonawcze:
- mianowanie i odwoływanie rządu (RM); obsadzanie wyższych urzędów cywilnych i wojskowych
- mianowanie ministrów na wniosek prezesa RM; zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
- zawierał umowy międzynarodowe, przyjmował przedstawicieli państw obcych / delegował naszych
- wypowiadał wojnę / zawierał pokój, ale za zgodą sejmu
- wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia
Kompetencje ustawodawcze:
- zwoływanie/zamykanie/odraczanie sesji zwyczajnych/nadzwyczajnych Sejmu i Senatu
- miał prawo rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatu
- podpisywał ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i ogłaszał je w Dzienniku Ustaw
Kompetencje sądownicze:
- mianował sędziów, stosował prawo łaski
22. Rada Ministrów (Rząd):
Rada Ministrów = ministrowie + Prezes Rady Ministrów, powoływani / odwoływani na wniosek Prezesa RM przez prezyd.
Kompetencje:
- ogólne kierunkowanie polityki wewnętrznej i zewnętrznej rządu
- występowanie z projektami ustaw, przedstawiała do zatwierdzenia coroczne zamknięcie rachunków państwowych
- wykonywała ustawy poprzez rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i uchwały
odpowiedzialność solidarna - obejmowała kolegialne działania ministrów podejmowane w charakterze członków RM
odpowiedzialność indywidualna - dotyczyła ministra jako szefa administracji resortu
odpowiedzialność parlamentarna - obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra, sejm zwykłą większością uchwalał wotum nieufności, konsekwencja: dymisja rządu / ministra
odpowiedzialność konstytucyjna - dotyczyła zgodności działań ministra / Rządu z konstytucją i ustawami - pociągał do niej Sejm większością kwalifikowaną
Trybunał Stanu - sądził parlamentarzystów z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej,
Skład: 12 członków (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczący: I Prezes Sądu Najwyższego
Postępowanie: oskarżenie popierało 3 posłów wybranych przez Sejm, wyrok: utrata urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, zmniejszenie emerytury, a jeśli przestępstwo karne: kary wg kodeksu karnego
23. Prawa i obowiązki obywatelskie:
Prawa polityczne: czynne i bierne prawo wyborcze do S i S, prawo piastowania urzędów
Prawa obywatelskie: ochrona życia, wolności, mienia równość wobec prawa, prawo dochodzenia krzywd i strat drogą sądową, wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez organy państwa - na straży tych praw czuwały niezawisłe sądy
Prawa społeczne: prawo do ochrony pracy (szczególnie młodzieży i kobiet), zakaz pracy poniżej 15 roku życia, ubezpieczenie społeczne, ochrona macierzyństwa
Prawa wolnościowe: wolność słowa, prasy ,koalicji, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychodźstwa, narodowościową, nietykalność mieszkania i własności, tajemnica korespondencji
Obowiązki obywatelskie: wierność dla RP, poszanowanie ustaw i rozporządzeń, obowiązki publiczne, służba wojskowa, ciężary i świadczenia publiczne, wychowanie dzieci, pobieranie nauki (szkoła podstawowa)
C. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO
24. System polityczny i panorama partii politycznych:
PARTIE POLSKIE: prawicowe, centrowe i lewicowe
1) Narodowa Demokracja (od 1919 Związek Ludowo-Narodowy, od 1928 Stronnictwo Narodowe):
- reprezentowała burżuazję, ziemiaństwo, drobnomieszczaństwo, większość pracowników umysłowych,
program: uznanie zasady własności prywatnej i wolność działalności gospodarczej, ideologia narodowa, solidaryzm społeczny, nacjonalizm: wrogość wobec mniejszości (antysemityzm), poparcie rządów parlamentarnych, po przewrocie majowym dążenia antydemokratyczne i antyparlamentarne, ND była partią prawicową
działacze: Roman Dmowski, Stanisław Grabski, Jędrzej Giertych
2) Chrześcijańska Demokracja (Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji):
- reprezentowała część drobnomieszczaństwa i robotników, była partią prawicową
program: upowszechnianie własności, robotnik współwłaścicielem fabryki w której pracuje, wyróżnienie religii katolickiej, w 1922 utworzyła wraz z Endecją Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (Chjena), po 1926 była opozycją do rządów sanacyjnych, w 1937 ChD połączyła się z Narodową Partią Robotniczą i utworzyła Stronnictwo Pracy
3) Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR):
- utworzony w 1927 roku w związku z wyborami parlamentarnymi przez grupę sanacyjną popierającą Piłsudskiego
- w skład wchodzili członkowie zbiorowi (organizacje) i indywidualni (osoby)
- był wewnętrznie zróżnicowany (rozstrzał organizacji centrowych, prawicowych., lewicowych
- program: ograniczenie praw parlamentu, wzmocnienie pozycji rządu, rozszerzenie udziału państwa w życiu gosp
- działacze: Walery Sławek, Józef Beck, Bogusław Miedziński
4) Obóz Zjednoczenia Politycznego
- utworzony po śmierci Piłsudskiego i po rozwiązaniu BBWR (rok 1937)
- skład: organizacje i ugrupowania prosanacyjne
- program: hasła narodowe i solidarystyczne, dominująca rola państwa w życiu narodu, prywatna własność środków produkcji
- działacze: Adam Koc, Stanisław Skwarczyński
5) Partie chłopskie
- PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo chłopskie
- program: uwypuklanie odrębności zajęć chłopów, poparcie dla republiki parlamentarnej, bezpłatna oświata i instytucje samorządowe, poprawa położenia ekonomicznego wsi
- PSL-Piast wszedł w koalicję rządową z Chjeną, po przewrocie majowym opozycja sanacyjna
- PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie współpracowały z lewicą
- działacze: PSL-Piast: Wincenty Witos, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Kazimierz Bagiński, Juliusz Poniatowski, Stronnictwo Chłopskie: Jan Dąbski
- Centrolew: blok utworzony przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, przeciwstawianie się rządom sanacji
- Stronnictwo Ludowe - powstało w 1931 z połączenia PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwa Chłopskiego: przeciwstawiało się sanacji, radykalny program gospodarczy, wywłaszczenie własności ziemskiej bez odszkodowania
6) Polska Partia Socjalistyczna
- reprezentowała klasę robotniczą
- program: utworzenie republiki socjalistycznej w drodze reform parlamentarnych, rozwój ustawodawstwa społecznego, , ustrój demokracji parlamentarnej
- popierała Piłsudskiego do 1928 r., weszła w skład Centrolewu
- działacze: Ignacy Daszyński, Norbert Barlicki, Tomasz Arciszewski
7) Narodowa Partia Robotnicza
- powstała w 1920 z połączenia Narodowego Związku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotników\
- reprezentowała drobnomieszczaństwo, inteligencję, robotników
- program: prymat mają interesy narodowe, ustawodawstwo socjalne, po 1926 roku opozycja sanacyjna, w 1937 połączyła się z CHD tworząc Stronnictwo Pracy
- działacze: Karol Popiel
8) Komunistyczna Partia Polski (do 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski)
- działała nielegalnie od 1919 roku
- we wnętrzu jej działała Komun. Partia Zachodniej Ukrainy i KP Zachodniej Białorusi
- program: rewolucja mająca na celu obalenie kapitalizmu, zwalczanie polityki władz państwowych, poprawa warunków bytu robotników
- działacze: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszawski, Julian Leszczyński
- rozwiązana w 1938 r. przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej
25. System rządów parlamentarnych w latach 1919 - 1926:
- rywalizacja polityczna ugrupowań określona racjonalnymi zasadami
- podważenie wyboru Narutowicza na prezydenta przez ND - nie mogły głosować mniejszości narodowe
- rozbicie programowe w sejmie (duża liczba ugrupowań, a więc i brak jednomyślnych poglądów)
- utworzono koalicje tylko w 5 rządach (pozostałe 8 - gabinety pozaparlamentarne)
- działalność grup nacisku (organizacja kapitalistyczna Lewiatan, Kościół Katolicki)
- prawa polityczne i wolnościowe nie były w pełni realizowane
IV. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1926-1935
26. Zmiana konstytucji w 1926 roku (Nowela Sierpniowa):
Po przewrocie majowym rząd Kazimierza Bartla 2 sierpnia 1926 roku uchwalił zmianę konstytucji.
