HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
Korona Królestwa Polskiego.
Kształtowanie się stanów w Polsce.
Temat 1.
Pojęcie konstrukcji korony pojawiło się jako konstrukcja prawnicza w Anglii w XII wieku. Do Polski trafia w XIV wieku.
Do XIII wieku w Polsce istniała monarchia patrymonialna - właścicielem państwa był monarcha.
Piastowie byli uważani za domini naturalis - panów przyrodzonych.
Uważano wtedy , że ziemie nie powinny wychodzić spod panowania tej dynastii.
Miało to pozytywne konsekwencje:
integrowało ziemie polskie,
zabezpieczało przed agresją sąsiadów.
Istniały także wady takiego stanu rzeczy:
zanikała władza centralna (skoro Piast Piastowi równy, to każdemu należy się dzielnica),
uznawanie podziałów dynastycznych za rzecz naturalną.
W takim układzie korona królestwa była elementem publicznoprawnym. Korona nie wchodziła w skład patrymonium Piastów. Jej szafarzem był papież i to on dawał ją najsilniejszemu.
Cztery kolejne koronacje ugruntowały przekonanie, że Polska jest królestwem.
Korona królestwa polskiego stała się konstrukcją prawniczą:
Składniki:
insygnia władzy królewskiej ucieleśniają suwerenność państwa i król nie jest ich właścicielem,
konstrukcja zakłada, że korona obejmuje wszystkie ziemie tradycyjnie polskie,
przekonanie , że państwo jest suwerenne i że król jest cesarzem we własnym państwie ( położenie akcentu na zasadę niepodzielności państwa).
Przyjęcie herbu państwowego - przejaw integralności i niepodzielności państwa ( herb państwa wzorowany na herbie ziemi krakowskiej).
W 1426 roku książęta mazowieccy odmówili złożenia hołdu koronie królestwa polskiego - nie rozumieli fikcyjnej konstrukcji prawniczej.
Temat 2.
Stan to grupa mająca podobny zakres praw i obowiązków i tym wyróżnia się w społeczeństwie.
W europie zachodniej wykształciły się 4 stany:
szlachta,
duchowieństwo,
mieszczanie,
chłopstwo.
W Polsce nie istniała klasyczna monarchia stanowa, tylko jeden stan był stanem uprzywilejowanym - była nim szlachta.
Szlachta to ogółem około 10% społeczeństwa - tak wysoki procent odbiega od tego co było np. w Anglii ( 1-3%).
Kształtowanie się stanów.
Przyjmuje się, że jako pierwszy ukształtował się stan duchowny- nastąpiło to na przełomie XII i XIII wieku. Przyczyniło się do tego przede wszystkim importowanie rozwiązań prawnych z Europy zachodniej. Duży wpływ na konsolidację ma reforma kościoła XI i XII wieku (ruch kluniacki).
Do tego dochodzi działalność legatów papieskich na ziemiach polskich ( w XIII wieku przebywa ich kilkunastu), silna więź kościoła polskiego z kościołem w Europie zachodniej, ożywiona działalność ustawodawcza kościoła polskiego np. działalność synodów. Duchowieństwo jako osobny stan wyróżniały przywileje zwłaszcza ekonomiczne i w końcu niebagatelny wpływ na kształtowanie się stanu duchownego miało udzielenie zezwolenia na kanoniczny wybór biskupów przez kapituły.
Stan duchowny był wstrząsany licznymi antagonizmami. Punktem sporu było np. .pochodzenie - konflikt między duchownymi niemieckimi a duchownymi polskimi, uposażenie poszczególnych duchownych, konflikty przebiegały także między poszczególnymi zakonami.
Liczebność stanu duchownego wynosiła w XVIII wieku 1% ogółu ludności.
Nomenklatura jaka jest spotykana w aktach na określenie duchownych to: religiosus, honorabilis ( uczciwy), lub czcigodny - przewielebny.
Stan mieszczański.
