Na podstawie A. Janowski: Uczeń w teatrze życia szkolnego
Strategie nauczycielskie i
uczniowskie
1. Podział strategii
STRATEGIE STRATEGIE UCZNIOWSKIE
NAUCZYCIELSKIE
KOOPERACJI PRZETRWANIA OPOZYCYJNE
SOCJALIZACJA PODLIZYWANIE SI
ODWALANIE ZAMASKOWANE
ZADANIA NIEPOSA
USZEC
STWO
DOMINACJA STARANIE SI
, ABY DOBREGO WOJAKA NIEUST
PLIWA
NIE PODPAŚĆ SZWEJKA WROGOŚĆ
NEGOCJACJE PODPORZ
DKOWANIE UJAWNIANIE REBELIA
OPTYMISTYCZNE WA
ASNYCH
NIEDOSTATKÓW
FRATERNIZACJA PODPORZ
DKOWANIE ULEGANIE Z SABOTAŻ
INSTRUMENTALNE DYSTANSEM
NIEOBECNOŚĆ I RYTUALIZM DAWANIE SOBIE ODMOWA
WYCOFANIE RADY ZE
STRACHEM
RYTUAA
I RUTYNA ODPOWIADANIE NA
PYTANIA
NAUCZYCIELA
TERAPIA ZAJ
CIOWA UNIKANIE
ODPOWIEDZI
MORALIZOWANIE UNIKANIE MIANA
 KUJONA
1
2. Wyjaśnienie pojęcia
Strategie, Woods definiuje jako sposoby osiągania celu, sztuka
przetrwania w szkole. Cele wychowania i nauczania są na ogół ogromnie
złożone, tak więc strategie także muszą być złożone. Strategie prowadzące do
celów krótkoterminowych mogą kolidować ze strategiami wiodącymi do celów
dalekosiężnych. Strategie są zwykle rezultatem wyboru między chęciami i
marzeniami a możliwościami. Według Jacksona i Holta w zasadzie całe
postępowania uczniów w szkole można sprowadzić do stosowania przez nich
strategii, których celem jest przetrwanie ucznia przez cały okres jego pobytu w
szkole. Choć strategie nie są stosowane wyłącznie przez uczniów, bowiem
obserwacje pokazują, że stosują je także nauczyciele.
3. Strategie nauczycielskie
Ze strategiami nauczycielskimi związany jest styl kierowania stosowany
przez nauczyciela. Jedni badacze dzielą zachowania nauczyciela na
demokratyczne, autokratyczne i liberalne:
1) Demokratyczny styl wychowania  jego stosowanie związane jest z
okazywaniem przez wychowawcę postawy akceptacji, rozumienia
empatycznego i autentyzmu oraz rozumienia w sensie personalistycznym.
Badania pokazały, że w grupach kierowanych demokratycznie:
- uczniowie darzą sympatią swojego nauczyciela i identyfikują się z nim;
- podejmują się wykonania zadań na własną odpowiedzialność;
- są przekonani o sensowności tego, co robią;
- wykonują swoje zadania nawet podczas nieobecności kierownika grupy,
czyli także wtedy, gdy są pozbawieni bezpośredniej kontroli dorosłych;
- wykazują się większą kreatywnością w realizacji celów;
- wspólnie poszukują sposobów przezwyciężania napotykanych trudności.
2
2) Autokratyczny styl kierowania  podstawowe sposoby oddziaływań
wychowawczych to metody nagradzania i karania, nakazy i zakazy,
przejawianie postawy nacechowanej w małym stopniu więzią osobową.
Uczestnicy grup kierowanych autokratycznie:
- mają raczej niechętny stosunek do swego kierownika i nie mogą się z
nim porozumieć w wielu sprawach;
- wykonują polecone im zadania bez większego entuzjazmu i nierzadko
uważają, że przerastają one ich możliwości;
- bywają na ogół rozdrażnieni i niechętnie ze sobą współpracują;
- niektórzy przejawiają wzmożoną agresywność, a inni przesadną
obojętność;
- na ogół wykazują się względnie dobrymi osiągnięciami szkolnymi.
3) Liberalny styl wychowania  dawanie możliwie szerokiego zakresu
swobody, postawa bierna wychowawcy. W grupach kierowanych
liberalnie:
- uczestnicy zachowują się chaotycznie, tj. w sposób bezcelowy i
bezplanowy;
- nierzadko trudno jest im się porozumieć w ważnych dla nich sprawach,
stąd też nieobce są im rozczarowania i rozdrażnienie, nadmiar
agresywności;
- na ogół łączą ich słabe więzi rzeczowe i osobowe;
- obecność kierownika nie jest czynnikiem mobilizującym ich do pracy;
- podczas jego nieobecność kierowniczą funkcję w grupie przejmuje jeden
z jej członków.
