Etnografi a Polska", t. XXI X: 1985, z. %
P L I SSN 0071-1861
CZESA
AW ROBOTYCKI
(Uniwersytet Jagielloński)
MYÅšLENIE TYPU LUDOWEGO W POLSKIEJ KULTURZE MASOWEJ
(PROPOZYCJE BADAWCZE)
Niżej przedstawiam w szkicowym zarysie katalog pytaÅ„, które inte­
resujÄ… mnie w etnologii oraz przykÅ‚ady sposobu rozwiÄ…zywania kwe­
stii, jakie można postawić w obrąbie wytyczonej problematyki. Ogólnie
rzecz biorÄ…c, zajmujÄ… mnie tkwiÄ…ce w kulturze masowej elementy kultu­
ry ludowej, a także utrzymujące się wciąż i towarzyszące masowym
formom kultury myślenie typu ludowego.
Przyjęta przeze mnie postawa badawcza polega na grasowaniu po
marginesach różnych dyscyplin wiedzy i dopowiadaniu interpretacji zja­
wisk już analizowanych z innych punktów widzenia. Nie określam tym
samym wagi ani priorytetu sposobów ujawniania problemów w etnogra­
fii. Przy każdej z interpretacji warto przecież wskazać na inne jeszcze
możliwoÅ›ci wyjaÅ›nieÅ„ pozornie odlegÅ‚ych od tradycyjnie rozumianej et­
nografii, ale przecież antropologiczne. Etnologia wskazuje na to, co w kul­
turze symbolicznej ma charakter trudno zmienny, utrwalony. Odkrywa
mechanizmy mitologizacji i petryfikacji zjawisk kulturowych, poszukuje-
1
matryc strukturyzujÄ…cych ludzkie myÅ›lenie . Etnologia, tak jak jÄ… rozu­
miem, jest nauką eksponującą w analizach współczesnej kultury takie
jej elementy, które w oczach uczestników spoÅ‚eczeÅ„stw masowych ucho­
dzÄ… za zabobony, przesÄ…dy lub odpryski myÅ›lenia magicznego. Te, naj­
częściej nieuświadamiane, elementy kultury stanowią resztki dawnych
sposobów widzenia świata, pozornie nie znajdujących już dzisiaj miejsca
w Å›wiatopoglÄ…dzie, opartym jakoby na racjonalnej argumentacji i em­
pirycznym wyjaśnianiu. Etnolog podkreślać będzie, że istnieją pewne
trwale mechanizmy ludowego sposobu reagowania i widzenia świata,
które pobudzone sytuacją sterują kulturowymi zachowaniami, odporne
na zmienność atrybutów ludzkich dziejów.
Przyjmując taki punkt widzenia nie określam się więc jednoznacz-
1
Zb.  e n e d C : t o w i A z, Cz. Ro b o t y c k i , R. T o mi c k i , J. S. Wa s i ­
l e ws k i , L. S t o mma , Antropologia kultury w Polsce. Materiały do słownika,
 Pol ska Sztuka Ludowa", R. 34: 1980, nr 1, s. 47.
CZESA
AW ROBOTYCKI
112
nie co do metodologii i przedmiotu badaÅ„. Korzystam z poetyki, herme­
neutyki, strukturalizmu lub każdej innej metody, o ile analiza speÅ‚ni je­
den etnologiczny  moim zdaniem podstawowy  warunek: tłumaczy
2
kulturÄ™ przez kulturÄ™ (znany postulat semiotyków radzieckich) . Możli­
wość taka wynika z tezy, że również jako badacze, w sposób nieuniknio­
3
ny, jesteśmy uwikłani w kulturę . Wiadomo skądinąd, że nie istnieje
wiedza absolutnie obiektywna, pewna i prawdziwa. Nauk humanistycz­
nych nie uwolnimy też od sądów aksjologicznych. Uznanie tych faktów
skłoniło współczesnych badaczy do skonstruowania takich teorii, które
tÄ™ sytuacjÄ™ uwzglÄ™dniajÄ…. W teoriach tych, powstaÅ‚ych po tzw. przeÅ‚o­
mie antypozytywistycznym, znajdują się częściej postulaty rozumienia
4
Å›wiata niż jego wyjaÅ›niania, wiÄ™cej w nich pytaÅ„ niż odpowiedzi . W ta­
kich analizach badaczy interesujÄ… sposoby nadawania sensu rzeczom
i światu  rozumienie polega na odkrywaniu znaczeń. W tym sensie
etnologia to sztuka interpretacji przejawów ludzkiej Å›wiadomoÅ›ci w ka­
tegoriach znaczenia, mitu, kultury. Wśród tych propozycji zwraca uwagę
fakt, że bÄ™dÄ…ce do tej pory przedmiotem opisu kultura, mit, Å›wiatopo­
glÄ…d, sÄ… stosowane jako metakategorie wyjaÅ›niajÄ…ce na poziomie teore­
tycznym.