Nowe kompetencje prezydenta (wzmocnienie jego władzy wykonawczej):
- prawo rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji (na wniosek RM)
- prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (między kadencjami sejmu i senatu - w razie nagłych sytuacji) lub w okresie trwania kadencji na podstawie upoważnienia w ustawie - traciły moc jeśli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu - lub zostały przez Sejm uchylone
- prawo ogłaszał rządowy projekt budżetu jako ustawę jeśli obie izby nie uchwaliły go / nie odrzuciły w określonym czasie
Sejm:
- wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na którym go wysunięto
- sejm nie mógł rozwiązać się sam, mocą własnej uchwały
27. Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926-1935:
- rządy sanacyjne (od sanacja - uzdrowienie) dążyły do osłabienia parlamentu (partie polityczne przyczyną kłopotów)
- ograniczanie kompetencji Sejmu (co do budżetu, co do kontroli aktów prezydenta, co do pociągania do odpowiedzialności politycznej)
- Centrolew - utworzony w 1929 r, przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, dążył do przywrócenia ustroju z Konstytucji Marcowej, nastąpiły represje ze strony Sanacji
- manipulowanie wynikami wyborów poprzez odezwy, rozbijanie opozycji, opowiadanie się za głosowaniem jawnym
- Piłsudski: minister spraw wojskowych i główny inspektor sił zbrojnych, dwukrotny premier, sam wyznaczał swoje kompetencje
- system partii dominującej - BBWR, osłabienie i szykanowanie opozycji
- prawa obywatelskie: kary za zniewagę władz (uchylone przez Sejm), prawo prasowe, obóz odosobnienia
V. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1935 - 1939
A. USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ
28. Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.:
- tezy posła Stanisława Cara z BBWR (1933) dotyczące rewizji konstytucji
- Komisja Konstytucyjna: tezy nowej konstytucji z 26.01.1934
- po opuszczeniu Sali obrad przez opozycję, projekt uchwalono od razu w drugim i trzecim czytaniu (łamiąc przepisy o zmianie ustawy zasadniczej)
- Senat zatwierdził projekt 16.01.1935
- prezydent podpisał Konstytucję Kwietniową 23.04.1935
29. Zasady ustroju politycznego:
państwo totalne - przeciwieństwo państwa demokratyczno-liberalnego, podporządkowanie jednostki państwu, kierownictwo państwa w rękach wodza, kierującego partią rządzącą
ustrój autorytarny, cezarystyczny - ustrój Polski wg Konstytucji Kwietniowej
dekalog - pierwszych 10 artykułów konstytucji, określające podstawowe zasady ustrojowe
Główne założenia Konstytucji:
- koncentracja władzy w osobie prezydenta - odpowiadał tylko przed Bogiem i historią, zniesienie zwierzchnictwa narodu
- państwo polskie dobrem wspólnym wszystkich obywateli
30. Prezydent Rzeczpospolitej:
System wyboru prezydenta:
- wybierało Zgromadzenie Elektorów i Prezydent, albo ogół obywateli
- Zgromadzenie Elektorów: 50 osób wybieranych przez Sejm, 25 przez Senat, 5 wirylistów: Marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes RM, GISZ, I prezes SN
- Zgromadzenie Elektorów wybierało kandydata na prezydenta
- prezydent jeśli chciał, mógł wskazać kandydata na następcę - wtedy obywatele rozstrzygali który z dwóch kandydatów będzie prezydentem (kandydat obecnego przezydenta czy kandydat Zgromadzenia Elektorów)
- kandydat ZE zostawał prezydentem jeśli prezydent nie wskazał kandydata na następcę
- kadencja: 7 lat, w czasie wojny przedłużana o 3 miesiące od zawarcia pokoju
- zastępca prezydenta - Marszałek Senatu
KOMPETENCJE USTAWODAWCZE:
1) wydawanie dekretów z mocą ustawy z tytułu zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi, administracją, w przerwach między kadencjami Sejmu i Senatu i na podstawie upoważnienia ustawowego
2) prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez S i S
3) mianowanie 1/3 senatorów
4) zwoływanie, odraczanie i zamykanie obrad sejmu i senatu
5) publikowanie i promulgacja ustaw
KOMPETENCJE USTROJODAWCZE:
1) inicjatywa w zakresie zmiany konstytucji
2) prawo weta wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, zatwierdzonego przez S i S
3) wbrew woli prezydenta konstytucji zmienić nie można
KOMPETENCJE WYKONAWCZE:
1) wybór następcy (czyli zwoływanie Zgr. Elekt., wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego)
2) mianowanie: Prezesa RM, sędziów, I prezesa SN, sędziów TS, prezesa NIK i członków jego kolegium, GISZ
3) mianowanie ministrów na wniosek Prezesa RM
4) zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
5) wykonywanie prawa łaski
6) reprezentowanie Polski na zewnątrz
KOMPETENCJE KONTROLNE:
1) prawo rozwiązania Sejmu i Senatu
2) prawo odwoływania: Prezesa RM, ministrów, prezesa NIK, naczelnego wodza, GISZ
3) pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej
NADZWYCZAJNE UPRAWNIENIA NA OKRES WOJNY:
1) wyznaczenie następcy; mianowanie naczelnego wodza, przedłużenie kadencji izb ustawodawczych
2) zarządzenie stanu wojennego; wydawanie dekretów w zakresie całego ustawodawstwa oprócz zmiany Konstytucji
3) powoływanie S i S w mniejszym składzie
Akty urzędowe prezydenta:
prerogatywy - wynikały z władzy osobistej prezydenta, nie wymagały kontrasygnaty ministra, dawały prezydentowi pełną dowolność w sprawowaniu władzy, nikt za nie nie odpowiadał prawnie, przykłady: wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego, mianowanie i odwołanie: prezesa RM, prezesa NIK, GISZ, Naczelnego Wodza
uprawnienia zwykłe - wymagały kontrasygnaty Prezesa RM i ministra
31. Rada Ministrów:
- prezes RM powoływany przez Prezydenta, ministrowie także, ale na wniosek Prezesa RM
Prezes RM: wzmocnienie poz.: ustalanie ogólnych zasad polityki państwa, kierowanie pracami rządu, przewodniczenie RM
Rada Ministrów: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych, decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy, kompetencje RM określał prezydent w formie dekretu
Odpowiedzialność polityczna - ministrowie odpowiadają przed Prezydentem
Odpowiedzialność parlamentarna - ministrowie odpowiadają przed Sejmem i Senatem, a jeśli prezydent jej nie zaaprobował, musiał rozwiązać Sejm i Senat
Odpowiedzialność konstytucyjna - przed Trybunałem Stanu (skład 6 sędziów, 6 z-ców powoływanych przez Prezydenta spośród kandydatów Sejmu i Senatu, przewodniczył I prezes Sądu Najwyższego)
32. Sejm i Senat:
Skład Sejmu: 208 posłów wybieranych w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym, bezpośrednim w 104 okręgach 2-mandatowych, kadencja: 5 lat, kandydatów zgłaszały Zgromadzenia Okręgowe, a nie grupy obywateli
Skład Senatu: 96 senatorów: 32 powołuje Prezydent, 64 wybieranych w wyborach pośrednich, elitarnych; kadencja: 5 lat
Prawo wyborcze:
a) czynne do Sejmu: od 24 lat, pełnia praw cywilnych oraz zawodowi wojskowi
b) bierne do Sejmu: od 30 lat
c) czynne do Senatu: od 30 lat; elita: z tytułu zasługi (odznaczenia państwowe), wykształcenia (wykształcenie wyższe, średnie zawodowe lub stopień oficerski); zaufania (stanowiska z wyboru w samorządzie i określonych organizacjach)
d) bierne do senatu: od 40 lat
Kompetencje:
Ustrojodawcze: bez zgody Prezydenta S i S nie mogły zmienić konstytucji
Ustawodawcze: odebrano S i S: sprawy organizacji Rządu, administracji, sił zbrojnych, inicjatywy ustawodawczej w zakresie budżetu, ratyfikacji umów międzynarodowych, ograniczenie uprawnień poprzez dekrety i prawo weta prezydenta,
Kontrolne: żądanie ustąpienia rządu lub ministra (konieczna zgoda prezydenta), interpelacje, udzielanie absolutorium rządowi, coroczne zatwierdzenie zamknięć rachunków państwowych sporządzanych przez NIK
Zmiany w organizacji: poprawki do ustaw sejm odrzucał 3/5 głosów (przez co zwiększono pozycję Senatu), ograniczenie nietykalności i immunitetu posła - za działalność niedającą się pogodzić ze sprawowaniem mandatu lub za uzyskiwanie od rządu korzyści osobistych: odpowiedzialni przed TS
33. Prawa i obowiązki obywatelskie:
- podporządkowanie jednostki interesom zbiorowości
- ograniczenie praw politycznych (np. wybory elitarne do Senatu)
- mgliste uzasadnienie praw wolnościowych = łatwość w ich ograniczaniu
- obowiązki obywatela: wierność RP, ponoszenie świadczeń na jej rzecz, służba wojskowa, nauka (szkoła powszechna)
B. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO
34. System rządów w latach 1935-1939:
- śmierć Piłsudskiego osłabiła grupę rządzącą, BBWR => Obóz Zjednoczenia Narodowego (1937)
- bojkot wyborów parlamentarnych w 1935 r.