Wymagania związane z demokratycznym stylem kierowania według M.
A
obockiego:
3
- umiejętność zachowania daleko idącego umiaru swobody i przymusu w
wychowaniu;
- umiejętność łatwego porozumienia się z dziećmi;
- umiejętność uważnego i aktywnego słuchania;
- właściwe przygotowanie pedagogiczne;
- właściwe warunki pracy.
Ponadto stosowanie przez nauczycieli określonego stylu kierowania,
zdaniem psychologów zależy od określonych cech osobowości. Na podstawie
badań okazało się, że nauczyciele skłonni do kierowania demokratycznego
odznaczają się na ogół takimi cechami, jak: nastawienie ekstrawersyjne,
optymizm, równowaga emocjonalna, plastyczność percepcyjna. Natomiast takie
cechy osobowości, jak: introwersja, depresyjność, skłonność do nadmiernej
kontroli, niestałość emocjonalna, sztywność percepcyjna, predestynują
nauczycieli do kierowania autokratycznego.
Woods uważa, że nauczyciele przystosowują się do sytuacji, zadań jakie
przed nimi stoją, przez stworzenie i stosowanie strategii przetrwania. Wymienia
on 8 różnych strategii przetrwania stosowanych przez nauczyciela.
1. SOCJALIZACJA
Zmierza do tego, aby uczniowie zaakceptowali wzorce lansowane przez szkołę,
przede wszystkim wzory związane z byciem dobrym i grzecznym uczniem.
Służą temu tzw. techniki uśmiercania, które polegają na tym, by nie zwracać
uwagi na te aspekty osobowości ucznia, które nie są zgodne z rolą dobrego
ucznia, ma to doprowadzić do tego, aby wyszczególnione zostały te, które będą
pasować do tej roli. Do technik uśmiercania zaliczyć można:
wzorce tzw. grzecznego zachowania regulujące sposób zwracania się do
nauczycieli;
4
 podkreślanie roli grupy a nie jednostki;
łamanie woli;
nagradzanie za grzeczność;
nacisk na właściwy wygląd;
normy dotyczące zachowań w szkole.
2. DOMINACJA
Nauczyciele mogą robić użytek z tego, że są więksi, silniejsi i mądrzejsi niż
uczniowie. Techniki stosowane w ramach tej strategii to tzw. wyeksponowanie
ucznia ze złośliwym komentarzem tak, aby doprowadzić go do zmieszania,
ośmieszenia, a nawet poniżenia. Wyrazem władzy nauczyciela nad uczniami jest
fakt, że ma on w klasie prawo do wypowiadania komunikatów na temat
komunikatów. To on może mówić:  A teraz wszyscy posłuchamy&  ,  X powie
nam o &  ,  Kto wie, co to znaczy?
3. NEGOCJACJE
U podstaw tej strategii leży idea wymiany. Używa się apeli, próśb, obietnic,
pochlebstw, przekupstw i gróz
b, np.  Jeśli skończycie, możecie wyjść, ale nie
wcześniej . W zamian za dobre sprawowanie czy wykonanie zadania nauczyciel
oferuje, np. przerwanie kontaktu ( wcześniej pójdziecie do domu ), chwilowe
przymknięcie oka na jakieś reguły lub obiecuje pewne działanie rozłamujące
monotonię życia szkolnego, np. film, wycieczkę. Przy apelowaniu do uczniów
nauczyciel może powoływać się na rodziców ( Twoja mama chciałaby, abyś
& ), na pewne abstrakcje ( uczciwa gra ), na grupę, wspólne więzy nauczyciela
z klasą ( Staram się was chronić przed & , a wy &  ). Często negocjacje maja
charakter przetargu, oznaczają umówienie się z uczniami co do norm
postępowania, przez co uczniowie czuja się zobligowani przez te wcześniejsze
ustalenia.