Formuje się około XIII wieku, stworzony w sposób sztuczny - był efektem intensywnej akcji lokowania miast na prawie niemieckim. Upowszechniają się zasady prawa miejskiego.
Pierwsze lokacje mają miejsce na Śląsku. 1211 - Złotoryja. Na Mazowszu najpóźniej.
Stan mieszczański tworzy się powoli - tworzą go „ludzie różnych klimatów”.
W miastach występują bardzo duże różnice majątkowe.
Na samym szczycie są kupcy ( meliores), potem rzemieślnicy na końcu plebs ( w tym robotnicy, czeladnicy, drobni kupcy i tzw. ludzie luźni) - ta grupa stanowi 1/3 do ½ ludności miast.
Wszyscy natomiast maja jedną cechę wspólna - wolność osobistą, podlegają tylko prawu miejskiemu.
W Polsce w wieku XIII aż do wieku XV obowiązywała zasada, że „powietrze miejskie czyni wolnym” ( wystarczyło przebywać w mieście 1 rok i 1 dzień).
Organy miasta:
Po lokacji - na ogół był to wójt i ławnicy skupieni w ławie miejskiej (ława miejska nie była organem reprezentatywnym dla miast).
Powstawała Rada Miejska - i tu często dochodziło do konfliktów między nią a wójtem.
Zasiadanie w Radzie Miejskiej wiązało się z określonymi profitami. W XVI wieku zaczęto powoływać tzw. trzeci ordynek.
W miastach istniało nie tylko zróżnicowanie na tle majątkowym, ale także narodowościowym i wyznaniowym. W miastach polskich żyją Szkoci, Ormianie, Węgrzy, Grecy, Żydzi.
Miasta były atrakcyjne zwłaszcza dla zbiegłego chłopa i dla drobnej szlachty.
Stan kmiecy.
Odrębność tego stanu zaczęto dostrzegać w XIII i XIV wieku. Jeszcze w XIV i XV wieku chłopi mają dość dobrą sytuację - władają samodzielnie ziemią i mogą przekazywać ją w drodze dziedziczenia. Usuwanie chłopa z gruntu należało do nielicznych wyjątków.
W końcu XIV i XV wieku w Europie szaleje dżuma, która wyludni kontynent, wielka koniunktura na polskie zboże doprowadzi w konsekwencji do upowszechnienia pańszczyzny. Pojawia się zjawisko ograniczenia wychodźctwa chłopa ze wsi . Na czele wsi stoi sołtys i to on na ogół lokuje wieś - w zamian dziedziczy duży areał ziemi - na ogół jest to 1/6 gruntów całej wsi. Ziemie które uprawiał wolne były od czynszów i dziesięciny ( to on miał karczmę, młyn lub rzeźnię).
Do kieszeni sołtysa trafia 1/3 opłat sądowych i 1/6 czynszów chłopskich.
Wobec pana pozostaje w stosunku lennym - ma obowiązek konnej służby wojskowej.
(na Mazowszu zamiast sołtysów występują lemani)
Kmiecie stanowią około 85 % składu ludności wsi. Gospodarstwa są jedno lub dwu łanowe.
Kmiecie zasiadali w ławie wiejskiej, posiadali prawo wypasu na wspólnych pastwiskach.
Najniżej w hierarchii wiejskiej znajdują się chałupnicy i komornicy.
Od połowy XV wieku sytuacja na wsi się różnicuje. Spada powierzchnia gospodarstw. W pierwszej połowie XVI wieku następuje wyłączenie sporów pan- chłop spod jurysdykcji monarszej. Podnoszona jest pańszczyzna, najpierw 1 dzień w tygodniu, potem 3 a w dalszej kolejności aż 5.
W 1496 roku w przywilejach piotrkowskich pojawia się zakaz opuszczania wsi przez synów chłopskich.
Stan szlachecki.
XII wiek - zachodzi zjawisko zlewania się możnowładztwa z elit państwa pierwszych Piastów z wyższym rycerstwem. Tworzy się jednolity stan rycerski.
