Wojciech A
ysiak
OBLICZA FOLKLORU - FOLKLOR POLITYCZNY
Wkraczanie z aparatem naukowym w jakąkolwiek dziedzinę Bismarck, lecz dostał kosza. Z tego powodu podobno mścił się
rzeczywistości społecznej, w każdym wypadku jest pewnym póz
niej na całej Wielkopolsce.
naruszeniem proporcji w niej funkcjonujących i prawideł jakimi Gdy zmarł w roku 1 898 odżył folklor z nim związany (od roku
się rządzi. Ingerencja taka w pewnym stopniu powoduj e prze�
I 890 zapomniano o Bismarcku w związku ze zdymi sj onowani em
kształcenie tej rzeczywistości. Takjest między innymi z folklorem.
kanclerza). Opowi adano sobie wówczas, że on, jako znany
Oto utarła się maniera omawiania fol kl orów  wł aści wych" niedowiarek, nie wierząc w istnienie nieba, po. rozstaniu się
różnym grupom społecznym, zawodowym i wi ekowym. Mówi się z ziemią, pomaszerował wprost do piekła. Przybywszy do bramy
przecież o folklorze grup przestępczych, o folklorze żołnierskim, nie zapukał, lecz otworzył ją i wsunął swą łysą gł owę. Zauważył ją
marynarskim, górniczym, garncarskim, młynarskim (chociaż ten diabeł-furtian, a nie spostrzegłszy na niej trzech sterczących
zwykle dotyczy treści o młynach i młynarzach, pomija się zaś wł osów, pomylił ją z odwrotną częścią ciała i na taki piekłu
w opracowaniach treści realizowane przez samych młynarzy), wyrządzony despekt, zawył wrogo, kopnął go i wyrzucił z piekła.
mówi się też o folklorze dzieci, młodzieży i dorosłych. W pracach Tak Bismarck zamieszkał na przedpieklu, gdzie w czasie codzien�
podejmujących analizy takich właśnie fol kl orów kurczowo trzy� nego zamiatania bacznie rozgląda się za kupką czarciego łajna.
mano się jedynie tych reguł, które w przekonaniu autorów Chce nim smarować swą łysinę, w mniemaniu, iż to przyczyni się
 wł aści we" były odpowi edni ej grupie. Pomijano na ogół fakt do ponownego porostu wł osów, w następstwie czego wpuszczą
powszechnej obecności niektórych zjawisk folkloru we wszyst� go do piekła i przydzielą należne mu miejsce. Na przedpieklu jest
kich warstwach polskiego społeczeństwa. Mówi ę o tym dlatego, podwł adnym słynnego kowala Kurzawy z Kwieciszewa na Kuja�
gdyż nie wyobrażam sobie sytuacji (bowi em takiej nie ma), by np. wach, a zamiatając bruk, klnie siarczyście Verflucht.
dzieciom posługującym się podczas zabawy wyliczankami, nie
Obok tekstów powstałych niejako samorodnie, niekiedy
znane były szorstkie niekiedy kawały młodzieży starszej, by
w obieg społeczny wprowadzane były tekstu autorskie, które
garncarze nie znali bajek znanych w środowisku chłopskim,
w wyni ku szybkiej folkloryzacji ulegały takiemu przekształceniu,
a marynarzom linii oceanicznych obce były piosenki rezerwistów
by w wielu wariantach toczyć swój folklorystyczny byt.
Wojska Polskiego.
Myślę tu przede wszystkim o twórczości literackiej księdza
Każdy podział przejawów folkloru (mowa tu oczywiście o jego Wojciecha Kozłowskiego z Wielkiego Sławska na Kujawach,
warstwi e słownej) dokonywany przy zastosowaniu kryterium którego satyryczne wiersze w okresie  Kul turkampfu" cieszyły się
zawodowego lub wi ekowego jest podziałem sztucznym, najczęś� niebywałą popularnością, jak wspomi naj ą świ adkowi e tamtych
ciej nie oddającym prawdzi wego obrazu folklorystycznej rzeczy� wydarzeń. Wiersz pt. Sen polityczny, który ukazał się w roku 1890
wistości. Spostrzeżenie to dotyczy także kryterium tematycznego. na łamach strzelińskiego  Nadgopl ani na" szybko trafił na wieś
Jednakże tutaj, zdaje się wyłaniać pewien precedens. Myślę kujawską i tam się rozprzestrzenił w licznych wariantach. Jeden
bowi em o  folklorze pol i tycznym", tj. części folkloru reagującej z nich pt. Sen Kujawiaka, czyli przygoda w niebie przypomniał
i interpretującej bieżące wydarzenia polityczne, gospodarcze Jerzy Wojciech Szulczewski w i nowrocł awski m  Piaście", już po
3
i społeczne, której obecności do tej pory jakby nie zauważano, odzyskaniu ni epodl egł ości .
pomijano, a przecież znakomita większość naszego społeczeńst�
Nie sposób tu oczywiście omówi ć, czy nawet wskazać na
wa, czy tego chce, czy też nie, uczestniczyła i uczestniczy w jego
wszystkie przejawy ówczesnego folkloru politycznego, nie o to tu
obiegu. Jest to w moi m przekonaniu folklor interspołeczny,
zresztą chodzi. Jest jednak rzeczą pewną, iż towarzyszył on
funkcjonujący z równym powodzeni em we wszystkich grupach
społeczeństwu polskiemu na każdej jego dziejowej drodze. Tak
wi ekowych, zawodowych i innych.