- uznanie Rydza-Śmigłego przez Mościckiego za pierwszą osobę po prezydencie w RP (okólnik prezesa RM z 13.07.1936 zmieniający konstytucję) - ograniczenie władzy prezydenta na rzecz GISZ
- fikcyjne prawa obywatelskie
ROZDZIAŁ III - ADMINISTRACJA PUBLICZNA
I. STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
35. Organizacja administracji publicznej:
administracja publiczna - realizowała praktycznie i bezpośrednio cele państwa w zakresie funkcji wykonawczych
władztwo administracyjne - uprawnienie jednostek administracji do stosowania przymusu dla realizacji swoich decyzji
Wyróżniamy: administrację centralną (RM i ministrowie) oraz administrację terytorialną (lokalną)
Administracja lokalna = administracja rządowa + samorząd
Organy administracji terytorialnej = administracja ogólna (polityczna, zespolona) + administracja specjalna (niezespolona)
Administracja ogólna - zadania należące do resortu Spraw Wewnętrznych
Administracja specjalna - funkcje pozostałych resortów
Administracja rządowa - zespolenie z organami administracji ogólnej większości działów administracji specjalnej, działy pozostałe miały odrębne organy terytorialne (więc administracja ogólna była zespolona, a specjalna była niezespolona)
Organy administracji ogólnej: w województwach wojewodowie (II instancja); w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rządu, w powiatach - starostowie powiatowi/grodzcy (I instancja); w gminach miejskich/ wiejskich - organy wykonawcze samorządu terytorialnego
Podział terytorialny: województwa >> powiaty >> gminy miejskie >> gminy wiejskie
Samorząd = samorząd terytorialny + gospodarczy + zawodowy
36. Podstawy prawne organizacji i działalności administracji:
Przepisy prawa administracyjnego dzielono na: materialne, ustrojowe i proceduralne
ustrojowe - organizacja aparatu administracyjnego RP
materialne - regulacja różnych dziedzin życia zbiorowego, prawa i obowiązki obywateli / organów administracji
proceduralne - forma działania i tryb funkcjonowania organów administracyjnych, uprawnienia obywateli w toku postępowania administracyjnego, kontrola działalności administracji
II. ADMINISTRACJA CENTRALNA
37. Rada Ministrów:
Była centralnym organem administracji publicznej
Kompetencje:
- uzgadnianie działalności i rozpatrzanie sprawozdań ministrów
- zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw
- Komitet Ekonomiczny (wcielony w RM) opracowywał program działalności gospodarczej rządu
- RM wydawała zarządzenia, uchwały i akty administracyjne
38. Ministrowie:
Członkowie RM i zarazem kierownicy swoich resortów (czyli działów administracji państwowej), ministrów zastępowali podsekretarze stanu (wiceministrowie)
Ministerstwo - aparat pomocniczy ministra, dzieliło się na departamenty (na czele dyrektorzy), departamenty na wydziały (na czele naczelnicy)
Resorty - między innymi: Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu itp.
Urzędy centralne - od Konstytucji Marcowej podległe ministrom, Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar itp.
III. ADMINISTRACJA OGÓLNA
A. ORGANIZACJA ADMINISTRACJI OGÓLNEJ
39. Administracja województwa:
Na jej czele stał wojewoda - mianowany przez Prezydenta na wniosek Ministra SW, uchwalony przez RM. Podlegał ministrowi SW, działał jako przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i działów adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogólną.
Jako przedstawiciel rządu:
- reprezentował rząd na obszarze województwa, koordynował działalność całej administracji rządowej
- uprawnienia nadzorcze wobec administracji specjalnej
Jako szef administracji ogólnej:
- wykonywanie administracji w zakresie spraw wewnętrznych, zapewnienie porządku i bezpieczeństwa
- podlegała mu policja, nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem
- wykonywanie zleceń ministrów, wydawanie rozporządzeń wykonawczych i porządkowych
- urząd wojewódzki - organ pomocny wojewodzie w sprawowaniu swych funkcji, dzielił się na wydziały i oddziały
Rada Wojewódzka - skład: członkowie delegowani przez organy samorządu powiatowego, przewodniczył jej wojewoda, wydawała opinie co do żądań wojewody
Wydział Wojewódzki - skład: wojewoda, 3 członków wybieranych przez Radę Woj., dwóch urzędników państwowych, uprawnienia doradcze i stanowcze (Wydziałów Wojewódzkich nie było w wojew. Poznańskim i pomorskim)
Warszawa - odrębna jednostka administracyjna, wyłączona z województwa, szefem jej administracji był Komisarz Rządu (funkcje I i II instancji administracji), podzielona zostaa na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele
Śląska Rada Wojewódzka - na Śląsku, skład: wojewoda, v-cewojewoda, 5 członków wybranych przez Sejm Śląski, organ pomocniczy wojewody, a jej organem wykonwaczym był Urząd Wojewódzki
40. Administracja powiatu:
Na jej czele stał starosta, mianowany przez ministra SW, podlegał wojewodzie, działał jako przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i działów adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogólną.
Obowiązki: zapewnienie porządku i bezpieczeństwa, zwierzchnictwo nad organami policji, orzecznictwo w sprawach wykroczeń (karno-administracyjne)
Organem pomocniczym starosty było starostwo, czynnik obywatelski spełniały organy samorządu powiatowego, sejmiki i wydziały powiatowe
Starosta grodzki - sprawował administrację w miastach wydzielonych >75000 mieszkańców od 1932 r., uprawnienia te same co starosta powiatowy
Gdynia - od 1932 administracją powiatu miejskiego kierował tu Komisarz Rządu
B. GŁÓWNE FUNKCJE ADMINISTRACJI OGÓLNEJ
41. Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego:
Zajmowała się tym policja państwowa - aparat wykonawczy administracji ogólnej, ministra SW, wojewodów i starostów, podlegała organom wymiaru sprawiedliwości w zakresie ścigania przestępstw.