Czynniki konsolidujące:
możność posiadania immunitetu sądowego,
uprawnienie - tzw. prawo nieodpowiednie- uzyskujący go możny nie podlegał żadnemu innemu sądowi , tylko sądowi monarszemu,
dziesięcina swobodna - płacona wybranej instytucji kościelnej,
XIII wiek- pojawiają się turnieje rycerskie, kodeksy honorowe, herby.
Rycerstwo przekształca się w szlachtę.
Za rycerza uważano osobnika , który dzierży ziemię w zamian za służbę wojskową.
Już w XIII wieku mamy zróżnicowanie - w spisie praw zwyczajowych ziemi kujawskiej- inna główszczyzna obowiązuje za rycerza pieszego , inna za rycerza, który dzierży jakiś urząd.
W dobie Kazimierza Wielkiego obowiązuje już zasada ,Ze szlachcicem jest ten, który urodził się w rodzinie szlacheckiej ( częste były procesy o tzw. naganę szlachectwa).
Szlachectwo można było nabyć także poprzez nobilitację i adopcję do herbu.
Stan szlachecki jest niezwykle zróżnicowany, elitę stanowią panowie małopolscy- korzystają na każdej zmianie dynastii.
W końcu XIV wieku wzrasta znaczenie średniej szlachty. W 1374 roku przywilej koszycki nadany przez Ludwika Węgierskiego, zmniejsza im podatki, do 2 groszy z łana ( w zamian zgoda na tron polski dla córki).
W XV wieku praktyka odbywania sejmów obozowych spowodowała, że szlachta przed wyruszeniem na wyprawę wojenną, silna i zjednoczona stawiał żądania i na ogół były one realizowane.
Cechą podstawową kultury szlacheckiej była równość ( czysto teoretyczna), panowała mania tytulatury i urzędów, aby tylko wyróżnić się spośród swojego stanu.
Możliwość wejścia do stanu szlacheckiego:
nobilitacja - początkowo w gestii monarchy, potem sejmu a także hetmana,
posiadanie szlachectwa obcego państwa- w momencie otrzymania obywatelstwa polskiego potwierdzane indygentem,
bogaty Żyd porzucający swoją religię mógł otrzymać szlachectwo,
fałszywy proces o naganę szlachecką.
Utrata szlachectwa:
orzeczenie infamii,
zajęcie się zawodami miejskimi ( tzw. mierzenie łokciem i wagą),
małżeństwo z plebejką,
nieprawe pochodzenie.
Urzędy w dawnej Polsce.
Wojewoda - najstarszy urząd w Polsce, znany już na dworze pierwszych Piastów.
Wojewoda zarządza dworem panującego, ściga z urzędu przestępstwa, pomaga sprawować wymiar sprawiedliwości w sądach monarszych ( przyjmuje się , że zakres obowiązków został zaczerpnięty z państwa franków za pośrednictwem niemieckim).
Polska nazwa wskazuje na konotacje wojskowe.
W XII wieku wojewodowie stopniowo wyzwalają się spod władzy księcia - urzędnicy danego księstwa zaczynają przewodzić na swoim terenie ( np. sandomierski, krakowski).
Po zjednoczeniu państwa działa jako zwierzchnik ziemi. Na przełomie XIII i XIV wieku wojewodowie tracą część swoich uprawnień na rzecz starosty. Jednak urząd wojewody nie został zniesiony , wchodzi do Rady Królewskiej i wraz z nią do senatu. W XV wieku upowszechnia się przekonanie, że tam gdzie istnieje urząd wojewody ziemia jest województwem.
W czasach nowożytnych wojewoda jest zwierzchnikiem województwa:
ma obowiązek przyprowadzenia pospolitego ruszenia ze swoich ziem do miejsca koncentracji,
przewodzi sejmikowi szlacheckiemu,
określa ceny na niektóre towary, sprawuje nadzór nad wagami i miarami,
uczestniczy w tzw. sądach wiecowych ( w XVI w. przestają się zbierać),
posiada jurysdykcję nad żydami ( z czasem tylko w miastach królewskich),
wojewodę nominował król, od roku 1775 miała to robić Rada Nieustająca,
istniał zakaz łączenia godności wojewody z innymi urzędami (liczne odrębności).
