HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
Wykład: siódmy
Temat : Pierwsze akty II Rzeczypospolitej
Późną jesienią 1918 roku na ziemiach polskich mamy kilka ośrodków władzy:
Rada Regencyjna , powołana we wrześniu 1917r. - 3 osoby , wykonujące władzę wykonawczą wraz z Radą Stanu,
Polski Komitet Likwidacyjny, powstaje w październiku 1918 z Wincentym Witosem, jako przewodniczącym,
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego- październik 1918,
Tymczasowy Rząd Ludowy Rzeczpospolitej Polskiej -wrzesień 1918 (tzw. lubelski),
Tymczasowy Komitet Rządzący - Lwów , 2 połowa listopada 1918.
10 listopada 1918 roku Józef Piłsudski wraca z Magdeburga do Warszawy.
Pierwotnie chciał jechać do Lublina - potem ewentualnie do Krakowa - aby stamtąd działać przeciwko okupantom.
W nocy z 10 na 11 listopada delegacja niemieckiej rady żołnierskiej składa Mu wizytę i proponuje rozmowy na temat opuszczenia przez wojska niemieckie ziem Królestwa Polskiego.
11 listopada Rada Regencyjna przekazuje Mu dowództwo sił zbrojnych , 14 listopada rozwiązuje się i przekazuje Piłsudskiemu pełnię władzy.
Także 14 listopada Piłsudski mianuje prezydenta gabinetu - Ignacego Daszyńskiego , który przez kilka dni rokuje z endecją - rząd nie zyskuje jednak ich aprobaty i upada 17 listopada.
Nowa misja tworzenia rządu przypada Jędrzejowi Moraczewskiemu (był do zaakceptowania przez endecję) i następnego dnia Piłsudski mianuje rząd Moraczewskiego , sam pełni w nim obowiązki ministra spraw wojskowych i Naczelnego Wodza.
Powstaje pilna konieczność uregulowania ustroju Polski.
22 listopada 1918 roku Piłsudski wydaje akt:
„Dekret o najwyższej władzy reprezentującej Rzeczypospolitą Polską”.
Najważniejsze postanowienia tego dekretu:
Piłsudski obejmuje władzę jako Tymczasowy Naczelnik Państwa - do chwili zwołanie sejmu ustawodawczego,
Piłsudski miał prawo do mianowania rządu RP, który był przed nim odpowiedzialny,
Rada Ministrów uchwalała projekty ustaw zatwierdzane przez Naczelnika Państwa,
Kontrasygnata aktów rządowych przez prezydenta,
Akt mówił także o nominacji urzędników przez Tymczasowego Naczelnika Państwa,
Krótka wzmianka o budżecie.
W praktyce Piłsudski:
kierował nadal armią,
miał kontrolę nad polityką zagraniczną.
Rząd Moraczewskiego bardzo szybka zaczął wydawać dekrety, które realizowały kwestie społeczne:
8 godzinny dzień pracy,
pośrednictwo pracy,
płace minimalne,
ubezpieczenia na wypadek choroby.
Najpilniejszą sprawą były jednak wybory do sejmu ustawodawczego.
Istniał już zarys ordynacji wyborczej, który był opracowany już w listopadzie 1918 roku.
28 listopada 1918 roku wydano ustawę : „O ordynacji wyborczej do sejmu ustawodawczego”.
W ogólnym zarysie przewidywała ona:
sejm 1-izbowy,
czynne prawo wyborcze od 21 lat,
przyznano prawo wyborcze kobietom,
pozbawiono czynnego prawa wyborczego żołnierzy ( „milczące bagnety”).
W styczniu 1919 roku powstaje nowy gabinet Ignacego Paderewskiego.
26 stycznia 1919 roku odbywają się wybory do sejmu ustawodawczego - frekwencja jest ogromna, miejscami sięga 90 %.
sejm miał uchwalić konstytucję,
kadencja nie była uregulowana,
liczył 524 posłów, miano głosować w 71 okręgach wyborczych - w praktyce wybory odbywają się na Śląsku cieszyńskim, Galicji zachodniej, ziemiach królestwa ( pozostałe ziemie były dołączane sukcesywnie).