Komendant główny - na czele całej policji w Polsce, w województwie szefem policji był komendant wojewódzki, w powiecie powiatowy, wszyscy wypełniali swe zadania poprzez komisariaty i posterunki
Stan wyjątkowy - wprowadzała RM za zgodą prezydenta, a od 1935 r. prezydent, w razie rozruchów lub działań niebiezpiecznych dla ustroju państwa, zawieszano konkretne prawa obywatelskie i wolnościowe
Pion służby śledczej - utworzony do ścigania przestępstw, zwalczania komunistów, organizacji mniejszościowych (głoszących hasła wyzwolenia swoich terenów etnicznych spod ziem RP), podlegał formalnie wymiarowi sprawiedliwości, faktycznie naczelnikom wydziału bezpieczeństwa
Obóz odosobnienia - umieszczano tam osoby zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu, utworzono ten obóz w Berezie Kartuskiej, decyzja o skierowaniu do obozu wydawana była przez organy administracji ogólnej na wniosek policji
42. Kontrola prasy:
Ustanowiono prawo prasowe - normujące tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie książek, działalność drukarni, system kontroli nad drukami
System zgłoszeniowy - osoby chcące wydawać czasopismo musiały złożyć odpowiednią deklarację organom administracji ogólnej, wydawanie książek nie wymagało zezwolenia
Egzemplarze druku - musiały zawierać nazwę i adres drukarni, nazwisko wydawcy i miejsce wydania, nazwisko redaktora odpowiedzialnego, określona liczbe egzemplarzy podlegała kontroli i dopiero potem można było rozpowszechniać całość (kontrola represyjna)
Zasady anonimu i tajemnicy redakcyjnej - redaktor mógł odmówić podania nazwiska autora artykułu, w wypadku nieujawnienia autora odpowiadał wydawca, a przy czasopismach redaktor odpowiedzialny
Kary: konfiskata, zajęcie (tymczasowa konfiskata), pozbawienie debitu pocztowego i komunikacyjnego - zakaz rozpowszechniania drogą pocztową lub środkami komunikacji
43. Nadzór nad stowarzyszeniami:
stowarzyszenie - trwałe połączenie ludzi w zorganizowanej formie dla celów pozbawionych korzyści materialnych
stowarzyszenie zwykłe - wymagało zgłoszenia dla legalizacji
stowarzyszenie zarejestrowane - wymagało wpisu do rejestru dla legalizacji
stowarzyszenie wyższej użyteczności - wymagało aprobaty Rady Ministrów
Organy administracji ogólnej mogły odmówić legalizacji stowarzyszenia, rozwiązać je lub zawiesić.
44. Nadzór nad zgromadzeniami:
zgromadzenie - jednoczesne skupienie się w jednym miejscu większej grupy ludzi dla wyrażania myśli i poglądów czy dla obrony wspólnych interesów
zgromadzenia publiczne - dostępne dla nieograniczonej liczby osób, kontrolował je delegat organów adm. Og., podział:
- zgromadzenia pod otwartym niebem - wymagały zezwolenia organów administracji ogólnej
- zgromadzenia w lokalach - wymagały tylko zgłoszenia
zgromadzenia niepubliczne - uczestnicy byli osobiście znani zwołującemu zgromadzenie, albo było to zgromadzenie członków stowarzyszenia, były zwolnione od konieczności składani zgłoszeń i uzyskiwania zezwoleń
D. ADMINISTRACJA GOSPODARCZA
51. Rola państwa w życiu gospodarczym:
państwo liberalne - regulowało stosunki gospodarcze przez normy prawa cywilnego, ingerencja państwa w gospodarkę polegała na ściąganiu danin, podatków, prowadzeniu działalności gospodarczej służącej użyteczności publicznej (poczta, koleje)
etatyzm - prowadzenie przez państwo bezpośredniej działalności gospodarczej
interwencjonizm - pośrednie oddziaływanie na stosunki gospodarcze
52. Prawo rolne i administracja rolnicza:
Ustrój rolny II RP opierał się na prywatnej własności ziemi.
- Sejm Ustawodawczy w 1919 r. uchwalił reformę rolną: maximum posiadanej ziemi przez jedną osobę wynosiło 180 ha, nadwyżka była wywłaszczana i parcelowana wśród chłopów
- w 1920 r. wykonanie wywłaszczenia i parcelacji powierzono organom administracji rolnej
- NTA uznał przepis o wywłaszczeniu jako sprzeczny z konstytucją marcową
- w 1925 roku w końcu uchwalono reformę rolną: wywłaszczenia i parcelacji dokonywały organy administracji rolniczej, Państwowy Bank Rolny, właściciele za wywłaszczenie otrzymywali cenę rynkową wywłaszczonej ziemi, osoby które otrzymywały parcelowaną ziemię musiały mieć określone fundusze
- komasacja - scalanie rozdrobnionych gruntów chłopskich i wydzielenie jednolitych działek
- znoszenie służebności - czyli zniesienie serwitutów
- regulacja wspólnot gruntowych - wspólnoty gruntowe podzielono, ustalono prawa współwłaścicieli i zasady gospodarow.
Organy administracji rolniczej:
pion administracji rolnej - na czele Minister Rolnictwa
pion administracji reform rolnych - na czele Główny Urząd Ziemski a od 1923 minister reform rolnych
53. Prawo i administracja przemysłowa:
przemysł - wszelka działalność wykonywana samoistnie i obliczona na przynoszenie zysku, spod przepisów prawa przemysłowego wyłączono niektóre jego gałęzie (rolnictwo, rybołówstwo, leśnictwo itp.)
wolność przemysłowa - wszyscy obywatele mogli prowadzić przedsiębiorstwa
Podział przemysłu:
- ze stałą siedzibą: wolny - wymagał tylko zgłoszenia faktu rozpoczęcia działalności organom administracji przemysłowej (zwane dalej OAP); koncesjonowany - wymagał zezwolenia OAP; rzemiosło - przy dominującym udziale pracy ręcznej, wymagało posiadania uzdolnienia zawodowego
- okrężny: sprzedaż towarów, skupowanie ich celem odsprzedaży, ale nie na targach i nie u kupców, wykonywanie drobnych świadczeń o charakterze przemysłowym
- targi gminne - dzielono je na małe i wielkie (jarmarki), wymiana gospodarcza między wsią a miastem
kartele - umowy, uchwały i postanowienia mające na celu drogą wzajemnych zobowiązań kontrolę lub regulowanie produkcji, zbytu, cen i warunków wymiany dóbr w dziedzinie górnictwa, przemysłu i handlu, do 1933 pozostawały poza regulacją prawną
Ustawa o kartelach - uchwalona w 1933 - umowy kartelowe musiały być pisemne i musiały być zgłaszane i rejestrowane w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, decyzję o rozwiązaniu umowy wydawał Sąd Kartelowy, od 1935 minister ds. katrteli
54. Przedsiębiorstwa państwowe:
komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych - wydzielenie ich z ogólnej administracji państwowej, wyposażenie ich w osobowość prawną i poddanie zasadom gospodarki handlowej
Podział przedsiębiorstw państwowych:
monopole - wyłączność wykonywania określonej działalności gosdpodarczej przez państwo (spirytusowy, zapałczany, tytoniowy, loteryjny)
przedsiębiorstwa wyposażone w osobowość prawną - tworzone na podstawie ustaw szczególnych, lub powstawały jako S.A. lub z o.o. - Poczta Polska, PKP, PKO, Państwowy Bank Rolny
przedsiębiorstwa bez osobowości prawnej - prowadzone w ramach administracji państwowej, zakłady szkolne, warsztaty poligraficzne, gospodastwa rolne itp.
V. SAMORZĄD TERYTORIALNY I GOSPODARCZY
55. Organizacja samorządu terytorialnego:
Zasady organizacji samorządu terytorialnego (zwanego dalej ST) w RP:
dostosowanie jej do podziału terytorialnego kraju dla celów administracji ogólnej
rady obieralne mogły stanowić w sprawach samorządu
jednostki organizacyjne samorządu mogły łączyć się w związki w celu realizacji ich zadań
zespolenie organów AO i organów wykonawczych samorządu na szczeblu powiatu i województwa
jednostki organizacyjne ST miały osobowość cywilnoprawną i publicznoprawną (władztwo administracyjne)
Organy ST: uchwalające i wykonawcze (U - uchwalający, W- wykonawczy)
Gminy wiejskie: Rady Gminne (U) - wybory pośrednie, jawne; Zarząd Gminy (W) - wójt i ławnicy wybierani przez Radę
Gminy miejskie: Rady Miejskie (U) - wybierane w wyborach powszechnych; Zarząd Miejski (W) - w miastach wydzielonych: prezydent miasta + ławnicy, miasta pozostałe: burmistrzowie + ławnicy; członkowie Zarządu Miejskiego wybierani byli przez Rady Miejskie
Powiaty: Rady Powiatowe (U) - wybory pośrednie, jawne; Wydział Powiatowy (W) - 6 członków wybieranych przez Radę pod przewodnictwem Starosty
Województwa: samorząd ten nie został powołany do życia; w województwach poznańskim i pomorskim: Sejmik Wojewódzki (U), Wydział Wojewódzki (W), Starosta Krajowy
Warszawa: była jednostką samorządu powiatowego, gminnego i wojewódzkiego; Rada Miejska (U), Zarząd Miejski (W)
56. Funkcje samorządu terytorialnego:
własny zakres działania - sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowotne, budżet, przedsiębiorstwa użyteczności publicznej
poruczony zakres działania - powierzony przez administrację rządową przezustawy i rozporządzenia RM
nadzór nad samorządem - sprawowali go: minister SW, wojewodowie, starostowie, organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia - zatwierdzanie wyborów stanowisk, zawieszanie uchwał itd.
