RELIKTY PALATALIZACJI INDOEUROPEJSKIEJ
Å‚ac. cor, cordis
*1[d-
psł. *s[
LdLce > scs. srLdLce, pol. serce
gr. º­Â, º­żÅ  pogÅ‚oska, wieść, wiadomość
*1leu-
psł. *slovo > scs. slovo, pol. słowo
Å‚ac. decem
*de1C-
psł. *desętL > scs. desętL, pol. ł

eśęć
gr. Å‚Ä…Å‚½Îúż  poznajÄ™, rozumiem , Å‚½öÃÄ…Â  wiedza, poznanie
*g
nM
-
psł. *znati > scs. znati, -aj%Eł, -ea
i, pol. znać
Å‚ac. ego
*eg

hom-
psł. *azJ > scs. azJ, stpol. jaz
1.5. Pie. s po pie. i %2Å‚ é u k
É, tzn. po psÅ‚. L i J y u %1Å‚ oraz po r k g przechodziÅ‚a w psÅ‚. x, np. *bhlusa > *blJxa
 pchÅ‚a (por. ros. bloxá)
1.6. Pie. É daÅ‚o psÅ‚. v, por. É7p- > lit. viltis  nadzieja , Å‚ac. voluptas  pożądanie
2. Zmiana liczby spółgłosek w systemie
2.1. Zanik pie. spółgłosek wygłosowych (-t -d -s -m -n -r)
2.2. Pojawienie się nowych spółgłosek t d w grupach sr zr nr:
*a1ros > psł. *ostrJ
*monros > psł. *m%EłdrJ (por. pol. z-d-rada, Kon-d-rat, Hen-d-ryk)
3. Zmiana dystrybucji spółgłosek (tzn. częstości ich występowania w wyrazach i formach wyrazowych)
Wczesnoprasłowiański system konsonantyczny
ÅšRED-
WARGOWE PRZEDNIOJ
ZYKOWE TYLNOJ
ZY-
NIOJ
ZY
KOWE
KOWE
ZWARTO-
b p d t g k
WYBUCHOWE
ZWARTO-
SZCZELINOWE
SZCZELINOWE
v z s x
PA
YNNE
j (é)
l r
SONORNE
NOSOWE
m n
Tendencje rozwojowe języka prasłowiańskiego:
1) związanie iloczasu z barwą samogłoski (dążenie do zastąpienia różnic ilościowych jakościowymi):
nowy system wokaliczny, apofonia
2) prawo sylaby otwartej: powstanie samogłosek nosowych, monoftongizacja dyftongów, metateza,
zanik przedsłowiańskich spółgłosek wygłosowych, uproszczenie grup spółgłoskowych
3) prawo korelacji palatalności: tendencja do ujednolicenia miękkości składników sylaby.
PALATALIZACJE PRASA
OWIAC
SKIE
Spółgłoski przedniojęzykowe i wargowe pod wpływem samogłosek przednich i e L ę %1ł miękczyły się, natomiast
spółgłoski tylnojęzykowe k g x nie tylko ulegały zmiękczeniu, ale i przesuwały swą artykulację ku przodowi jamy
ustnej.
PIERWSZA PALATALIZACJA zaszła na gruncie języka psł. w II w. n.e. (Moszyński) lub III-V w. n.e. (Stieber) i
objęła wszystkie języki słowiańskie:
k %0Å„
g + i1 e Ä™ L %1Å‚1 [
 7 ï
> ~