5
4. FRATERNIZACJA
Niektórzy nauczyciele w kontaktach z uczniami stają się mniej dorośli, starając
się wejść w świat dzieci, zaprzyjaz
nić się z nimi, udając a nawet czasem
wierząc, że są bardziej jednymi z nich niż jednymi z nauczycieli. Tacy
nauczyciele są zdania, że dobre stosunki z dziećmi zlikwidują ich tendencje do
stawiania oporu. Nauczyciel może fraternizować się przez wygląd, sposób
ubierania, zachowanie, mowę, zainteresowania, poprzez zaznaczanie lekkiego
dystansu do wymagań dyrekcji, czy tego, co robią inni nauczyciele. Inną formą
fraternizacji jest dowcipkowanie, odwoływanie się do wspólnych doświadczeń,
nawiązywanie do tego, co wszyscy oglądają w TV, pewien sposób rozmawiania
z uczniami na tzw.  luzie , pobłażanie w sytuacjach, w których inni traktują
uczniów surowo.
5. NIEOBECNOŚĆ I WYCOFYWANIE SI

To usuwanie się z pola konfliktu, np. póz
niejsze rozpoczynanie lekcje lub
wcześniejsze jej kończenie. Do tej grupy należy także zwlekanie, postawa typu
jestem nauczycielem od godziny X do godziny Y, a reszta mnie nie obchodzi.
Wycofywanie się nauczyciela ułatwia też częściowo praca dzieci, np.
przydzielanie im stale referatów, praca w grupach lub praca z książką.
Nauczyciel może być też nieobecny duchem (ucieczka w marzenia, patrzenie w
okno, nie zwracanie uwagi na problemy uczniów, pozorowanie pracy).
6. RYTUAA
I RUTYNA
Rytuał ma zwiększyć posłuch wobec idei porządku, rutyna ma załatwić
wszystko. Połączeniem rutyny z  zabijaniem czasu jest zwyczaj dyktowania
uczniom notatek (jest to skuteczna strategia przetrwania, bo pozwala wierzyć
uczniom, że nauczyciel zmniejsza ich własną pracę), prowadzenia zajęć w taki
sam sposób.
6
7. TERAPIA ZAJ
CIOWA
Idea tej strategii jest następująca: robić coś, robić ciągle, bez względu na to, czy
ma to sens. Uczniowie muszą być czymś zajęci, czymś co będzie zgodne z tym,
czego wymaga szkoła. Funkcję terapii zajęciowej spełnia, np. rysowanie map,
obrazków, różne gry, eksperymenty, roboty ręczne, porządkowanie sprzętu,
katalogowanie książek, marnowanie czasu na głupstwa, zwalnianie tempa pracy.
8. MORALIZOWANIE
Najlepiej nadaje się do uzasadniania poprzednich czynów nauczyciela. Służy do
usprawiedliwiania większości strategii przetrwania. Nauczyciel skłonny do
moralizowania łatwo wymyśli sobie pedagogiczne uzasadnienie swoich działań.
Moralizowanie wobec klasy podejmuje się głównie w celu zwiększenia
zaangażowania członków grupy i wzmocnienia spójności.
Woods podkreśla, iż strategie mają ogromne znaczenie dla nauczyciela:
 przetrwanie jest pierwotne, edukacja wtórna. Nauczyciel działając, pozostaje
zawsze pod wpływem dwóch przeciwstawnych żądań  traktowania wszystkich
uczniów jednakowo (bycie sprawiedliwym) oraz wyróżniania poszczególnych
uczniów, dostrzeżenie ich swoistych problemów (indywidualizacja). Utrzymanie
zdrowej równowagi między tymi żądaniami jest bardzo trudne. Nauczyciel tak,
jak każdy człowiek, jednych uczniów lubi bardziej, innych mniej. Nie może być
jednak tak, że jedni uczniowie są faworyzowani a inni wręcz przeciwnie.
Zagadnienie strategii bywa także łączone z kwestią podejmowania decyzji
przez nauczyciela. Decyzje, które musi podejmować nauczyciel, układają się
jakby na linii ciągłej od pewnych ogólnych, zasadniczych decyzji
programowych aż po drobne decyzje związane z wieloma mikrowydarzeniami,
powodowanymi głównie przez dzieci.
7
4. Strategie uczniowskie
Stosowanie strategii przez uczniów wyznaczone jest ich wiedzą na temat
poszczególnych nauczycieli. Uczniowie swoje istnienie i funkcjonowanie w
szkole opierają m.in. na wykorzystywaniu następujących strategii:
1. STRATEGII KOOPERACJI
a) Strategia podlizywania się (poszukiwanie specjalnych względów,
przymilność)
Uczniowie starają się zbliżyć do nauczyciela poprzez odpowiednie zachowanie
tak, aby zdobyć jego przychylność. Na końcu tej strategii może wystąpić nawet
płaszczenie się, obsypywanie fałszywymi komplementami. Zwykle w takich
wypadkach uczeń jest albo cyniczny albo ma negatywne odczucia w stosunku
do siebie. Często jednak w szkole strategia ta przyjmuje postać bycia pomocnym
i robienia dobrego wrażenia. Wkradanie się w łaski nauczyciela lub uczniów
posiadających pewną władzę ma na celu uzyskanie jak najwięcej korzyści dla
siebie, nawet kosztem spadku popularności wśród kolegów (lizusostwo).