57. Organizacja i funkcje samorządu gospodarczego:
Był formą przymusowego zrzeszania osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości.
Zadania: zaspokajanie potrzeb grupowych, kierowanie życiem gospodarczym poprzez współpracę z państwem
Samorząd gospodarczy: przemysłowo-handlowy, rzemieślniczy, rolniczy
Jednostki organizacyjne: Izby Przemysłowo Handlowe, Rzemieślnicze (powoływane przez ministra handlu i przemysłu, dwa pozostałe przez RM), Rolnicze
Jednostki krajowe: Związek Izb Przemysłowo-Handlowych, Związek Izb Rzemieślniczych, Związek Izb i Organizacji Rolniczych
Kompetencje izb: wypełnianie w pewnym zakresie funkcji państwowej administracji gospodarczej, podejmowanie inicjatyw i popieranie działalności rozwojowych gospodarczo
Korporacje przemysłowe, zrzeszenia, cechy - organizacje tworzone przez ludzi pod kontrolą administracji gospodarcze
VI. FUNKCJONOWANIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
58. Postępowanie administracyjne (zwane dalej PA):
Dzielono je na:
ogólne PA - wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, załatrwiane przez organy administracji rządowej i samorządowej, z wyjątkiem kompetencji organów administracji wojskowej, spraw zagranicznych, skarbowej, postępowania administracyjnego
przymusowe PA - zespół działań zapewniających wykonanie decyzji administracji, uprawnienia takie miały organy administracji ogólnej I instancji, kary: pieniężne, egzekucja na majątku, przymus bezpośredni
postępowanie karno-administracyjne - tryb dochodzenia i karania wykroczeń przez organy administracji ogólnej lub inne organy specjalnie uprawnione, wykroczenia - drobne przestępstwa zagrożone karą do 3000 zł i do 3 miesięcy aresztu, skazany mógł domagać się skierowania postępowania na drogę sądową
59. Funkcjonariusze administracji publicznej:
pragmatyka służbowa - zawarta w ustawie o służbie cywilnej z 1922 r. - pragmatyce tej podlegał ogół funkcjonariuszy państwowych oprócz sędziów, prokuratorów, nauczycieli, profesorów, pracowników przedsiębiorstw i monopoli państwowych; ustawa normowała zasady powoływania i odwoływania funkcjonariuszy, wymagane od nich kwalifikacje, uprawnienia itp.
VII. KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
60. Rodzaje kontroli:
1) wewnętrzna (nadzór) - wynikała z hierarchicznej i instancyjnej struktury administracji
2) zewnętrzna - sprawowana przez organy niezależne od administracji publicznej (sejm, senat, opinia publiczna, sądy administracyjne i powszechne, NIK)
61. Kontrola sprawowana przez parlament i opinię publiczną:
Kontrola parlamentarna:
- polegała na weryfikacji działań administracji z pkt widzenia politycznego
- kontrola poprzez interpelacje i dyskusję nad preliminarzem budżetowym i budżetami resortów
Kontrola opinii publicznej:
- sprawowana przez prasę w formie krytyki i opinii, kształtujących poglądy społeczeństwa
62. Sądowa kontrola administracji:
Sprawowana przez sądy administracyjne, a w niektórych sprawach przez sądy powszechne.
Najwyższy Trybunał Administracyjny (NTA) - powołany w 1922 r., był jedyną instancją w tych sprawach (z wyjątkiem byłego zaboru pruskiego), skład: I prezes, prezesów i sędziów mianowanych przez prezydenta; dzielił się na izby: ogólnoadministracyjną i skarbową, orzekał w kompletach złożonych z 3 lub 7 sędziów, albo zgromadzenia ogólnego
Tok instancji w byłym zaborze pruskim: tak jak przed 1918 r., z tym że NTA był III instancją
Skarga do NTA przysługiwała komukolwiek, komu naruszono prawo lub obciążono go bezprawnym obowiązkiem. Decyzja musiała być ostateczna (wyczerpanie toku instancyjnego)
Sprawy wyłączone spod kompetencji NTA: podlegające sądownictwu powszechnemu, związane z wyborem na publiczne urzędy, załatwiane w drodze swobodnego uznania, zagraniczne; sił zbrojnyc; dyscyplinarne
70. Kontrola skarbowa:
Dzielono ją:
wewnętrzna - sprawowały ją organy hierarchicznie wyższe, lub specjalnie powołani inspektorzy i lustratorzy w resortach
specjalna - sprawowana przez NIK i Izby Okręgowe Kontroli - NIK: na czele stał prezes mianowany przez prezydenta na wniosek RM, odpowiedzialny przed sejmem i senatem, kontrola NIK rozciągała się na wszystkie jednostki administracji publicznej i samorządu, stowarzyszenia i fundacje otrzymujące subwencje państwowe, podlegały one kontroli pod względem legalności, celowości i efektywności działalności finansowo-gospodarczej
parlamentarna - sprawowana przez Sejm i Senat przy uchwalaniu budżetu, przy rozpatrywaniu zamknięć rachunków państwowych przedstawianych przez NIK, poprzez interpelacje i poprzez Komisję Kontroli Długów Państwa
ROZDZIAŁ V - ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
71. Struktura organów wymiaru sprawiedliwości:
podstawa prawna - obie Konstytucje i prawo o ustroju sądów z 1928 roku
konstytucja marcowa - sądy miały być niezawisłe wg zasady trójpodziału władz
konstytucja kwietniowa - sądy organami państwa pod zwierzchnictwem prezydenta, nie ma czynnika społecznego
sądy powszechne - rozstrzygały wszelkie sprawy karne i cywilne
sądy specjalne - kompetencje ograniczone do określonych kategorii spraw: sądy wojskowe, pracy, wyznaniowe, Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Administracyjny
funkcje pomocnicze - prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat
72. Zasady przewodnie sądownictwa:
1) niezawisłość sędziów - sędziowie podlegają tylko ustawom, orzeczenia sądowe nie mogą być zmieniane przez władzę wykonawczą i ustawodawczą, zakaz usuwania i przenoszenia sędziów (prócz zmiany organizacji sądownictwa), immunitet
2) nominacja sędziów - oprócz sędziów pokoju, resztę mianował prezydent - wymogi: studia, aplikacja i egz. sędziowski
3) wyłączna kompetencja sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości - każdy ma prawo do dochodzenia swoich roszczeń, niekt nie może być pozbawiony sądu któremu z prawa podlega - od 1926 ogranicz. na rzecz organów administracji
4) udział czynnika społecznego w wym. sprawiedliwości - KONSTYTUCJA MARCOWA: wybór sędziów pokoju przez ludność, udział obywateli w sądach przysięgłych i handlowych, KWIETNIOWA: likwidacja sądów przysięgłych i pokoju
5) wyłączenie z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw - badały tylko zgodność z ustawami aktów normatywnych niższych
6) hierarchiczno-instancyjna budowa sądownictwa:
sądy I instancji - rozpatrywały sprawy merytorycznie
sądy II instancji - w wyniku apelacji badały merytoryczną słuszność wyroku
sąd III instancji - stał na straży jednolitości wykładni przepisów prawa, kontrolował działalność instancji niższych z punktu widzenia prawidłowości przepisów prawa
73. Sądy powszechne:
podstawa prawna - prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 roku