Kasztelanowie- urzędnicy niżsi rangą od wojewody ( z wyjątkiem krakowskiego).
Kasztelan jest traktowany jako zastępca wojewody w terenie ( u pierwszych Piastów stali na czele kasztelani czyli okręgów grodowych- wcześniejsza nazwa to komes grodowy - od XII w. kasztelan).
Funkcje w dobie pierwszych Piastów:
wojskowe- dowódca na terenie kasztelani,
administracyjne,
skarbowe, pobiera podatki, daniny,
odpowiada za bezpieczeństwo,
funkcje sądowe- stoi na czele sądu kasztelańskiego.
Utraci gro swoich uprawnień na rzecz starosty, ale tak samo jak urząd wojewody tak i urząd kasztelana nie zostanie zniesiony- wprost przeciwnie ich liczba będzie wzrastać.
Urząd kasztelański ustanawiano tam gdzie były sądy grodzkie. Kasztelan wszedł do Rady Królewskiej i wraz z nią do senatu ( tam zaś rozróżniano kasztelanów większych i mniejszych).
W czasach nowożytnych uchodzili za zastępców wojewodów. Przepisy zakazujące łączenia stanowisk były łamane.
Następne urzędy to 5 ministrów:
marszałek wielki,
marszałek nadworny,
kanclerz,
podkanclerz,
podskarbi.
Marszałek wielki - pierwsze wzmianki pochodzą z lat 70-tych XIII wieku, jest to wtedy niski urząd dworski - marszałek zarządza dworem księcia.
Kazimierz Wielki - za jego czasów jest to najwyższy urząd w otoczeniu króla, sprawuje także obowiązki ogólnopaństwowe. Znaczny wzrost kompetencji.
W 1409 r. nastąpi oficjalne uznanie tytułu marszałka, w tym samym roku zostaje ustanowiony pomocnik- marszałek nadworny.
Marszałek wielki ( koronny) stale przebywa obok monarchy ( na Litwie od czasów Wł. Jagiełły).
Obowiązki marszałka wielkiego reguluje Statut Koronny Aleksandra z 1504 roku:
-czuwanie nad bezpieczeństwem króla ( rezydencji i dworu, w związku z tym powołany zostaje sąd marszałkowski- sądzi zamach na bezpieczeństwo króla. Okręg sądowy wynosi 1 milę od pobytu króla- okręg ruchomy- wyrok jest ostateczny, bez możliwości apelacji, marszałek ma do dyspozycji 2 chorągwie jazdy i oddział piechoty).
dbał o bezpieczeństwo przeciw- pożarowe,
stan bruków ,
w miejscu pobytu króla przejmuje uprawnienia lokalne wojewody,
audiencja u króla- najpierw audiencja u marszałka,
bezpieczeństwo posłów obcych państw,
mistrz ceremonii- organizuje uroczystości,
od 1632 dowodzi gwardią królewską,
zasiada w senacie ( drugie miejsce po prymasie),
dba o bezpieczeństwo posłów i senatorów w czasie elekcji,
urząd nie ustaje podczas bezkrólewia- współdziała z prymasem w organizowaniu następnej elekcji,
obwieszczał funkcjonowanie nowego monarchy po prymasie.
Ranga bardzo ważna, zawsze poprzedza króla niosąc laskę marszałkowską. Kareta marszałka zawsze poprzedza karetę króla, gdy król umierał marszałek łamał laskę marszałkowską.
Zarówno w Królestwie jak i na Litwie zastępcą marszałka wielkiego koronnego był marszałek nadworny ( nie było między nimi podległości służbowej). Nie ma różnić między kompetencjami w Królestwie i na Litwie ( mieli różne pieczęci, Wielką i Mniejszą).