bowi em było podczas akcji plebiscytowych, tak było podczas
 Folklor polityczny" nie jest oczywiście zjawiskiem nowym, powstań śląskich i powstania Wielkopolskiego. Treści folklorys�
wykreowanym na gruncie wydarzeń zaistniałych po II woj ni e tyczne zrodziły się na gruncie woj ny polsko-radzieckiej
świ atowej . Znany i uprawiany był znacznie wcześniej. Takim 1919/ 1920 roku. Związane były z wszystkimi prezydentami
właśnie folklorem były przecież kąśliwe anegdoty o Francuzach Dwudziestolecia, nie oszczędziły też Józefa Piłsudskiego. Szcze�
z czasów kampanii napoleońskiej, kiedy wojska te dopuszczały gól nego wyrazu nabrał folklor polityczny w przededniu i podczas
się na ludności wiejskiej i miejskiej licznych gwał t ów i nieprawo�
II woj ny świ atowej .
ści, a sam Napoleon uznawany był przez ludność wiejską za
Nieustannie zmieniająca się rzeczywistość niesie codziennie
antychrysta. Jest przecież folklor komentarzem bieżącego życia \
pakiet wydarzeń, które w większym czy mniejszym stopniu
2
jest żywym głosem teraz
niejszości - jak pisali radzieccy uczeni.
zahaczają o świadomość jednostki, stosownie do jej możliwości
W takich właśnie kategoriach rozpatrywać należy cały ów
percepcyjnych. To właśnie owe wydarzenia i potrzeba chwi l i
folklor skierowany przeciw zaborcy pruskiemu w Wielkopolsce
stymulują treści folklorystyczne. Tak było w przeszłości, tak jest
i na Śląsku. Opowiadania o starym Frycu, generałach Wranglu
i dzisiaj. Między innymi dlatego, by nie gmatwać zagadnienia,
i Deoflingerze nosiły piętno polityczne. Podobnie rzecz się miała
swe refleksje będą przede wszystkim ilustrował wybranymi
z anegdotami o hakatystach, o pruskiej Komisji Likwidacyjnej,
faktami folklorystycznymi jakie pojawiły się po roku 1944.
o rugach pruskich. Podobnie należy patrzeć na folklor zrodzony
Cały ów folklor, który ze wzgl ędów praktycznych, jak i pode�
na gruncie strajków dzieci wrzesińskich, a wcześniej na wprost
j mowanych przezeń treści, nazwałem politycznym, jest niezwykle
ni eprawdopodobny ładunek ironii, szyderstwa jaki wymierzony
rozbudowany i rozległy, wręcz niemożliwy do cał ości owego
był w  Żelaznego kanclerza". Odpisy z satyrycznymi utworami
ogarnięcia jakimkolwiek warsztatom badawczym. Spod kontroli,
dotyczącymi Otto Bismarcka krążyły wśród młodzieży szkolnej,
nie tylko folklorystycznej, wymyka się swą efemerycznością. Ale
a ze szkół trafiały na wieś.
mi mo to jest ze wszech miar godny uwagi . Wł aści wych mu
W popularnej w Wielkopolsce piosence l udowej z lat osiem�
tekstów nie będę próbował zaszeregować do znanych sys�
dziesiątych XIX wieku wspomi nano:
tematyk, nie będę rozstrzygał o ich przynależności do różnych
gatunków folkloru.
Bi smar ck ni ebor aczek, Bni ńska go ni e chci ał a
Mówi ąc o foklorze politycznym mam na myśli utwory nie tylko
Za t o Wi el kopol ska odpok ut ował a
Wi wa t Pol ska! wi wa t baba!
ludowej proweniencji, lecz, jak już wspomni ał em, całokształt
Co ni e chci ał a j unkr a szwaba!
literackiej reakcji na codzienną rzeczywistość, która z założenia
Wedł ug krążących po wsi ówczesnej wieści, owej Bnińskiej zorientowana jest na ustny obieg, bowi em towarzyszy jej swoisty
(nie wi adomo, o której mowa) miał się oświadczyć młody przymus anoni mowości .
15
Także wi osną tego samego roku w Wielkopolsce w rytm znanej
Zrozumiałą musi się wydać wątpl i wość, czy cały ów material
kolędy śpiewano:
literacki mieści się w kategoriach folkloru. Czy np. piosenka
powstała w więzieniu wronecki m spełnia warunki jakie przy�
Dzi si aj w Bet l ej em,
sługują ut worom literatury l udowej , czy w podobny sposób
dzi si aj w Bet l ej em,
można mówi ć o polskich dowci pach i wyliczankach związanych
wesoł a nowi na,
z eksplozją w Czernobylu. Wydaje się, ze cały ów obszar sztuki
że t rzy b o mb o wc e ,
że t rzy b o mb o wc e
sł owa, o którym piszę, funkcjonuje na zasadach wł aści wych
l ecą do Ber l i na.
fol kl orowi , dlatego będę obstawał przy takim rozumieniu społe�
Ber l i n si ę pal i
cznej, nieprofesjonalnej i profesjonalnej twórczości literackiej
Ni emcy pr zegr al i .
reagującej na bieżące wydarzenia życia politycznego, gospodar�
Hi t l er na dachu.
Pi erdzi ze st r achu,
czego i społecznego.