sądy grodzkie - orzekały jednoosobowo w drobnych sprawach cyw i kar jako I instancja, pomagały sądowo innym sądom
sądy okręgowe - I instancja w sprawach poważnych cyw i kar, odwołania od s. grodzkiego, rozstrzygały sprawy kolegialnie lub jednoosobowo, dzieliły się na wydziały
sądy przysięgłych - powoływane w okręgowych dla orzekania o poważnych zbrodniach i przest. politycznych, działały tylko w byłej Galicji, zniesione 1938: skład - przewodniczący, 2 sędziów, 12 przysięgłych; decyzje - ława orzekała o winie większością 2/3, karę wymierzał trybunał
wydziały handlowe - w sądach okręgowych: 1 sędzia okręgowy, 2 ławników - mianowani przez ministra sprawiedliwości
sądy jednoosobowe dla nieletnich - powoływane przez ministra sprawiedliwości
sądy apelacyjne - II instancja: odwołania od okręgowych, I instancja w sprawach szczególnych, przekaz. im przez ustawy
Sąd Najwyższy - odwołania (kasacje) od II instancji, orzekanie w spr. powierzonych przez ustawy, pilnowanie jednolitości wykładni, dzielił się na izbę cywilną, karną, potem też do adwokatury, orzekanie 3,5 lub 7 sędziów
74. Sądy szczególne:
podstawa prawna - ustawa z 1919 roku i jej nowelizacja z 1936 roku
sądy wojskowe - od 1919 - podlegali im żołnierze, oficerowie, podoficerowie, czasem też osoby cywilne, sądziły na podstawie wojskowych KK i KPK
sądy pracy - od 1928 - sporne sprawy cywilne wynikłe ze stosunku pracy, sprawy związane z nauką zawodu, od 1934 sprawy wynikłe ze stosunku chałupniczego, sądził sędzia zawodowy i 2 ławników (1 od pracodawców, 1 od pracowników) odwołania od wyroku składano do sądu okręgowego
sądy wyznaniowe - na terenie b. zaboru rosyjskiego, sprawy małżeńskie wyznawców określonych wyznań
Trybunał Kompetencyjny - rozstrzygał spory kompetencyjne między org. adm. i sąd., skład: 2 przezesów, 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek RM
Trybunał Stanu - sądził parlamentarzystów z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej, skład: 12 członków (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczący: I Prezes Sądu Najwyższego
Najwyższy Trybunał Administracyjny - patrz rozdziałIII, dział VII, punkt 62]
75. Prokuratura:
podstawa prawna - najpierw przepisy zaborcze, potem prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928
prokuratura - organ państwa powołany do ścigania przestępstw, podporządkowany ministrowi sprawiedliwości (prokurator naczelny), prokuratura Sądu Najwyższego - na czele I prokutrator SN, p. sądów apelacyjnych - na czele prokurator apelacyjny, p. sądów okręgowych - prokurator okręgowy, przy sądach grodzkich prokuratorów nie było
Zadania funkcjonariuszy prokuratury:
- wszczynanie postępowania karnego w sprawach przestępstww ściganych z urzędu, postępowanie przygotowawcze
- oskarżanie przed sądami, nadzór nad wykonaniem kary
76. Prokuratoria generalna:
podstawa prawna - dekret i ustawa z 1919, rozporządzenie prezydenta z 1924 roku
- utworzona do obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz zakłady finansowane przez państwo
- realizowała swoje zadania poprzez zastępstwo procesowe przed sądami oraz udzielała opinii prawnych organom państwow.
77. Adwokatura i notariat:
podstawa prawna adwokatury - ustawy zaborcze, przepisy z 1932 roku z nowelizacją w 1938 roku
adwokatura - wolny zawód, świadczenie pomocy prawnej, porad, redagowanie aktów normatywnych, zastępstwo proces.
samorząd - izby adwokackie i Naczelna Rada Adwokacka jako organ najwyższy
nadzór - minister sprawiedliwości i Sąd Najwyższy
podstawa prawna notariatu - przepisy zaborcze zunifikowane w 1933 roku
notariusz - funkcjonariusz publiczny, mianowany/odwoływany przez min. sprawiedliwości, opłacany przez usługobiorców, jego kompetencje: sporządzanie dokumentów, które nadawały formę notarialną pewnym czynnościom, które tego wymagały
ROZDZIAŁ VI - UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA
78. Komisja Kodyfikacyjna:
Powołana ustawą z 3.06.1919 uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy.
Skład: prezydent, 3 wiceprezydentów i 40 członków. Wszyscy mianowani przez Naczelnika Państwa a od 1922 przez Prezydenta RP.
Prezydenci KK: prof. Ksawery Fierich (do 1928) i Bolesław Pohorecki
Zadania: unifikacja (ujednolicenie) prawa i kodyfikacja prawa
79. Kodyfikacja prawa i postępowania karnego:
Kodeks Karny - opracowywany m. in. przez Juliusza Makarewicza, Wacława Makowskiego i sędziów: Aleksandra Mogilnickiego i Stanisława Emila Rappaporta, projekt przyjęty 14.09.1931, komisja Ministra Sprawiedliwości uzupełniła go o przestępstwa przeciw państwu, wszedł w życie 11.07.1932 razem z przepisami wprowadzającymi, prawem o wykroczeniach i przepisami o wykroczeniach
Kodeks Postępowania Karnego - podkomisja: prof. Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki, S.E. Rappaport - w 1926 projekt ukończony, do 1927 wprowadziła poprawki komisja ministerialna, wszedł w życie 19.03.1928 rozporządzeniem prezydenta
80. Kodyfikacja prawa i postępowania cywilnego:
prawo międzynarodowe prywatne i prawo prywatne międzydzielnicowe - projekt w 1921, weszły w życie 1926
prawo autorskie - twórca: prof. Fryderyk Zoll, uchwalone w 1926 roku
prawo patentowe - weszło w życie w 1924 w ustawie o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych
prawo wekslowe i czekowe - 1924 rok; kodeks handlowy i kodeks zobowiązań - 1933 rok;
prawo osobowe małżeńskie - projekt w 1929, autor prof. Karol Lutostański, małżeństwo instytucją świecką, fakultatywna forma zawarcia związku małżeńskiego (cywilna lub kościelna do wyboru), dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała do sądów powszechnych, z powodu antagonizmów duchowieństwa i niektórych członków KK projekt nie wszedł w życie
prawo majątkowe małżeńskie - projekt 1937 rok, zrównanie sytuacji męża i żony pod względem majątkowym,
prawo o stosunkach rodziców i dzieci - projekt z 1938 r., podkomisja z prof. Stanisławem Gołąbem, polepszenie sytuacji dzieci pozamałżeńskich, władza rodzicielska ma być stosowana wyłącznie w interesie dziecka
prawo rzeczowe - projekt z 1937 r. autorstwa Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego
prawo spadkowe - prace tylko w sferze dyskusji, bo II WW
część ogólna prawa cywilnego - prac nie rozpoczęto z powodu braku opracowania części szczegółowych
kodeks postępowania cywilnego - wydany w formie rozporządzenia prezydenta w 1930, obowiązywał od 1933, autorzy: podkomisja z Ksawerym Fierichem a po jego śmierci Janem Jakubem Literauem
postępowanie egzekucyjne - wydane w 1932 roku
prawo upadłościowe i postępowanie układowe - obowiązywały od 1934
ROZDZIAŁ SIÓDMY
PRAWO I POSTĘPOWANIE CYWILNE
Źródła prawa cywilnego
obszar b. Królestwa Kongresowego - Kodeks Napoleona, zmieniony w 1818, 1825 i 1836.