Problem pozostałych ziem rozwiązano w ten sposób, ze do sejmu weszli posłowie reprezentujący Galicję wschodnią w parlamencie ogólnokrajowym - austriackim, oraz posłowie z parlamentu niemieckiego.
Wybory dały sytuację patową. Głosy rozłożyły się mniej więcej po 1/3 na prawicę, centrum i lewicę.
Otwarcie sejmu ustawodawczego nastąpiło w lutym 1919 (Piłsudski).
Na 3 posiedzeniu sejmu Piłsudski oświadczył, ze składa na ręce marszałka sejmu funkcję Naczelnika Państwa.
Jeszcze tego samego dnia zapadła uchwała sejmu i dalszym powierzeniu funkcji Naczelnika Państwa Piłsudskiemu ( miało to być na 4 tygodnie, w praktyce trwało do końca 1922 roku).
Sejm uchwala tzw. Małą Konstytucję ( w formie uchwały), która mówiła, że:
władzą suwerenną i ustawodawczą jest sejm ustawodawczy,
ustawy ogłasza marszałek z kontrasygnatą premiera i właściwego ministra,
Naczelnik państwa powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z sejmem,
Naczelnik państwa i rząd odpowiadają przed sejmem,
Każdy akt Marszałka ma mieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra,
Naczelnik Państwa jest przedstawicielem państwa i najwyższym wykonawcą uchwał sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych.
W tzw. Małej Konstytucji nie było nic na temat :
veta Naczelnika Państwa,
nic na temat rozwiązania sejmu,
nie ma też nic na temat inicjatywy ustawodawczej .
Mała Konstytucja :
wprowadza system rządów „ komitetowych”,
odrzuca 3- podział władzy,
wprowadza zasadę suwerenności - reprezentantem narodu jest sejm ustawodawczy,
podkreśla silną pozycję sejmu ( fakt ten wzmacnia jeszcze to, że sejm obraduje stale).
KONSTYTUCJA MARCOWA 1921
Prace nad konstytucją rozpoczęły się już w 1917 roku - Tymczasowa Rada Stanu powołuje w tym celu Komisję Królestwa.
Po odzyskaniu niepodległości z inicjatywy Moraczewskiego powstaje Biuro Prac Konstytucyjnych przy prezesie Rady Ministrów.
Powstają 3 projekty konstytucji:
1-szy tzw. amerykański- państwo polskie jako luźna federacja 70 ziem, każda ma swoją konstytucję,
2-gi tzw. ludowy - zawiera elementy demokracji bezpośredniej:
inicjatywa ustawodawcza 100 tyś. obywateli,
rozwiązanie parlamentu 500 tyś. obywateli,
autonomia dla ziem z przewagą mniejszości narodowych,
3-ci tzw. francuski - autorstwa Wł. Wróblewskiego.
Paderewski powołuje odrębną komisję , nazwaną Ankietą Dla Oceny Konstytucji ( żeby nie drażnić sejmu).
Ostatecznie do sejmu wpływa 5 projektów konstytucji i zostają przekazane do Komisji Konstytucyjnej.
Główne kontrowersje przy ocenach konstytucji:
Senat- prawice jest za jego utrzymaniem, lewica za likwidacją,
Bierne prawo wyborcze do sejmu,
Różne opcje wyboru prezydenta RP,
Stosunek kościoła do państwa,
Relacje szkoła - kościół.
Kompromis osiągnięto i 17 marca 1921 roku przyjęto konstytucję.
Sejm wydał uchwałę o zbudowaniu votum w postaci Świątyni Opatrzności Bożej.
Analiza Konstytucji
Zasady konstytucji:
stanęła na gruncie zasady ciągłości państwa polskiego - odniesienie do konstytucji 3-go maja,
wyrażała w art. 1 republikańską formę ustroju, : „Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą”
głosiła zasadę zwierzchności narodu - art.2 „ Władza zwierzchnia RP należy do Narodu” (rozumiała Naród jako wszystkich obywateli państwa, a nie jako naród- etnicznie),
przyjęto formę demokracji przedstawicielskiej,
odrzucała instytucję referendum ( którą próbowała popierać lewica),
stwierdzała, że organem ustawodawczym jest Sejm i Senat, wykonawczym Prezydent i RM,
sprawowanie wymiaru sprawiedliwości należy do niezawisłych sądów,
wyrażała zasadę rządów parlamentarno- gabinetowych,
głosiła zasadę państwa liberalnego.