A Hi t l er owa
Oczywiście trudno poprzestać na takich apriorycznych roz�
Pi erdzi j ak kr owa.
strzygnięciach, skoro wi adomo, iż granica między folklorem
W latach 1945-1947 w okolicach Lublina znana była niezwyk�
a twórczością literacką profesjonalną w warunkach konspiracji,
le rozbudowana fabularnie ballada, której przytoczę tu tylko
nadanej z góry anoni mowości , jest niemożliwa do uchwyceni a.
fragment:
Kwestie te niezwykle rzetelnie omawi ał ongiś Jerzy Święch
w pracy Twórczość okupacyjna a folklor*.
Pój dz
ci e o dzi at ki , pój dz
ci e wszyst ki e r azem.
Ortodoksyjna folklorystyka, widząc tekst w postaci ustnej
Za Lubl i n, pod st up, na wzgór ek.
i anoni mowej zadawala się w zupełności takim stanem, uznając
Tam pr zed St al i na kl ękni j ci e obr azem, po r usku z mówc i e paci or ek.
go za przedmiot swoi ch badań. W przypadku badania folkloru Nar ód nas ni e chce, r anki i wi eczor y we I zach t r wamy i t r wodze.
Wszędzi e na ust ach Ander sy i Bor y i peł no A k o wc ó w na dr odze.
politycznego zaistniałego po roku 1944 kwestie werbalności
Ni c ni e pomaga Nysy pr opaganda ni o d b u d o wa War szawy,
i anoni mowości nie mają większego znaczenia. Godnym uwagi
Wszędzi e gr asuj e NSZ- banda i rząd l ondyński pl ugawy .
jest natomiast społeczna percepcja i aprobata tych treści, jako
Pól Pol ski t obi e ni esi emy w dar ze i reszt ę, gdy zechcesz t ego.
jedyna prawdzi wa, nieprzekłamana, pozbawi ona konkurencji.
Tyl ko nas r at uj czer wony car ze od r ządu r eakcyj nego!
Anoni mowość podlega tu tym samym ocenom, bowi em  autora Gdy t ak w naj wi ększej wszyscy pokor ze noc odpr awi aj ą bł agal ną
Pędzi r eakcj a l ądem i mor zem zgubę i m ni osąc f at al ną.
nie ma w dziele folklorystycznym nie tylko dlatego, że nic o nim
Nagl e st r aszl i wy obł ok powst aj e t am na gości ńcu ku mi ast u
nie wi emy, ale i dlatego, ze wychodzi on poza poetykę folkloru,
I wi da ć na ni m pędzącą zgraj ę, r eakcj a ma her szt ów dwunas t u .
5
nie jest potrzebny z punktu widzenia struktury dzi eł a." Dlatego,
Gr oz
ne i ch mi ny, st r aszne nazwi ska, dol ar ów peł ne i ch dł oni e.
ze  twórczość wol na od twórcy próbuje żyć wł asnym, samodziel�
Sr ebr ny i m węży k na czapce bł yska i or zeł w kr ól ewski ej kor oni e.
nym życiem. Twórczość l udowa jakby wierzy w możliwość Ni e mog ą uci ec j ak pepeer y, wszyscy j ak szczur y w pot r zasku.
6
Rzucaj ą gwi azdy, sowi ecki e or der y, peł no t am kr zyku i wr zasku.
powtórzenia się zdarzeń przez samo ich opowi adani e. "
Wt e m pi er wszy Ak owi ec z si eki er ą w r ęku mkni e j ak Bó g zemst y ku Rol i ,
Dr ugi Os óbk ę wi esza na sęku, a t rzeci z Wandzi ą s wawol i .
Zatem właśnie taki folklor wszedł do wszystkich niemal środo�
Bór Rz y mows k i emu gar dł o sznur em dł awi , Bi er ut a t opi w st r umyku,
wisk społecznych. Jako jedyny z całego obszaru tematycznie
Gomuł k a j ak wi epr z zr ani ony k r wawi , peł no t am wr zask u i kr zyku. . .
przynależnego folklorystyce, zagwarantował sobie powszechną,
aczkolwiek efemeryczną obecność nie tylko na ulicy, pod strze�
Pieśni tego rodzaju, powszechnie wówczas znanych, było
chą, ale i w urzędniczych salonach. Znamiona tej twórczości, jak
bardzo dużo. Wiele z niech skupiało się wokół ukrywających się
już wspomni ał em, anoni mowość, wari antowość, zuni formowa-
po lasach oddziałów Armii Krajowej (np. pieśń My Akowcy,
ny styl oparty na stałych szablonach i formułach, oralność,
bandyci..., z roku 1945) czy też skierowanych było w nową
sł owem wszystko, co mi mo iż nie zawsze sprecyzowane i mgliste,
socjalistyczną rzeczywistość (np. Rota Pepeerowców, z roku
czasami zaś zupełnie pozbawi one odniesień do folkloru jest dla
1946).
odbi orców przykładem twórczości zorganizowanej po prostu na
Folklor polityczny przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych
podstawach innych niż literatura  ofi cj al na". Wsposobi e kontak�
ogni skował się przede wszystkim wokół prześladowań społecz�
towani a się ze sł owem  konspi racyj nym" folkloru, jego pochod-
nych, wokół rodzącego się terroru politycznego oraz wokół osoby
nefunkcj onuj ą jako model twórczości najbardziej odpowi edni do
Józefa Stalina. Trzeba dziś przyznać, że mało kto był wówczas
agitacji w warunkach gdy literatura narodowa na skutek wi ado�
skłonny podzielić się dowci pem o generalissimusie, czy też
mych ograniczeń przestała być sobą i nie znajduje społecznej
o ówczesnej sytuacji w ZSRR. Z wielkiej liczby kawał ów przyto�
akceptacji.