ziemie wschodnie - rosyjskie prawo cywilne - X Zwód Praw, stan z 1915, ze zm. z 1918
b .Galicja - ABGB
b. zabór pruski - BGB
kodeks zobowiązań z 1933
kodeks handlowy z 1933
prawo wekslowe i czekowe z 1924
prawo autorskie z 1926
prawo patentowe z 1924
prawo prywatne międzydzielnicowe i prawo prywatne międzynarodowe z 1926
Zasady prawa cywilnego
nienaruszalność własności prywatnej
centralna instytucja prawna, na której opiera się społeczeństwo kapitalistyczne; konst. marcowa - własność prywatna podstawą ustroju społecznego i porządku prawnego w państwie, nie było jednak prawem bezwzględnym (wywłaszczenie, ograniczenie własności ze względów wyższej użyteczności)
konkretne ograniczenia - ustawodawstwo o reformie rolnej; przepisy uzależniające obrót gospodarstwami rolnymi
równość podmiotów prawa cywilnego
ograniczenia wynikające z odrębności majątkowych, społecznych, kulturalnych
swoboda umów
ograniczona przez „porządek publiczny i dobry obyczaj”
bezpieczeństwo obrotu
zasada harmonijnego współżycia ludzi
Przepisy ogólne prawa cywilnego normowały:
podmioty stosunków cywilnoprawnych
osoby fizyczne i
nabycie osobowości - urodzenie, utrata - śmierć
nasciturus - podmiot prawa spadkowego
pełnia praw cywilnych - obywatele polscy
cudzoziemcy - pewne ograniczenia
szlachectwo - zlikwidowane (w praktyce miało spore znaczenie społeczne)
ograniczenia praw cywilnych
wiek
stan zdrowia
płeć
zawód (wojsko, duchowni)
stan cywilny - wpisywany do publicznego rejestru
osoby prawne
os prawne prawa publicznego i
państwo, instytucje państwowe, organizacja samorządu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego
prawa prywatnego
z inicjatywy jednostek i realizowały cele prywatne - sp. z o.o.; i s.a.; stowarzyszenia rejestrowane, związki zawodowe, spółdzielnie, fundacje
zdolność prawną
zdolność do czynności prawnych
przedmioty praw cywilnych
przejścia na inne osoby, zmiany treści i wygaśnięcia stosunków cyw-praw.
Prawo rodzinne
rodzina - podstawowa i trwała komórka życia społecznego, główny czynnik wychowania przyszłych pokoleń
trzy systemy rozwiązań zawierania małżeństwa
świecki
w byłym zaborze pruskim - oparcie na przepisach BGB
małżeństwo - umowa zawierana przed urzędnikiem stanu cywilnego
przeszkody uniemożliwiające - brak przesłanek wyznaniowych
rozwiązanie - rozwód
sądownictwo - sądy powszechne
wyznaniowy
w byłym Król. Polskim - oparcie o prawo małżeńskie z 1836
zawarcie zgodne z postanowieniami prawa wewnętrznego uznanego związku wyznaniowego, do którego należeli nupturienci i przy dopełnieniu odpowiednich obrzędów religijnych
rozwód - wyłączony (katolicyzm) lub dopuszczalny w pewnych okolicznościach
brak legalnych form zawarcia małżeństwa przez osobę nie należącą do nie uznanych związków wyznaniowych
świecko - wyznaniowy
w byłej Galicji
małżeństwo - umowa zawierana przed duchownym uznanego przez państwo związku wyznaniowego
bezwyznaniowcy lub przedstawiciele nie uznających przez państwo wyznań - obowiązkowa forma cywilna
rozwód - dotyczył wszystkich, oprócz katolików
stosunki małżeńskie osobiste
uprzywilejowanie męża w stosunku do żony
dominacja męża w małżeństwie i ojca w rodzinie
ograniczenie praw żony - posłuszeństwo mężowi
brak swobody żony przy wykonywaniu czynności prawnych i władzy rodzicielskiej
1921 - zniesiono najbardziej jaskrawe ograniczenia
stosunki małżeńskie majątkowe
ustawowy system
gdy małżonkowie nie zawarli umowy małżeńskiej
zasada separacji dóbr - zachowanie przez małżonków swego majątku w czasie małżeństwa
mąż posiadał wyraźny lub domniemany zarząd i użytkowanie dóbr żony
umowny system
swoboda w kształtowaniu kontraktu
formy
wspólność majątkowa,
wspólność dorobku,
wspólność ruchomości,
zarząd i użytkowanie własnego majątku przez każdego
stosunki rodzicielskie
obowiązek troszczenia się o utrzymanie i wychowanie dzieci przez rodziców aż do pełnoletności
władza rodzicielska - decydujący głos ojca
dyskryminacja dzieci nieślubnych
pozbawienia prawa do nazwiska ojca
utrudnienia w realizacji roszczeń alimentacyjnych
utrudnienia w dochodzeniu ojcostwa
utrudnienia w prawach spadkowych
Prawo rzeczowe
utrzymano prawo obowiązujące do 1918 - ze względu na brak zmian społeczno - ekonomicznych
najważniejsze - prawo własności
własność podzielona - w postaci dzierżawy wieczystej
lokale położone w jednym budynku - odrębne prawo własności; grunt pod budynkiem i urządzenia poza lokalami - współwłasność właścicieli lokali
obrót nieruchomościami - obowiązkowa forma aktu notarialnego od 1933
hipoteka - plany wprowadzenia dla każdej nieruchomości księgi wieczystej (niezrealizowane w dwudziestoleciu międzywojennym)
Prawo spadkowe
utrzymano prawo obowiązujące do 1918
zasady:
spadek przypada najbliższej rodzinie zmarłego
spadkodawcy posiadają znaczną swobodę dysponowania majątkiem
zachowek oraz wyłączanie części majątku ze swobodnego rozporządzania - rozwiązanie kompromisowe
różne zwyczaje spadkowe włościan w poszczególnych dzielnicach
b. zabór pruski - gospodarstwo przekazywano dziecku jeszcze za życia spadkodawców, zastrzegając tzw. dożywocie - utrzymanie do końca życia
podział gospodarstwa pomiędzy wszystkie dzieci dokonywano najczęściej za życia rodziców, obowiązek dożywocia ciążył na jednym lub wszystkich
Prawo zobowiązań
opierało się do 1.VII.1934 na przepisach kodeksów zaborców
jednolity kodeks zobowiązań - istotny czynnik integracji - przejął większość dotychczasowych rozwiązań, uzupełniając je:
formalna równość stron
wolność umów
bezpieczeństwo obrotu
formy powstania
umowa
czyny niedozwolone - odpowiedzialność na zasadach winy, ryzyka, słuszności
Prawo handolwe - specyficzny dla kupców dział prawa
kodeks handlowy z 1933 (obowiązujący od 1934)
kupiec - ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo i stale trudnił się czynnościami handlowymi
rejestrowy
przedsiębiorstwa większe, m.in. spółki handlowe
podlegali wpisowi do rejestru handlowego w sądach
nierejestrowy
drobni kupcy, nie wymagali wpisu do rejestru
regulacja powstania, organizacji i funkcjonowania sp.a;. sp. z o.o.; sp. komandytowych; sp. jawnych
kodeks zapewniał szybkość (np. przez uproszczenie formy czynności prawnych) i bezpieczeństwo obrotu
surowość wobec dłużników i ułatwienia w dochodzeniu roszczeń wierzyciela
Prawo spółdzielcze
ustawa z 20.X.1920
spółdzielnia - dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie osobowym, mające na celu podniesienie zarobku lub gospodarstw członków przez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa
udziały niezbywalne - tworzyły fundusz zakładowy spółdzielni
powstanie - wymóg wpisu do rejestru sądowego - z chwilą wpisu uzyskiwano osobowość prawną
organy:
walne zgromadzenie
rada nadzorcza
zarząd
związki rewizyjne - połączenie spółdzielni - kontrola działalności i instrukcje
centrale zrzeszające określony pion spółdzielni
Państwowa Rada Spółdzielcza
koordynacja ruchu spółdzielczego
pośredniczenie między nim a rządem
prawo spółdzielcze - ograniczenie do minimum ingerencji państwa, szerokie swobody dla inicjatywy społecznej
Postępowanie cywilne
unifikacja w 1930 - wcześniej procedury: niemiecka z 1877, austriacka z 1895-97, rosyjska z 1864
ochrona interesów jednostkowych w formie praw podmiotowych
zasady:
dyspozycyjność,
wyposażenie stron w prawo swobodnego rozporządzania swymi roszczeniami, dochodzonymi w procesie
wszczynanie procesu tylko na wniosek strony
ograniczenie przedmiotu procesu do żądań zgłoszonych przez strony
prawo do zrzeczenia się roszczenia
swoboda dysponowania środkami odwoławczymi
kontradyktoryjność
sąd posiadał jedynie rolę czynnika badającego materiał dowodowy, przedstawiony przez strony
wydawał rozstrzygnięcie na jego podstawie
równość stron
obowiązek sądu wysłuchania zeznań strony przeciwnej
przyznanie obydwu stronom jednakowej możności korzystania z tych samych środków procesowych
proces - rozpoczynał się od pozwu, spełniającego pewne wymogi formalne: m.in. określenie przedmiotu sporu
środki dowodowe: dokumentów, zeznań świadków, opinia biegłych, oględziny, przesłuchanie stron
apelacja - do sądu II instancji, rozpatrywał sprawę ponownie
kasacja - sąd III instancji; wysokie opłaty przy wnoszeniu
wady procesów: przewlekłość, kosztowność
postępowanie egzekucyjne
organy egzekucyjne - sądy grodzkie i komornicy
środki egzekucyjne - zajęcie i sprzedaż ruchomości, rzadziej nieruchomości
wyłączone spod egzekucji - przedmioty majątkowe zapewniające minimum egzystencji oraz zarobki poniżej 100 zł/mies.