b) Staranie się o to, aby nie podpaść
Uczniowie ukrywają wszystkie zachowania, a także nie ujawniają własnych
poglądów, jeśli mają pewność, że z jakichś względów mogą one nie spodobać
się nauczycielom i wywołać u nich złe wrażenie. Nie można jednak
zachowywać się w tym przypadku tylko i wyłącznie biernie.
c) Strategia podporządkowania optymistycznego
Dzieci rozpoczynające naukę w szkole mają pozytywne oczekiwania i nadzieje,
dlatego na początku w zasadzie bez zastrzeżeń akceptują cele i zasady szkoły i
identyfikują się ze szkołą.
d) Strategia podporządkowania instrumentalnego
Pojawia się w starszych klasach. Uczniowie akceptują tylko to, co gwarantuje
im korzyści ze względu na ważne dla nich cele
8
e) Rytualizm
Pozytywne nastawienie wobec środków i metod stosowanych przez szkołę,
obojętność wobec jej celów. Nie są one dla ucznia ważne lub też może ich nie
pojmować, ale zgadza się na uczęszczanie do szkoły i robienie tego, czego
szkoła od niego wymaga.
2. STRATEGIE PRZETRWANIA
a) Ujawnianie własnych niedostatków (eksponowanie słabości,
niekompetencji, niemożności)
Uczeń wychodzi z założenia, że skoro nauczyciel wie, że dziecko nie jest w
stanie wykonać jakiegoś zadania, to nie będzie się po nim spodziewał, że to
zadanie wykona, nie będzie też go za to karał, krzyczał i potępiał. Gdy uczeń
pokazuje, że na nie wiele go stać i nie da sobie z czymś rady nie rozczarowuje
siebie i innych.
b) Strategia odwalania zadania
Uczeń stara się pozbyć zadania nim stanie się ono dla niego przeszkodą, musi
przy tym zaangażować w to jak najmniej wysiłku i pracy, a efekt końcowy nie
może grozić uczniowi przykrymi czy wręcz negatywnymi odczuciami. Dlatego,
jeżeli jedynym możliwym rozwiązaniem takiego zadania jest jego wykonanie 
uczeń wykonuje to zadanie, jeżeli zaś są jeszcze inne możliwości  uczniowie
szukają ich, choćby sposób rozwiązania tego zadania nie był zbieżny z celem
osoby, która powierzyła uczniowi to zadanie.
c) Strategia dobrego wojaka Szwejka
Uczeń zdaje sobie sprawę z tego, że nauczyciel ma o wiele większą władzę niż
on sam, wie także, że nie jest w stanie tego zmienić, dlatego też nakłada na
siebie maskę, działa bezmyślnie i niekompetentnie mimo, iż inne sytuacje
wskazują, że jest osobą inteligentną. Uczeń wycofuje, ukrywa przed
nauczycielem twórcze i inteligentne elementy swojego umysłu, przy czym w
9
zależności od wieku i charakteru dziecka dzieje się tak świadomie albo
podświadomie.
d) Strategia dawania sobie rady ze strachem
Strach jest uczuciem wszechobecnym w szkole wśród uczniów. Większość
dzieci radzi sobie ze strachem poprzez np. unikanie wszystkich sytuacji, w
których może się on pojawić, np. unikanie problemu, kary, dezaprobaty, utraty
pozycji, zmieszanie. To właśnie strach powoduje, że skądinąd inteligentne
dzieci zachowują się w szkole głupio. Wiele dzieci decyduje się już w pierwszej
fazie rozwiązywania problemu na popełnieniu błędu, gdyż to przynosi im ulgę,
której nie mają, gdy myślą o tym, że mogą popełnić ten błąd, np. gdy nauczyciel
mówi, że uczeń rozwiązał z
le zadanie, często słyszy się odpowiedz
dziecka:
 Wiedziałem, że będzie z
le  to niejako poczucie niepewności jest dla dziecka
tym czynnikiem wzbudzającym strach   ucieczka przez upadek .