Kanclerz - raz pełni tę funkcję osoba świecka raz duchowna ( jeśli kanclerz świecki to podkanclerz duchowny i odwrotnie).
Nazywany był okiem i uchem króla - nominowany przez niego na sesji sejmowej.
Zawiaduje kancelarią państwa:
-polityka zagraniczna państwa,
-dzierży pieczęć państwa,
-posiada pieczęć symbolizującą godność kanclerza ( po śmierci króla jest kruszona ),
-funkcja ustawała na czas bezkrólewia,
-miał baczyć aby monarcha przestrzegał pacta conventa,
-nadzoruje przestrzeganie praw przez króla,
-nadzoruje aby król nie snuł planów wojennych bez wiedzy szlachty,
-stoi na straży przywilejów szlacheckich,
pilnuje aby nie zachodziły nadużycia przy obsadzaniu urzędów,
przemawia na sejmie w imieniu króla,
przemawia do posłów cudzoziemskich,
pilnuje publikowania ustaw sejmowych,
przewodniczy sądowi królewskiemu - asesorskiemu ( najwyższy do spraw miejskich),
jeżeli król jest na terenie Korony to wszystkim tym zajmuje się kanclerz koronny, jeżeli król przebywa na Litwie to kanclerz litewski. Sprawy rosyjskie tradycyjnie spoczywały w ręce kanclerza litewskiego.
Podskarbi - minister finansów, zarządza dochodami i wydatkami państwa.
Źródeł tego urzędu należy szukać w XIII wieku- wtedy nazywany jest „skarbny”.
-podskarbi wielki,
-podskarbi nadworny.
Podskarbi wielki - urzędnik centralny, powołany prze króla Kazimierza Wielkiego, który wyniósł do tej godności lokalnego urzędnika podskarbiego krakowskiego.
Powołał też urząd podskarbiego nadwornego.
Od 1504 roku do obowiązków podskarbiego należy:
pilnowanie korony królewskiej i strzeżenie skarbu publicznego,
zarządzanie finansami państwa,
emituje pieniądze,
ściga fałszerstwa,
wypłaca żołd wojsku,
zarządza nie obsadzonymi królewszczyznami,
rozlicza się ze swojej działalności na sesji sejmowej,
urząd nie ustaje podczas bezkrólewia.
W razie nieobecności zastępuje go podskarbi nadworny ( nie ma między nimi zależności służbowej), do kompetencji którego należy:
-administrowanie otoczeniem i gospodarstwem króla,
-dba o prywatną szkatułę,
-o serwisy dworskie,
-ozdoby komnat.
Hetman - pojawia się w drugiej połowie XV wieku- przyjęty prawdopodobnie z Czech.
Początkowo król mianował go na czas kampanii wojennej.
W 1503 roku urząd ten zostaje wprowadzony na stałe, dodając określenie „koronny”.
W 1527 roku zostaje uznany za najwyższy urząd wojskowy- określono także zakres władzy.
Obsadzany najczęściej przez magnatów- do senatu wchodzi w 1768 roku.
W 1581 - urząd hetmański zostaje uznany za dożywotni, oprócz dowództwa wojskowego hetmani mieli prawo do prowadzenia akcji dyplomatycznej z Turcją, Kozakami i Tatarami.
Konstytucje sejmowe z 1503 i 1609 roku określają kompetencje hetmana, dodając mu sądownictwo wojskowe.
Hetmani polni początkowo dowodzą oddziałami na granicach, od 1539 roku są powoływani na stałe ( Zygmunt III) i zastępują hetmana wielkiego w czasie jego nieobecności.
Dodatkowo :
organizują żywność dla wojska,
rozsyłają podjazdy,
rozsyłają czaty wojskowe.
Sejm Wielki ( 1788-1792 ) znosi ten urząd.
W 1775 roku hetman wielki stał się tylko jednym z członków Rady Nieustającej- i realizuje jej postulaty.