WyÅ‚ożone wyżej tezy okreÅ›lajÄ… ogólne stanowisko teoretyczne po­
zwalające na interpretację. Co do przedmiotu analizy przyjmuję zbiór
sądów charakteryzujących ją następująco: specyfika kultury masowej
wynika z charakteru spoÅ‚eczeÅ„stwa masowego (zurbanizowanego) i kul­
tury opartej na technicznych środkach przekazu, ale twierdzę też, że
kwestie mass-mediów nie wyczerpują opisu kultury typu masowego.
Charakterystyka ta winna uwzglÄ™dniać również treÅ›ci, strukturÄ™ odbior­
ców, powiązania warstwowe, etniczne i religijne oraz inne cechy grup
o specjalnych interesach i subkulturach w obrÄ™bie caÅ‚oÅ›ci spoÅ‚eczeÅ„­
5
stwa . Model takiej kultury teoretycy konstruowali posÅ‚ugujÄ…c siÄ™ opo­
zycyjnie zestawianym zbiorem cech kultury ludowej i kultury masowej.
W modelowym opisie mówi się, że te dwa typy kultury różnią się takimi
oto właściwościami:
kultura ludowa kultura masowa
regionalna powszechna
spontaniczna skomercj alizowana
bezpośredni ustny przekaz mechaniczne środki przekazu
nastawiona na uczestnictwo
zabawowa, bierna
wspólnotowa rodząca samotność
e
J . A
o t ma n , B. Us p i e n s k i , O semiotycznym mechanizmie kultury, [w.]
Semiotyka kultury, Warszawa 1975, s. 177.
8
Tamże, s. 179-183.
4
M. J. S i e me k , Myśl drugiej połowy XX wieku, [w:] Drogi współczesnej
jilozofii, Warszawa 1978, s. 5-49.
6
A. K Å‚ o s k o w s k Ä… , Kultura masowa, wyd. II, Warszawa 1980, s. 145-149.
MYÅšLENIE TYPU LUDOWEGO
113
systemowa, wieloznaczÄ…ca zhomogenizowana
wiejska miejska
adresowana do określonego od- nastawiona na średniego odbiór -
biorcy cÄ™,
malo zmienna, wolny przepływ szybko zmienna, duża ilość in-
informacji formacji
PodkreÅ›la siÄ™, że kultura masowa powstaÅ‚a jako -wynik industriali­
zacji i urbanizacji oraz demokratyzacji życia. Rozwój tej formy kultury
związany jest ze wzrostem poziomu powszechnej oświaty i technicznymi
6
możliwościami zwiększającymi zakres oddziaływania środków przekazu .
Dodać do tego należy historyczne, specyficzne warunki polskie, które do
czasów dzisiejszych decydują o odchyleniach od modelu. Polegają one
na szczególnoÅ›ci sytuacji spoÅ‚ecznej, wyrażajÄ… siÄ™ w treÅ›ciach pozosta­
jących w obiegu masowym, określają sposób odbioru. Przykładami mogą
tu być odpowiednio: traktowanie kultury symbolicznej jako jednego
z narzÄ™dzi rewolucji politycznej, żywotność ideologii narodowej, domi­
1
nujący romantyczny kanon przeżywania i twórczości .