e) Uleganie z dystansem
Uczeń podporządkowuje się nauczycielowi zachowując jednocześnie dystans
psychiczny do tego, co robi, można to osiągnąć poprzez:
- zwlekanie z wykonaniem zadania, okazywanie miną, gestem, że zadanie to
zostało narzucone siłą;
- wykonywanie zadania tak, by zostało ono ośmieszone.
f) Strategia odpowiedzi na pytania nauczycieli
Dla ucznia nie jest ważne znalezienie prawidłowej odpowiedzi na pytanie czy
problem, ale jak najszybsze zorientowanie się jakiej odpowiedzi oczekuje
nauczyciel. Jest tu więc zgadywanie, czasem ułatwione poprzez wybór spośród
kilku możliwości, poprzez obserwację twarzy nauczyciela, poprzez obserwację
jego zachowania.
g) Strategia unikania odpowiedzi
Opiera się ona na założeniu, iż nauczyciel stara się wyłapać wszystkich tych
uczniów, którzy robią wrażenie nieuważnych bądz
nieumiejących. Dlatego też
10
uczniowie możliwymi sposobami starają się zaprzeczyć takiemu wrażeniu w
sytuacji zadawania przez nauczyciela pytań. Osiągają to, np. poprzez zgłaszanie
się do odpowiedzi nawet, gdy nic na dany temat nie wiedzą, licząc że akurat ich
nauczyciel nie zapyta, poprzez odpowiadanie na pytanie bardzo cicho i
niewyraz
nie, uczniowie wychodzą z założenia, że nauczyciel nastawiony jest na
udzielenie mu poprawnej odpowiedzi, dlatego wszystko, co jest do niej zbliżone
lub podobne może być zaliczone na korzyść ucznia (tzw. mamrotanie pod
nosem), poprzez doprowadzenie do tego, aby na podstawie zachowania
nauczyciela wyczuć dobrą odpowiedz
(koncentracja na pytaniu nie na problemie
 wówczas jest to niepełny opis sytuacji, który należy uzupełnić).
h) Strategia unikania miana kujona
Wszystkie strategie uczniowskie powstają na tle społecznym, ważny jest więc
wpływ grupy na to, jak postępują uczniowie, aby nie zyskać miana  kujona .
Dlatego też, aby nie otrzymać od grupy tej etykietki, ale jednocześnie czegoś się
w szkole nauczyć, niektórzy uczniowie stosują strategie, których celem jest nie
nadanie im etykietki kujona czy pracusia. Może to dokonywać się m.in. przez
naśladowanie większości, czyli uczeń robi mniej więcej tyle, aby nie odróżniać
się od pozostałych, kontrolowanie informacji, czyli pilne uczenie się przy
jednoczesnym sprawianiu wrażenia, że się nic nie umie, np. na klasówkę,
okazjonalny gest wychylenia, czyli przeciwstawianie się nauczycielowi, ale
zwykle jest to połączone z małym ryzykiem, choć z drugiej strony jest to bardzo
wyraziste, wyszukanie  kozła ofiarnego , czyli chodzi o to, aby nie przykleiła
się do ucznia etykietka  kujona , wyszukuje on, kogoś kto ją otrzyma, przez co
to na nim skupiona będzie cała uwaga uczniów.
11
3. STRATEGIE OPOZYCYJNE
a) Zamaskowane nieposłuszeństwo
To inaczej pozorne uleganie. Uczniowie udają, że wykonują polecenia
nauczyciela, np. udawanie, że się pracuje (sporządza notatki, praca w grupach)
b) Strategia nieustępliwej wrogości
Brak akceptacji wobec celów szkoły, odrzucenie norm, przepisów, reguł,
rytuałów, demonstrowanie antypatii do metod szkolnych poprzez przerywanie
nauczycielom, agresywność, wagary, niszczenie mienia, złe zachowanie, styl
ubierania się, uczesanie, sposób mówienia, poruszanie.
c) Rebelia
Odrzucenie celów i metod szkoły, a na ich miejsce wytworzenie własnych.
Występuje raczej w starszych klasach.
d) Sabotaż
Uczniowie dążą do zepsucia lekcji, osłabienia pozycji nauczyciela, np.
odwracanie uwagi nauczyciela od spraw istotnych, zadawanie  głupich pytań
lub dawanie  głupich odpowiedzi na pytania, aby zmusić nauczyciela do
dodatkowych wyjaśnień tematu.
e) Odmowa
Niewykonywanie poleceń przez ucznia. Polega na odwlekaniu, przeczekiwaniu,
liczeniu na to, że nauczyciel zapomni lub nie wystarczy mu czasu.
12