ROZDZIAŁ ÓSMY
PRAWO I POSTĘPOWANIE KARNE
Źródła prawa karnego
do 1932: w b. zaborze rosyjskim - KK rosyjski z 1903; b. zaborze pruskim - KK niemiecki z 1871; b. zaborze austriackim - KK z 1852
kodeks karny i prawo o wykroczeniach - 11.VII.1932 - wydane w formie rozporządzenia przez prezydenta - uzupełniane przez kolejne rozporządzenia
Zasady polskiego prawa karnego
ścisłość, jasność i syntetyczność kodyfikacji
zasady:
subiektywizmu
indywidualizacja kary i winy - całkowite odrzucenie winy zbiorowej lub akcesoryjnej (za działanie innych osób)
podżegacz i pomocnik odpowiadali za swój zamiar, niezależnie od sprawcy
przy określaniu kary brano pod uwagę pobudki oraz sposób działania sprawcy, stosunek do pokrzywdzonego, stopień rozwoju umysłowego i charakter sprawcy, dotychczasowe życie, zachowanie się po przestępstwie
obciążenie odpowiedzialnością sprawcy za skutki zamierzone i przewidywane
brak odpowiedzialności za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć
nakaz uwzględnienia stanu intelektualnego i swobody kierowania swą wolą
poczytalność ograniczona w przypadku
niedorozwój umysłowy
choroba psychiczna
wyłączenie odpowiedzialności
dzieci poniżej 13 lat (odpowiedzialność warunkowa od 13 do 17 lat)
liberalne traktowanie czynów przekraczających granice obrony koniecznej
konstrukcja usiłowania
humanitaryzmu
indywidualizacja odpowiedzialności i kary
ograniczenie środków represji karnej
nadanie karze śmierci charakteru wyjątkowego
nieletni 13-17 - jedynie środki wychowawcze i poprawcze
rozbudowanie instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary
instytucja warunkowe zwolnienia po odbyciu części wymierzonej kary
wprowadzenie rehabilitacji ustawowej i sędziowskiej (przywrócenie utraconych skutkiem skazania prawa publicznych, wykonywania zawodu oraz zatarcie skazania)
wprowadzenie środków zabezpieczających spowodowane koniecznością:
zabezpieczenia społeczeństwa przed osobami, które naruszały porządek prawny w sposób niezawiniony lub rozmyślny i stale
środki zabezpieczające:
lecznicze dla psychicznie chorych
lecznicze dla alkoholików i narkomanów
przymusowe, dla dopuszczających się czynów wynikających z wstrętu do pracy
przymusowe dla recydywistów i przestępców zawodowych
w przypadku psychicznie chorych - środki stosowane były zamiast kar przewidzianych przez kodeks, w innych przypadkach obok
dla 2 ostatnich grup - pobyt w zakładzie zabezpieczającym rozpoczynał się po odbyciu kary orzeczonej i trwał 2-5 lat (lub dłużej)
ograniczenie zasady humanitaryzmu
Przestępstwo i kara
przestępstwo definiowane w sposób formalny - czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia
odzwierciedlało więc zasady: nullum...; lex retro...; zakaz analogii
czyn - proces psychiczny sprawcy (winę), działanie i skutek
działanie - czynne lub bierne (zaniechanie)
przestępstwa
zbrodnie - przestępstwa zagrożone
karą śmierci (tylko 5 razy, jako alternatywa do k. więzienia)
karą więzienia powyżej lat 5 (środek karny hańbiący)
występki
kara więzienia do 5 lat
areszt powyżej 3 miesięcy (niehańbiący)
grzywna powyżej 3000 zł
wykroczenia - regulowane przez prawo o wykroczeniach
inny podział
przestępstwa umyślne
przestępstwa nieumyślne
wyłączenie karalności
niepoczytalność sprawcy
stan wyższej konieczności
wyłączenie bezprawności
działanie pod wpływem przymusu fizycznego
pod wpływem istotnego błędu
w obronie koniecznej
kary
zasadnicze - orzekane samoistnie
dodatkowe - jako uzupełnienie zasadniczych
utrata praw obywatelskich (czynnego i biernego prawa wyborczego)
utrata obywatelskich praw honorowych
utrata prawa wykonywania zawodu
utrata praw rodzicielskich lub opiekuńczych
ogłoszenie wyroku w pismach
przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi
zakaz stosowania udręczeń fizycznych
13-17-latkowie - środki poprawcze (zamknięcie w zakładzie poprawczym)
szeroki zakres arbitralności sędziów przy wymierzaniu kar - postawiono jedynie granicę minimalną oraz maksymalną
dopuszczono instytucje nadzwyczajnego złagodzenia i zaostrzenia kary
Postępowanie karne
przed ujednoliceniem w 1928: rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864, austriacka ustawa o postępowaniu karnym z 1873, niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877
nowy kodeks - wysoki poziom techniki kodyfikacyjnej - tendencje liberalne
gwarancje praw jednostki
uzależnienie tymczasowego aresztu od decyzji sądu
prawo do posiadania obrońcy
jawność rozprawy
domniemanie niewinności oskarżonego
możliwość wniesienia środków odwoławczych
zakaz reformationis in peius, zabroniono zaostrzania kar przez sąd II instancji, jeżeli oskarżyciel nie złożył apelacji
proces mieszany - skargowo-inkwizycyjny
elementy skargowe
wszczęcie sprawy na żądanie uprawnionego oskarżyciela
rozróżnienie w postępowaniu głównym na funkcje sądzenia, oskarżenia i obrony
elementy inkwizycyjne
ściganie większości przestępstw z urzędu
tryb prowadzenia postępowania przygotowawczego
przestępstwa (z punktu widzenia prawa procesowego)
ścigane z urzędu
postępowanie przygotowawcze
dochodzenie - prowadzone przez oskarżyciela publicznego (prokuratora), na jego żądanie przez policję; celem - zebranie informacji o przestępstwie
śledztwo - prowadził sędzia śledczy pod kontrolą prokuratora
tymczasowe aresztowanie na tym etapie - na mocy decyzji sądu
sporządzenie aktu oskarżenia
wniesienie go do sądu grodzkiego lub okręgowego - w zależności od właściwości
z oskarżenia prywatnego
postępowanie - jawne (wg zasady kontradyktoryjności)
sąd obowiązany był do ustalenia prawdy materialnej
dowody oceniane wg własnego przekonania (teoria swobodnej oceny dowodów)
apelacja - z I do II instancji - ta ponownie rozpatrywała sprawę merytorycznie (oparcie na dowodach z I instancji)
kasacja do SN - tylko z powodu obrazy ustawy lub jej nieprawidłowego zastosowania - wymóg uiszczenia wysokiej opłaty
postępowanie doraźne - szczególny tryb postępowania w prawie karnym
przyspieszenie
uproszczenie
zaostrzenie sankcji karnej - mogła przekroczyć górną granicę kary
odrzucenie możliwości korzystania ze środków odwoławczych
natychmiastowe wykonanie wyroku
WARUNEK - ujęcie sprawcy
przesłanki - zagrożenie ustroju państwa czy szerzenie się przestępczości szczególnie niebezpiecznej dla społeczeństwa
wykorzystywano przy sądzeniu morderców i rabusiów, a także w sprawach politycznych
3 | Strona