Obieg treści ludowych w kulturze był i jest analizowany z różnych
punktów widzenia. Znana jest koncepcja zjawiska folkloryzmu rozwija­
na u nas przez Józefa Bursztę, dobrze oddająca istotę funkcjonowania
8
folkloru w kulturze masowej . Tenże autor Å›ledzi udziaÅ‚ treÅ›ci ludo­
wych w nurcie kultury narodowej, podkreÅ›lajÄ…c ich wagÄ™, losy i histo­
9
ryczne znaczenie .
Maria Janion w swych licznych pracach poÅ›wiÄ™conych romantyzmo­
wi uważa, że folklor byÅ‚ dla romantyków rodzajem kontrkultury. Trwa­
Å‚ość postawy romantycznej jako wzoru przeżywania rzeczywistoÅ›ci w na­
rodowym ethosie Polaków skÅ‚ania MariÄ™ Janion do przekonania, że ro­
mantyzm przeniknął do form kultury, które mają ludowy charakter (np.
10
poezja amatorska  tzw. strajkowa) . Ale też sam romantyczny wzór
odbierania Å›wiata ma ludowy charakter, nastawiony bardziej na przeży­
wanie niż na racjonalny osąd.
Roch Sulima wskazuje na ideologicznÄ… figuralność myÅ›lenia o kul­
turze ludowej. Figury myślenia nazywane przez Sulimę aksjologią z
ród­
ła i pionu zdominowały także i naukowe analizy kultury ludowej. Kul-
" Tamże, s. 94-105, 119-122, 128-135.
7
A. K ł o s k o w s k a , Kultura masowa w Polsce po odzyskaniu niepodległości,
 Kul tura i Społ eczeństwo", t. 23: 1979, nr 1/2, s. 69-78; t e j ż e , Kultura masowa...,
s. 427-423.
8
J. B u r s z t a , Kultura ludowa  kultura narodowa, Warszawa 1974, s. 241-
339.
" Tamże, s. 155-190, 241-315.
1 0
M. J a ni o n. ,  ...i Å›wieci kanonier ostatni", [w:] t e j ż e , Reduta. Roman­
tyczna poezja niepodległościowa, Kraków 1979, s. 7-99; t e j ż e , Nigdy przed mocą
nie ugniemy szyi,  Pismo", nr 3: 1981, s. 5-13.
8  Etnografia Polska, t. 29 z. 1
CZESA
AW ROBOTYCKI
114
tura ludowa dostarcza też, zdaniem Sulimy, konkretu antropologicznego
w refleksji filozoficzno-antropologicznej i z tej kultury wywodzi siÄ™
wartoÅ›ci humanistyczne. W takiej sytuacji niezwykle kontrastowo i try­
wialnie rysuje siÄ™ ekspozycja folkloru w stylu CPIiA, jakÄ… serwujÄ…
n
mass-media .
Inne aspekty folkloru interesują Dorotę Simonides. Podkreśla ona
wagę transmisji tekstu i okoliczności folklorotwórczych, to jest takich
sytuacji społecznych, w których powstaje nowy folklor. Te sytuacje to
zdarzenia sensacyjne, kontakty w subkulturze młodzieżowej itp. Sam
folklor według niej to nowe treści w starych formach, ale też i liczne
1 2
trawestacje, co jest dowodem żywotności zjawiska .
IntrygujÄ…cym terenem penetracji dla etnografa jest współczesna sztu­
1
ka zwana ludową. Jej formy szczególnie łatwo poddają się  obróbce'
i ekspozycji w kulturze masowej. Aleksander Jackowski w licznych teks­
tach podkreśla zmiany funkcji kulturowej tej sztuki na dekoracyjną.
Wyróżnia twórczość ludowÄ…, stylizowanÄ… i inspirowanÄ… cechami ludo­
wymi. Bogactwo inspiracji i wzorców związane jest z możliwościami jej
dzisiejszego obiegu w kulturze. Formy i treści są w niej tak różne, jak
różne są typy społecznej pamięci. W tekstach Jackowskiego odnajdujemy
też protest przeciw degradujÄ…cemu sztukÄ™ ludowÄ… sposobowi pokazywa­
nia jej w kulturze masowej. Niepokoi go niebezpieczny kierunek roz­
woju tzw. pamiÄ…tkarstwa w stylu ludowym i operetkowa stylizacja to­
warzyszÄ…ca prezentacjom twórców przy okazji różnych  targów sztu­
1 3
ki " .