czę tu takie, które pośrednio rzutowały na sytuację gospodarczą
ówczesnej Polski. Oto z paczki papierosów  Sport", a raczej
Folklor polityczny, a raczej jego szczególne, zakonspirowane
z samego napisu odczytywano:
warunki egzystencji mi mo oczywistej jawności całej masy reper�
tuarowej, w rzeczywistości wydziedziczył autorów tekstów z ich
autorstwa. W takich to warunkach każdy autorski tekst puszczony St al i n pr osi o reszt ę t ł uszczu,
w obieg, usamodzielnia się, stając się własnością publiczną.
a znany był także wierszyk:
Utwory rymowane, a to: wiersze, pieśni, ballady i drobne
Mi ęso i sł oni na
wierszowidła, w tym kontekście zawsze przemawiały na korzyść
poj echał y do St al i na,
wi arygodnego świadka - wykonawcy,  który relacji o jakimś
a skór y i f l aki
wydarzeniu nadawał i ndywi dual ny kształt słowny, nasycił barwą
j edzą Pol aki .
swego głosu, wyraził swój ból, radość, pragnienie zemsty.
W sytuacji, gdy autor został ' ubezwł asnowol ni ony' , czytelnik
Funkcjonowała też w owym czasie cała masa dowci pów
7
przejmował w jakiejś mierze kompetencje autorski e."
o Stalinie, których sens i poetyka wyrażane były w języku
rosyjskim. Była to jedna z artystycznych metod wywoł ywani a
Po roku 1944 w zmienionych warunkach geopolitycznych
śmiechu.
folklor, o których mowa, trysnął taką lawiną form i treści, iż nikt
Z początkiem lat pięćdziesiątych, kiedy sytuacja społeczna
prawdopodobni e nie uchwyci ł całego jego obszaru. Folklorys�
w kraju zdomi nowana była przez odpowi edni e, wyspecjalizowa�
tyczne widzenie  nowej " rzeczywistości zaczęło się jeszcze
ne organy kontrolujące życie niemal każdego obywatela, po�
podczas działań woj ennych. Z jednej strony folklor ów dotykał
wstała piosenka, którą śpiewano na melodię Nie dbam jaka
działań frontowych i roli Armii Czerwonej, z drugiej zaś rodzących
spadnie kara:
się na jej zapleczu przeobrażeń. Wtedy właśnie, wi osną 1945 roku
dzieci na zniszczonych warszawskich ulicach śpiewały:
Sowi et był pr okur at or em,
Vol ksdoj cz wy r o k dał sur owy ,
Rozkwitały jabłonie i gruski, A Ży d br oni ł nas z humor em,
Uciekł Niemiec, wpierdolił się ruski... Ot i cał y sąd l udowy .
16
 W czasie jakiejś kursokonferencji, gdzieś w malowniczej nad�
Par adoksy dobr ze znaci e.
morskiej okolicy, dwoj e działaczy zapłonęło ku sobie gwał t owną
Są mądr ości ą społ eczeńst wa.
namiętnością. Było to prawdzi we coupde foudre, więc bez słowa
Jeśl i chcesz być bezpi eczny, br aci e.
To uni kaj Bezpi eczeńst wa. . . poszli do łóżka. W chwi l i , kiedy akt miłosny zbliżał się do zenitu,
dziewczyna poczuła, że ma kochankowi coś niezwykle ważnego
Z tych samych wzgl ędów w wronecki m więzieniu
do zakomuni kowani a. Wydukała tedy: Towarzyszu, możecie nie
w roku 1 950 zrodziła się nieco humorystyczna, nieco dramatycz�
uważać...".
na pieśń, śpiewana na melodię Więc pijmy zdrowie, podchorążo�
Obszar folklorystycznej rzeczywistości zataczał coraz szersze
wie:
kręgi. Wkraczał folklor natychmiast w nowe dziedziny życia,
wpi sywał momentalnie w nowe dziedziny nauki, dotychczas
Ni ech ni kt ni e powi e br aci a wi ęz
ni owi e,
nieznane, kiedy w rok po wyczynie A
ajki, kosmiczny bezkres
że nam we Wr o n k a c h t u był o z
l e.
zaczęli podbijać również ludzie, w Krakowie opowi adano taki oto
Lepi ej t u mamy ni z
l i u mamy ,
Ni kt z nas na wol noś ć ni e r wi e si ę. dowci p:  Dwóch staruszków przechadza się póz
nym wieczorem
Bo na wol noś c i same pr zykr ości ,
gł ówną arterią miasta. Patrzą na gwiazdy i gawędzą: A jednak,
Ludzi e pr acuj ą, pot kapi e z li c.
panie radco, ten Gagarin, nie ma co! Poleciał taki świat drogi
My t ut aj dni ami w gór ę br zuchami ,
i wrócił! Wielka sława, wielkie nazwisko: Kapitan Gagarin....
Leżymy, ni e r obi my ni c.