Na gruncie konstytucji z 21 roku, powstał ustrój z silną przewagą parlamentu.
Organy władzy.
Władza Ustawodawcza - Sejm, Senat.
Kadencja 5-cio letnia, wybierano 444 posłów i 111 senatorów.
Konstytucja zabraniała wiązania posłów i senatorów instrukcjami. Posłowie i senatorowie objęci byli bardzo szerokim immunitetem.
Sejm przyjął sesyjny tryb pracy. Sesje zwoływał i odraczał Prezydent RP
W praktyce Sejm do 1926 roku obraduje ciągle ( zwiększa to jego i tak już silną pozycję).
Posiedzenia Sejmu są jawne. Uchwały zapadają zwykłą większością głosów 1/3 ustawowej liczby posłów.
Kwestie szczególnie ważne rozstrzygano kwalifikowaną większością przy wyższym quorum.
Prezydent nie miał prawa samodzielnie rozwiązywać Parlamentu - tylko za zgodą 3/5 ustawowej liczby członków Senatu ( proszę pamiętać, że rozwiązanie Sejmu to automatyczne rozwiązanie Senatu).
Kompetencje Parlamentu.
ustawodawcze,
ustrojodawcze,
kontrolne,
elekcyjne.
Sejm ma inicjatywę ustawodawczą ( 15 posłów), inicjatywę ma także Rada Ministrów, nie ma jej Senat i Prezydent.
Tryb legislacyjny.
Projekt uchwalony przez Sejm wędruje do Senatu, ten ma 30 dni na zgłoszenie zastrzeżeń, jeśli są , to Senat ma dalszych 30 dni na wprowadzenie zmian lub poprawek.
Sejm może je odrzucić 11/20 ustawowej liczby głosów.
Konstytucje deklarowała, że żadna ustawa nie może stać w sprzeczności z zapisami konstytucji- ale jednocześnie nie wskazywała żadnego organu, który mógł to badać.
Art. 81- „ sądy nie mają prawa badać ważności ustaw”.
Kompetencje ustrojodawcze.
Sejm ma prawo zmiany konstytucji w 2 trybach:
tryb zwykły - wprowadzenie poprawek wymaga zgody 2/3 posłów przy quorum ½ ustawowej liczby posłów,
tryb rewizyjny - co 25 lat Zgromadzenie Narodowe dokonuje rewizji zapisów konstytucji ( jak w konstytucji 3-go maja).
Kompetencje kontrolne.
Zgłaszanie interpelacji,
Dyskusje nad oświadczeniami rządu i ministrów
Votum nieufności (tylko Sejm),
Komisje nadzwyczajne - z prawem przesłuchiwania.
Władza wykonawcza.
art.2 „władzę wykonawczą sprawuje prezydent łącznie z odpowiednimi ministrami.”
(prawica forsowała wybór prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe, lewica - przez wybory powszechne).
wybór Prezydenta regulowała ustawa z lipca 1922 roku,
wybierany przez Zgromadzenie Narodowe,
kandydatów mogło zgłaszać 50 członków zgromadzenia,
co do kandydatury ustawa nie stawiała żadnych wymagań,
po wyborze musiał złożyć przysięgę ( w formie wyznaniowej),
kadencja trwała 7 lat,
w razie niezdolności do sprawowania urzędu zastępował go marszałek sejmu.
Kompetencje Prezydenta.
sprawowała władzę wykonawczą wraz z odpowiedzialnymi ministrami,
każdy akt wymagał kontrasygnaty premiera RM i właściwego ministra,
nie był odpowiedzialny za czynności urzędowe przed parlamentem,
mógł odpowiadać przed Trybunałem Stanu za:
zdradę kraju,
złamanie konstytucji,
przestępstwo karne.
W stan odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu mógł zostać postawiony przez 3/5 z ½ ustawowej liczby posłów (mówimy o Sejmie!) .
po zakończeniu trybu legislacyjnego zarządza ogłoszenie ustawy,
ma prawo wydawanie rozporządzeń wykonawczych do ustaw,
mianuje prezesa RM,
na wniosek premiera mianuje ministrów,
na wniosek RM obsadza urzędy cywilne i wojskowe ( zastrzeżone w ustawie),
jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych ( nie może sprawować dowództwa w czasie wojny),
ma prawo łaski,
zawiera umowy z innymi państwami i podaje je do wiadomości Sejmu,
prezydent może wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój za uprzednią zgodą Sejmu.