x a

zob. *kęstL *%0ńęstL
*k[
nJ *%0Å„[
nJ
*okese o%0Å„ese
*slugiti *slu~
iti
*muxLka *mua
Lka
Te nowe spółgłoski miały podwójną artykulację: przedniojęzykowo-dziąsłową i środkowojęzykowo-palatalną.
Ta palatalizacja zaszÅ‚a przed powstaniem samogÅ‚osek %1Å‚2 oraz i2 z dyftongów aé, oé.
m%EÅ‚ka : m%EÅ‚%0Å„iti (< *m%EÅ‚kiti)
rek%EÅ‚ : re%0Å„ea
i (< *rekea
i)
drugJ : dru~
e (< *druge)
BogJ : bo~
LskJ (< *bogLskJ)
suxJ : sua
iti (< *suxiti)
duxJ : dua
e (< *duxe)
Spółgłoski k g x przed %1ł1 przechodziły normalne w %0ń ~
a
, po czym %1ł1 w wyniku przegłosu prasłowiańśkiego
przechodziło w a:
*krik%1Å‚ti *kri%0Å„%1Å‚ti *kri%0Å„ati scs. kri%0Å„ati
*beg%1Å‚ti *be~
%1Å‚ti *be~
ati scs. be~
ati
*sluv%1Å‚ti *slua
%1Å‚ti *slua
ati scs. slua
ati
DRUGA PALATALIZACJA rozpoczyna siÄ™ po przejÅ›ciu wczesnoprasÅ‚owiaÅ„Å›kich dyftongów aé, oé, eé w przednie
samogłoski %1ł2 i2 (prawo sylaby otwartej). Spółgłoski k g x znalazłszy się przed nimi uległy drugiej palatalizacji.
Dokonywała się w okresie VI-VII w. n.e.
k c
g + i2 %1Å‚2 Å‚ (z )
x s (a w dialektach zachodniosłowiańskich a
)
*kaéna *k%1Å‚na c%1Å‚na
*kaéssarL *k%1Å‚sarL c%1Å‚sarL
Te nowe spółgłoski miały po dwa miejsca artykulacji: przód języka wchodził w kontakt z górnymi zębami, a
środek języka unosił się ku palatum
(Loc. sg.)
*%0Å„lov%1Å‚koé *%0Å„lov%1Å‚k%1Å‚ *%0Å„lov%1Å‚c%1Å‚ (o czÅ‚owieku)
*bogoé *bog%1Å‚ *boÅ‚%1Å‚ (o Bogu)
*duxoé *dux%1Å‚ *dus%1Å‚ (o duchu)
(N. pl.)
*%0Å„lov%1Å‚koé *%0Å„lov%1Å‚ki *%0Å„lov%1Å‚ci (ludzie)
*bogoé *bogi *boÅ‚i (bogowie)
*duxoé *duxi *dusi (duchy)
(D. i Loc. sg. oraz N-A-V du)
r%EÅ‚c%1Å‚
noł%1ł
mus%1ł (zachodniosłowiańskie *mua
%1Å‚)
(imperativus)
rLci
rLc%1Å‚mJ
rLc%1Å‚te
Druga palatalizacja dokonywała się głównie w dwóch wypadkach:
a) przed końcówkami -%1ł, -i (pochodzenia dyftongicznego)
b) W formach rozkaz
nika przed końcówkami -i, -%1ł
Rzedziej można ją stwierdzić w rdzeniach pojedynczyk (por c%1łsarL)
W psł. dialekcie wschodnim i południowym zmiana k g x w c ł s występowała też w grupach kv%1ł2 gve2 xve2 i kvi2
gvi2 xvi2
*gv%1Å‚zda scs. zv%1Å‚zda
*kv%1Å‚tJ scs. cv%1Å‚tJ
*v7xvoé (N. pl. m.  czarodziej ) *v7xvi vlLsvi
W dialektach zachodniosłowiańskich druga palatalizacja nie objęła grup spółgłoskowych i dlatego kwiat, gwiazda.
TRZECIA PALATALIZACJA, zwana bauduinowskÄ… (ßð Jan Baudouin de Courtenay), miaÅ‚a charakter
progresywny i nie zachodziła konsekwentnie, datuje się ją na ten sam okres, co II palatalizację (ten sam wynik)
lub wskazuje się, że była młodsza od niej albo zaszła w VIII w. (osłabienie tendencji palatalizacyjnych)
k c > pol. c
L i Ä™ ([
) + g Å‚ > pol. Å‚
x s /a
 > pol. a

*ovLka ovLca
*s[
dLko s[

dLce
*stLga stLła  ścieżka
*vLxJ vLsL (zachodniosłow. *vLa
L, por. wszy-stek)
germ. kuning- *kJnęgJ kJnęłL
germ. pfenning *p%1łnęgJ p%1łnęłL
*m[
kati m[
cati  zmierzchać się
*otLkJ *otLc L (por. stpol. ociec)
*jęga pol. jęła
*d%1Å‚vika *d%1Å‚vic e (pol. Å‚
ev
ica)
*m%1łstLko *m%1łstLce (stpol. ?eśce)
Wyjątki: ulga (*ulLga), księga (*kJnęga)
Wywarła duży wpływ na przesunięcia w deklinacji I i II rzeczowników, ponieważ po zmiękczeniu tematycznych
spółgłosek tylnojęzykowych wiele rzeczowników pierwotnie twardotematowych przeszło do odmiany miekkiej.
rezultat palatalizacji kierunek samogłoski powstałe oboczności
nowe fonemy spółgłoskowe palatalizacji palatalizujące
%0Å„ ~
a
wsteczny e %1Å‚1 Ä™ i1 L [
 7 k : %0Å„, r%EÅ‚ka : r%EÅ‚%0Å„Lka
k + e & > %0Å„ g : ~
, noga : no~
Lka
I
g + e & > ~
z monoftongów x : a
, gr%1Å‚xJ : gr%1Å‚a
LnikJ
x + e & > a

c Å‚ s /a
wsteczny i2 %1Å‚2 k : c, r%EÅ‚ka : r%EÅ‚c%1Å‚
k + %1ł2 & > c g : ł, noga : noł%1ł
II
g + %1ł2 & > ł z dyftongów x : s , muxa : mus %1ł
x + %1Å‚2 & > s
c Å‚ s /a
postępowy L i ę ([
)
e L i + k > c
jak w drugiej palatalizacji e L i + g > Å‚
III
znany jest tylko 1
przykład na pal. x
*vLxJ > vLsL
Ćwiczenie 2. W zdaniach z początku handoutu nr 4 proszę w formach czasowników i rzeczowników wskazać na
procesy palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych, a zarazem wskazać na odpowiednie oboczności spółgłoskowe;
dokonać rekonstrukcji form przed palatalizacją
Przykład:
re%0Å„etJ  3. sg. praes., koniug. I -e-; 1 sg. rek%EÅ‚ : 2 sg. re%0Å„ea
i; %0Å„ < k przed e  palatalizacja I; rekonstruowana
forma *reketJ lub *reketL.
Ćwiczenie 3. Proszę objaśnić alternacje spółgłoskowe w podanych wyrazach:
strah] - straa
[n]; b7gJ - b7~
itJ; uho - ua
i; noga - no~
[ka; rÄ…ka -
rÄ…x[ka - rÄ…c7; ~
[go - s]~
[~
en], sluga - slu~
iti; k]nęgyni - k]nęś[ -
k]nęśi