Ni echaj f r aj er y r obi ą kar i er y. Racja, mecenasie, racja. Ale proszę pomyśleć, iluż tam sierżantów
Pr zoduj ą w pr acy, f r aj er om gr ób.
i poruczni ków krąży bezimiennie!"
Na m bez o b a wy dadzą chl eb, kawy.
Przypomnieć tu trzeba także, iż to właśnie pod koniec lat
Bur aki , br uki ew, zupę z kr up.
pięćdziesiątych zrodziła się seria kawał ów, której bohaterami byli
Wi ęc w gór ę mi ski , w r ozśmi ane pyski .
Wl ewaj my kr yszt ał t ych czyst ych wó d . zawsze Polak i Rosjanin, a czasami dla towarzystwa przypisywa�
Szumi z dal eka nam War t a r zeka,
no im Niemca lub Amerykanina. W następnej dekadzie dowci py
Wi ęc wo d y t ut aj mamy wb r ód .
osnute wokół tych trzech, zawsze przedstawicieli różnych nacji,
Lecz pr zyj dą czasy, że t e kut asy.
wykpi wał y każdą niemal ułomność sąsiadów zza miedzy, a tym
Co dzi si aj st r zegą wi ęzi ennyc h wr ót ,
Pr zyj dą nas zmi eni ą, si ądą w wi ęzi eni u samym stanowiły o polskiej megalomanii narodowej.
I będą wt r aj ać zupę z kr up.
Kiedy dobiegały końca lata sześćdziesiąte, na fali wzrastają�
A zami ast mi ski wzni esi em ki el i szki ,
cych ni epokoj ów społecznych pojawiło się wiele tekstów interp�
Będzi emy pi ć wódz i ę mi ast kryszt ał wó d .
retujących ten właśnie stan. Jednym z nich była taka oto
Szumi z dal eka nam War t a rzeka.
Że ni edal eki j uż t en cud. piosenka:
W tym samym roku w Mokot owi e śpiewano w nieco innej
Jadą, j adą wozy .
konwencji:
Na g u mo wy c h kół kach,
si edzi na ni ch Józek,
Raz w ci emną noc do ni eba br am pukał a ci cho dusza,
Ci ągni e go Gomuł k a.
Obudzi ł si ę Pi ot r świ ęt y sam i wyj r zał pr zez j udasza.
Ci ągni j , ci ągni j Wł adzi u,
I si ę ze zgr ozy zat rząsł aż na wi d o k j ej obl i cza,
Ni e żał uj poj azdu,
Bo poznał w ni ej mi l ut ką t war z Radki ewi cza.
Moż e doj edzi emy do VI Zj azdu.
Zawoł ał zaraz dusze t ych, co byl i w Mok o t owi e ,
Wskazuj ąc dr ani a pr osi ł i ch, ni ech każdy si ę wy p o wi e .
Po roku 1970 dużym powodzeni em cieszyły się wi wat y na
A dusze wi dząc znany ryj , wr zasł y z godny m akor dem,
cześć takich czy innych postaci życia politycznego. Było ich
Świ ęt y Pi ot r usi u wez
że ki j , zwal na zbi t ą mor dę.
Kr zyknęł a dusza w chwi l i t ej , aż si ę ze zł ości wści ekł a, bardzo dużo i nie sposób tu wszystkich przytoczyć. Jeden z nich
I będąc wi er na dol i swej , pol eci ał a do pi ekł a.
brzmiał:
A t am poznał a w di abl e t ym, co wpuszczał j ą do ni ego.
Ży dows k i pysk pod obn y w d y m d o Jacka Różański ego.
Rano serek, wi eczór ser ek.
St anąwszy w gł ąb nat knęł a si ę na dymi ącego dr aba
Ni ech nam żyj e Edzi o Gi er ek.
A w dr abi e t y m poznał a z n ó w gener ał a Ochaba.
Gdy si ę pat r zył a na wi do k t en, dr gnęł a w ni ej r zewna nut a,
Natomiast w roku 1979 na gruncie niepokojącej społeczeńst�
W st r asznym pi ecu, t o ni e sen, zobaczył a Bi er ut a.
Radośni e s wój wyt ęża wzr ok, r adość j ej pi er ś r ozpi er a, wo sytuacji gospodarczej, totalnej beznadziejności oraz emito�
Bo w każdym di abl e ma co kr ok z ! pezet peer a.
wanego wówczas serialu telewizyjnego Korzenie pojawił się
Tak si ę spot kał o dr ani ów st u w pi eki el nej rest auracj i
czterowiersz:
I pi j ąc smoł ę t ęskni do Ludowej Demokr acj i .
Wielką popularnością folklorystyczną, cieszyli się w przeszłości
Smut n y j est eś, nos na kwi nt ę,
Czuj esz si ę j ak Kunt a Ki nt e,
i cieszą się nadal z niesłabnącą mocą liderzy organizacji politycz�
Ni c si ę ni e mar t w. Gi er ek zr obi ,
nych, mężowie stanu, czy też szefowie resortów stopnia central�
Że poczuj esz si ę j ak Tobi .
nego. Charakterystyczne jest przy tym, że "moc" skupionych
wokół nich tekstów nie ogranicza się do regionu postaciom tym
Folklorystyczna popularność Edwarda Gierka znalazła wyraz
wł aści wego, a znane są niemal wszędzie.
w innych jeszcze formach. Rezerwiści Wojska Polskiego opusz�
Po roku 1952 pojawiło się takie oto humorystyczne opowi ada�
czający koszary w kwietniu 1978 roku na swych centymetrowych
nie, przy czym wielu twierdziło, że polega ono na prawdzie:
 fal ach" mieli między innymi taki dwuwiersz:
 Trzech panów siedzi w więzieniu. Jeden pyta drugiego: Za co
pan siedzi? Tamten: Za Gomułkę. Bo powiedziałem, że to zdrajca
Choci aż Gi er ek czł owi ek wi el ki .