Prezydent nie ma veta ustawodawczego, nie może wydawać dekretów z mocą ustawy.
W praktyce pozycja prawna prezydenta była nieco silniejsza.
Dwukrotnie w ciągu 1924 roku pojawiają się rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta- o naprawie skarbu państwa.
Rada Ministrów.
Prezesa RM mianuje i odwołuje prezydent,
na wniosek premiera mianuje ( prezydent) ministrów,
posiada inicjatywę ustawodawczą,
kieruje wnioski do prezydenta o obsadę stanowisk cywilnych i wojskowych,
art. 56 mówił o solidarnej i indywidualnej odpowiedzialności ministrów - konstytucyjnej i parlamentarnej (politycznej),(sejm zwykłą większością głosów),
art. 57 RM jest odpowiedzialna za akty rządowe prezydenta.
Ocena konstytucji.
Ustawa był bardzo demokratyczna. Oferowała bardzo szeroki wachlarz praw i wolności obywatelskich. Wprowadzała proporcjonalny system wyborczy ( w konsekwencji dawał duże rozdrobnienie polityczne w Sejmie i brak stabilności kolejnych rządów)
NOWELA SIERPNIOWA 1926
Po zamach majowym wydano tzw. nowelę sierpniową:
przyspieszała i usprawniała uchwalenie budżetu ( wyznaczała terminy),
regulowała stan, kiedy sejm jest rozwiązany a nie ma uchwalonego budżetu lub prowizorium,
regulowała stan, kiedy brak jest ustawy o poborze rekruta,
wprowadzała sankcje za czerpanie przez posła lub senatora korzyści osobistych z dzierżawy nieruchomości należących do skarbu państwa ( odpowiednik art. 107 z obecnej konstytucji),
wzmacniała sytuację prawną prezydenta - ma prawo rozwiązać Sejm i Senat - ale tylko raz z tego samego powodu,
pozbawiono parlament uprawnienia do samorozwiązania ,
upoważniono prezydenta do wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy w sytuacji:
nagłej konieczności państwowej - obie izby parlamentu rozwiązane,
sejm udzielił upoważnienia ustawowego.
Nowela sierpniowa utrudniała uchwalenie votum nieufności w stosunku do rządu - wniosek nie mógł być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym go zgłoszono.
Po wydaniu noweli sierpniowej pojawiają się precedensy konstytucyjne, np.:
wrzesień 1926 - Sejm wyraził votum nieufności w stosunku do 2 ministrów. Premier zgłosił dymisję całego rządu- następnego dnia prezydent powołał gabinet w tym samym składzie!
Prezydent zwoływał, otwierał, odraczał, zamykał posiedzenia Sejmu i Senatu.
Chcąc wywrzeć na Sejm nacisk, zwoływał sesje ale ich nie otwierał!
KONSTYTUCJA KWIETNIOWA
Po wydaniu noweli sierpniowej obóz rządowy dąży cały czas do zmiany konstytucji.
Rok 1928 jest rokiem wyborów parlamentarnych. Obóz rządowy przygotowuje się do nich bardzo solidnie. Utworzy w tym celu Bezpartyjny Blok d/s. Współpracy z Rządem.
Wybory przynoszą klęskę prawicy, ale BBWR dały tylko 122 miejsca w Sejmie.
W 1930 roku parlament zostaje rozwiązany ( skorzystano z noweli sierpniowej- argumentem jest to, że parlament w tym składzie nie może uchwalić konstytucji).
Wybory 1930 roku dają BBWR bezwzględną większość.
Zaczynają się dwutorowo prace nad konstytucją:
komisja sejmowa,
niejawny zespół kilku osób min. Walery Sławek, Stanisław Car,
Wacław Makowski, Ignacy Matuszewski- opracowują zwarty projekt konstytucji.
Do uchwalenia konstytucji dochodzi w bardzo specyficznych ( niekonstytucyjnych) okolicznościach.