Już ni e zmi eni nam cyf er ki .
i sowiecki agent. Pierwszy: A kiedy pan to powiedział? Tamten:
W roku 1 946. Po chwi l i tamten pyta pierwszego: A za co pan
Z czerwca tego samego roku pochodzi prognostyczny dwu�
siedzi? Pierwszy: Też za Gomułkę. Bo powiedziałem, że to
wiersz z okolic Miłosławia w Wielkopolsce:
prawdzi wy Polak i dobry patriota! Tamten: A kiedy pan to
powiedział? Pierwszy: W roku 1952. Wobec czego obaj zapytali
Ni e ma masł a, ani ser ka.
trzeciego: A pan może też siedzi za Gomułkę? Trzeci: Nie, ja to
Wy r z uc i my pana Gi er ka.
właśnie Gomuł ka".
Obok tego wyśmi ewane były  nowe" sytuacje,  nowy" styl Opowi adano też wówczas o niezwykłych talentach poliglotycz-
życia,  nowe" wartości,  nowe" formy grzecznościowe. Któż nie nych Pani Stanisławy. Opinie te powstały na kanwie jej rozlicz�
pamięta owej absurdalnej formy  wy" , którą posługiwali się nych, acz krótkotrwałych podróży zagranicznych. Mówi ono, że
przeróżni funkcjonariusze. Jej nieszczęsny byt w ówczesnej na przykład znała cztery słowa w języku angielskim:  Metro,
polszczyz
nie stał się po 1 956 roku przedmiotem licznych żartów: Gol dwyn, Meyer [i] aaaaa...".
17
A w r adi u wó d z sam.
Szczególnego rozmachu nabrała folklorystyczna twórczość po
Obwi eści ł , że st an wo j e nn y j est wp r owad z o ny .
sierpniu 1980 roku kiedy odżyły nadzieje społeczeństwa pol �
Od t ego por anka codzi enne ł apanka
skiego na zmianę dotychczasowej sytuacji. Nie sposób tu omó�
Szal ał a w bezsi l nej wści ekł ości .
wić folklorystycznej reakcji na owych szesnaście bezpreceden�
Na pi askach w St udzi ankach,
Zr obi ono i nt er nat dl a c z ł onk ó w Sol i dar ności .
sowych miesięcy w dziejach Polski. Próby takie, owocne, aczkol�
A l os ów por ządek wył ani a si ę nowy .
wiek bezskuteczne podej mował niemal na bieżąco Czesław
No we g o nam t rza Robezpi er a,
6
Robotycki. Jego Sztuka a vista posługująca się przykładami
By obci ął t e ł apy, co wł adzę br ać chci ał y,
zebranymi podczas siedemnastodniowego strajku w stoczni
To hasł o n o we g o pr emi er a.
Ni ech i dą na spacer ek, wi eczor em r ower ek,
gdańskiej wyrażającymi anoni mową twórczość literacką tymi
Al bi na zaś d u ma r ozpi er a.
wydarzeniami inspirowaną, było pierwszą bodaj tego typu próbą
Ni ech si edzi ekst r ema.
w polskiej etnologii. Autor dowodzi ł , iż tam, gdzie zawodzi logika
Pożyt ku z ni ej ni e ma.
ciasno poj mowanych analiz ekonomicznych i socjologicznych,
My Pol skę z buduj em od zera.
wi nna wkroczyć analiza etnologiczna.
W tym samym czasie na Podhalu Górale na  swoj ską nutę"
Kolejną wielką inspiracją foklorystyczną było wprowadzeni e
śpiewali:
stanu woj ennego. Juz 13 grudnia 1981 roku napisy ze ścian
krzyczały:
Choćby ś Woj t uś st o dekr et ów wy r y c ht owoł .
Gdy by ś wszyćki c h ś war ny c h c h ł o p c ó w har eszt owol .
Sol i dar ność ni e zgi ni e,
Wr acaj Eda będzi em kwi t a.
W gór al ski ej dzi edzi ni e,
Lepszy zł odzi ej ni ż bandyt a.
Ni e t y będzi esz nam gór al om har nasi owoł .
Gi e wo n t o we obudz on e st aną woj ska.
Zdarzały się hasła bardziej ogólne, będące szeroką interpretacją
Na c hor ągwi ac h Pani enecka Częst ochowska
zaistniałego stanu, w których wyrażała się ufność w moc symboli
Por usenst we wi at er
narodowych, ufność we własne siły:
Duj e j uz od Tat er
Śl ebodna si e z ni ewol e budzi Pol ska.
Z zi emi wł oski ej wr óć do Pol ski nas Het mani e,
Ni e pokona
Dobr ą r adą dej Oj czyz
ni e zr at owani e,
orl a WRONa
Za T wo i m pr z ewodem
Zi ści nam śl ebode
lub też:
Go dn e Pani Jasnogór ski ej kr ól owani e.