26 stycznia 1934 roku na posiedzenie sejmu przewidziano dyskusję nad tezami do konstytucji. Opozycja na znak protestu wychodzi z sali obrad.
W tym momencie St. Car zauważa, że wyjście opozycji spowodowało , iż na sali jest tzw. większość kwalifikowana i można przegłosować uchwalenie konstytucji.
W trybie nagłym uznano tezy do konstytucji za projekt konstytucji.
( Car narusza regulamin sejmowy i obowiązującą konstytucję ).
Art. 3 „ nie ma ustawy bez zgody Sejmu w sposób regulaminowy uchwalonej”
Ponad rok trwa „ wygładzanie” konstytucji w Senacie.
W styczniu 1935 roku podpisuje ją J. Piłsudski.
23 kwietnia 1935 roku podpisuje ją Mościcki.
Składa się z 14 rozdziałów i 81 artykułów - jest zwięzła ( brak jej osobnego rozdziału o prawach i wolnościach obywateli).
Systematyka Konstytucji:
RP
Prezydent RP
Rząd
Sejm
Senat
Ustawodawstwo
Budżet
Siły Zbrojne
Wymiar sprawiedliwości
Administracja państwowa
Kontrola państwa
Stany zagrożenia
Zmiana konstytucji
Przepisy końcowe
Już z samej systematyki Konstytucji widać w jaki sposób ułożył się układ sił.
Art. 11 „ Prezydent RP harmonizuje działania organów państwa”.
Konstytucja wyposażyła Prezydenta w tzw. prerogatywy, czyli uprawnienia nie wymagające kontrasygnaty.
Np. Prezydent mógł wskazać swojego następcę,
mianował i odwoływał prezesa RM,
mianował i odwoływał pierwszego prezesa SN,
mianował i odwoływał prezesa NIK,
mianował i odwoływał Naczelnego Wodza,
mianował i odwoływał generalnego inspektora sił zbrojnych,
nominował sędziów Trybunału Stanu,
powoływał część senatorów,
powoływał szefa urzędu kancelarii prezydenta,
miał prawo rozwiązania sejmu i senatu,
prawo oddawania członków rządu przed Trybunał Stanu,
prezydent za swoje akty nie był odpowiedzialny.
Rząd
był powoływany prze Prezydenta,
kierował sprawami państwa nie zastrzeżonymi dla innych organów ( domniemanie kompetencji),
silna pozycja premiera - kieruje pracami rządu,
ministrowi są odpowiedzialni politycznie i przed prezydentem (!) i przed sejmem,
ministrowie mają także odpowiedzialność konstytucyjną.
Sejm
mniejsza ilość posłów - 208
ograniczono immunitet poselski,
miał sprawować funkcje ustawodawcze i kontrolne nad rządem,
uchwalał budżet,
nakładał ciężary na obywateli.
Senat
trochę został wzmocniony kompetencyjnie,
teraz jest 96 senatorów,
marszałek Senatu jest zastępcą prezydenta,
pełni pewne funkcje w kontrolowaniu rządu.
Ogólna charakterystyka konstytucji:
akty ustawodawcze pod rządami konstytucji:
ustawy,
dekrety prezydenta RP.
inicjatywa ustawodawcza:
rząd,
sejm ( 15 posłów),
nie ma jej Senat ani obywatele,
wyłączenie inicjatywy ustawodawczej sejmu w sprawie budżetu i poboru rekruta,.
Prezydent został zaopatrzony w veto zawieszające. Powtórne rozpatrzenie projektu nie wcześniej niż na najbliższej sesji zwyczajnej.
Prezydent może wydawać dekretu z mocą ustawy na wniosek RM,
Wyłączność ustawodawcza prezydenta dotyczyła:
organizacji rządu,
ustroju administracji rządowej,
zwierzchnictwa sił zbrojnych,
organizacji wojska.
Konstytucję kwietniową określano czasami jako konstytucję faszystowską ( głównie w latach 50-tych).
Reprezentowała ona typowe dla całej ówczesnej Europy , dążenia autorytarne. Zrywała z rządami parlamentarno-gabinetowymi.
Nie ma w niej natomiast - nacjonalizmu,
- zachowano parlament,
są niezawisłe sądy,
funkcjonuje katalog praw i wolności obywatelskich.