Żeby Pol ska w si ł ę rosł a
Zrozumiałym się zatem wydać musi, że  wydarzeni e" i to
Tr zeba wodz a a ni e osł a.
 wydarzeni e" niepośledniej miary jest najefektywniejszą formą
W warunkach naszej rzeczywistości sens pojęcia  folklor
kreatywną folkloru. To właśnie w sytuacjach bezprecedenso�
polityczny" można tylko odnieść do zjawisk stanowiących jądro
wych, dzi wnych i groteskowych, a czasem powoduj ących chwi l e
społecznych odczuć. Człowiek czy też grupa ludzi czytająca na
refleksji rodzą się treści folklorystyczne. Zaprezentuję tu kilka
ścianie wymal owany tekst:
takich wydarzeń, które doczekały się folkloryzacji. Przed wybora�
mi do Rad Narodowych w 1985 roku w Lublinie napisy na
Si eki er a, mot yka.
murach donosiły:
Smok wawel s ki ,
Pr zegr a woj nę.
Kt o gł osuj e na PRON,
Gł upi mal ar z
t en wo n ,
za Don.
lub też:
Gener al e, może hi st or i a Ci wybaczy , W związku ze strajkami maj owymi 1988 pojawiło się szereg
al e j a ci pr zypi er dol ę,
haseł, w tym i takie:
Gi enek
A na dr z ewac h zami ast l i ści
wiedziała, że jest on ulotny i niestały, że istnieje jako jedyny,
wi si eć będą komuni ści .
a zatem nie zależy od wol i wykonawców. Oczywiście, co wcale
nie jest paradoksalne, wszelkiego rodzaju napisy na murach
Podczas strajków studenckich w 1988 roku:
adresowane były nie do wiadomej postaci życia politycznego,
Wi ęcej chl eba i l eków,
wszak ta nie czytała tych tekstów w miejscu ich nadania. Nie taka
mni ej Z OMO i SBk ó w.
była intencja anoni mowego autora. Napisy tego rodzaju zorien�
Naszą cel ą j est dobr ot yt
towane były na rozładowanie ponurej atmosfery, na poprawę
Ar mi a Radzi ecka z Tobą od dzi ecka
samopoczucia i podkreślenia, że duch w narodzie jeszcze żyje.
W związku z akcją wyprzedaży części sprzętu woj skowego innym
Napisy tego rodzaju, podobnie jak np. transparenty ki bi ców
działom gospodarki:
sportowych, przeznaczone są zawsze dla odbi orców z tej samej
strony barykady.
Spr zedam czoł g,
Po wprowadzeni u stanu woj ennego, anoni mowa twórczość
Woj t ek.
literacka ożywiła się w stopniu dotąd ni enotowanym. Jej pełna
Obrady "okrągł ego stoł u" poza ogromną liczbą kawał ów
dokumentacja sięgnęłaby prawdopodobni e setek, a może tysięcy
pozostawiły po sobie także taki oto fakt folklorystyczny:
tekstów. By zobrazować skalę zjawiska, przytoczę kilka. W War�
szawie na melodię z okupacyjnych  zakazanych piosenek" śpie�
Wał ęsa - kol abor ant
wano:
Mi o d o wi c z - dezodor ant ,
Ekst r ema j uż śpi , szczekaj ą gdzi eś psy same zaś obrady, no i mebel w dobie izauryzac/i wykreowanej
i kończy si ę wo l n a sobot a.
przez serial telewizyjny W kamiennym kręgu nazwane zostały
Wyr uszył sznur suk, j adących na ł ów,
"Kami ennym stoł em".
Kt oś do dr zwi g wa ł t o wni e ł omot a.
Obok wydarzeń politycznych, gospodarczych i społecznych,
ref.: Zi el ona wr ona, dzi ub w węży k szamer owany
Kt o ni e da dr apaka. w folklorystycznej rzeczywistości ważne miejsce zajmują po�
Kt o ni e chce zakr akać.
stacie tę rzeczywistość kształtujące. Wspomni ał em tu już Wł ady�
Ten będzi e i nt er nowany.
sława Gomułkę, Józefa Stalina, Edwarda Gierka i innych. W osta�
Gr udni owy wst ał świ t .
tnich latach w centrum folklorystycznej uwagi znalez
li się: gen.
Ni e wi edzi ał ni kt ni c,
Jaruzelski, Jerzy Urban, Al bi n Siwak i inni.
Mi l czał y j ak gr ób t el ef ony,
18
Jeszcze w roku 1981 opowi adano sobie taki dowci p:  Breż� z poczuciem wyższości idzie satyra wymierzona w to, co wy�
niew, Jaruzelski i Wi nnetou pojechali na pol owani e do Stanów. szydzenia godne:
Rozbili obóz i weszli do lasu w poszukiwaniu zwierzyny. Jaruzel�
ski chodzi cały dzień, ale żadna zwierzyna pod lufę mu się nie
Za t y m wi el ki m st epem pańs t wo j est ogr omne,
żół t y czł owi ek t am nachal ni e ost r zy kł y,
nawinęła. Cały dzień zmarudził po lesie i w końcu postanowił
w noc bezsenną on ul epi wi el ką bombę,
wróci ć do obozu. Przy ognisku zastał Wi nnetou piekącego na
by c z er wony m na j ej wi do k ci ekł y ł zy.
rożnie mięsiwo. Zapytał, czy może się przysiąść. Wi nnetou jako
Ni e oddamy Chi no m Zwi ązk u Radzi ecki ego,
woj owni k zachował milczenie i tylko skinął gł ową. Głodny
Ni e od da my Chi ńc z y k owi Kr aj u Rad.
i wyci eńczony cał odni owym marszem generał, grzejąc dłonie
Zdr ast wuj Wani a, j akby doszł o co do czego,
przy ogni u, zapytał, czy może się poczęstować pieczystym.
my c z uwamy , wy możeci e spać.
Wi nnetou milcząc się zgodził. Jaruzelski, gdy już zabierał się do
Z Gor bac z owa ni kt ni e zr obi j uż bal ona,
jedzenia, by zagaić rozmowę powiedział: Wiesz, Wi netou, ja tego
Ti c honowi ni kt ni e będzi e w oczy pl uł .
Breżniewa tak nie lubię! - To nie jedz!" Zdr ast wuj Li t wo z wa mi pr zeci eż j est Kor ona,
Chi ński ch baj ek ni kt ni e będzi e wi ęcej pl ót ł .
Po pamiętnym wystąpieniu Jerzego Urbana na konferencji
prasowej, kiedy ogłosił akcję pomocy polskiego społeczeństwa Ni kt ni e zr obi z Mo s k wy pól ka r yżowego
i na Kr eml u ni kt ni e będzi e saki pi ł .
dla bezdomnych Nowego Jorku pojawiły się dowci py o got owo�
Wi ęc Rosj ani e j uż ni e uczci e si ę chi ński ego,
ści zmiany prywatnego M-4 na śpiwór w tymże mieście.
j ęzyk pol ski w zupeł ności st ar czy wa m.
Jeśli dowci py tyczące się obu wspomni anych osób były, jakby
powiedzieć, w wyważonym tonie, to te, których inspiracją był W tym konkretnym przypadku ważna jest nie tylko sama
Al bi n Siwak, jego osobowość, rozległość jego przemyśleń i za� technika retoryczna, ale przede wszystkim treść owych per�
dziwiająca elokwencja, atmosfery takiej już nie miały. Opowi ada� swazyjnych sformuł owań ukrytych pod powierzchnią opi ekuń�
no bowi em, że  przychodzi Siwak do lekarza i mówi : Panie czego z pozoru tekstu, kierowana w rzeczywistości samym sobie.
doktorze mam migrenę. Panie Siwak, co mi pan tu opowi ada, na Tak oto w największym skrócie przedstawia się folklor politycz�
migrenę to przed woj ną chorował a arystokracja, a panu to po ny, czyli ta część folklorystycznej rzeczywistości, która najżywiej
prostu gł owa napierdala". reaguje na codzienność. Niebagatelny, tematycznie niezwykle
Wspomni eć tu jeszcze należy o wydarzeniach, które w wi docz� rozbudowany, a jednak ignorowany, pomijany w publikacjach.
ny sposób wyzwal ał y nowe treści folklorystyczne w dniach Z całą jednak pewnością zasługuje na prezentowanie, bowi em to
ostatnich miesięcy. Najważniejszymi z nich były: referendum on współcześnie mówi najszerzej i najczytelniej o społecznych
przeprowadzone jesienią 1987 roku i reforma gospodarcza z mo� odczuciach, a i czas najwyższy wyrwać się z zaklętego obszaru
zołem wprowadzana przez Rząd Zbigniewa Messnera, szczegól� tematów tabu. Skoro więc mamy mówi ć o rzeczywistości, w tym
nie zaś jej tzw. II etap. Podobnie było z obradami  okrągłego o rzeczywistości folklorystycznej, to trzeba ją brać taką jaka jest.
stoł u". Wydarzenia te zasługują na osobne folklorystyczne omó� Wydaje się, że właśnie te teksty sł owne w nieskrępowanym
wienie. obiegu mają niezwykłą moc kształtowania nastrojów. Dlatego tak
Jawi się też w folklorze politycznym swoista megalomania pilną potrzebą staje się dziś badanie nie tylko ogólnej retoryki
narodowa, ta sama, o której ongiś tak zajmująca pisał Jan kultury masowej, ale również szczegółowej retoryki folkloru
Stanisław Bystroń, aczkolwiek dzisiaj w zmienionej zupełnie współczesnego, który w masowym obiegu posiada olbrzymie,
sytuacji społecznej, inne są nieco punkty odniesienia, a i w parze wciąż jeszcze nie rozszyfrowane do końca możliwości.
PRZYPISY.
1
M. Azadowskij, Besedy sobiratelja. O sobiranii i zapisywani/ ludowa i literatura chłopska. Materiały z ogólnopolskiej sesji
pamiatnikow ustnogo tworczestwa, Irkuck 1924, s. 35. folklorystycznej 16-18.11.1973, Lublin 1977, s. 129-137.
2 5
J. Sokoł ów, Czto takoje folklor, Moskwa 1935. D.S. Lichaczow, Czas artystyczny w folklorze,  Literatura
3
J.W. Szulczewski, Sen Kujawiaka, czyli przygoda w niebie, Ludowa", 1972, R. XVI, nr 2, s. 40.
6
 Piast. Dodatek Niedzielny Oświ atowo-społ eczny Dziennika Tamże, s. 40.
7
Kujawskiego", 9 lutego 1936, R.VI, nr 6, s. 6. J. Święch, op. cit., s. 133-134.
4 8
J. Święch, Twórczość okupacyjna a folklor, (w:) Literatura Tekst ten publikujemy w niniejszym numerze.
19