Ludowość i folklor mogÄ…- być remedium na stresy, jakie przynosi cy­
wilizacja techniczna. Może być bazÄ… refleksji antropologicznej. Wska­
zuje na to twórczość WÅ‚odzimierza Pawluczuka sterujÄ…ca, moim zda­
u
niem, coraz bardziej w stronę społecznej utopii .
Wymienione punkty widzenia mniej więcej wyczerpują możliwości
interpretacyjne wskazując równocześnie na sposób istnienia w kulturze
spoÅ‚eczeÅ„stwa polskiego elementów kultury ludowej. PozostajÄ… najbar­
dziej mnie interesujÄ…ce marginesy. PoruszajÄ…c siÄ™ po obrzeżach zaintere­
sowaÅ„ Rocha Sulimy, Marii Janion, Doroty Simonides i Aleksandra Jac­
kowskiego próbuję dopowiedzeń czy reinterpretacji. Wykorzystując tezy
stawiane przez tych autorów stosuję je do zjawisk z  wydawałoby
1 1
' R. S u l i ma , Literatura a dialog kultur, Warszawa 1982, s. 75-116.
1 2
D. S i mo n i d e s , Folklor sÅ‚owny, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kul­
tury ludowej, M. Biernacka [red.], t. 2, Wrocł aw 1981, s. 327-342.
1 8
Zob. np. A. J a c k o ws k i , Współczesna rzez
ba zwana Å‚udowÄ…,  Pol ska Sztu­
ka Ludowa", R. 30: 1976, nr 3/4, s. 199-224; t e n ż e , Tradycja i współczesność,,
uwagi po bienále kowalstwa,  Pol ska Sztuka Ludowa", R. 34: 1980, nr 1, s. 39-46.
1 4
W. P a wl u c z u k , Å»ywioÅ‚ i forma, Warszawa 1978; t e n ż e , Ludowość wo­
bec kryzysu cywilizacji,  Regiony", nr 1: 1980, s. 24-33.
MYÅšLENIE TYPU LUDOWEGO
115
siÄ™  peryferii obyczajów, które jednak proponowaÅ‚ badać już Jan Sta­
1 5
nisław Bystroń . Wymieniam je w skrócie:
 tzw. łańcuchy szczęścia, przepowiednie i teksty profetyczne;
 kicz i sztuka jarmarczna;
 sfolkloryzowane formy wiedzy empirycznej (np. zdobyte od ^sÄ…siada
informacje co leczyć sulfamidami czy porady o zdrowotnych skut­
kach picia nafty);
 popularna sztuka Ä™pistolarna (np. list  Marionetki" do  MaÅ‚ego KsiÄ™­
cia");
 relacje o zdarzeniach niecodziennych i cudownych (np. plotki o sprze­
dawaniu ludzkiego mięsa, cudownie płacząca głowa Chrystusa);
 karnawałowy wymiar protestu społecznego (np. poezja strajkowa);
 mitologia narodowa i jej romantyczne korzenie.
Wyliczone  osobliwości obyczajowe" nie są tylko ciekawostkami, to>
elementy ethosu różnych grup Polaków. Ethos rozumiem jako syndrom
zjawisk z różnych poziomów społecznego sposobu wyrażania wyobrażeń
0 świecie i otaczającym nas środowisku ludzkim. Jest to układ norm,
postaw, rytuałów i zachowań codziennych. Określają go jednoznacznie
Å›wiatopoglÄ…d i mechanizmy psycho-spoÅ‚eczne wpÅ‚ywajÄ…ce na interpreta­
1 6
cję rzeczywistości (chodzi tu o tytułowe myślenie typu ludowego).
Eksplozja powszechnie dominujÄ…cej kultury masowej w obrazie kul ­
turowym Polski od końca lat^ 60-tych nie ulega dla nikogo wątpliwości..
Proponowany rozrywkowy model kultury bazujÄ…cy na konsumpcyjno-
-rodzinnym ideale spoÅ‚ecznym, zinstytucjonalizowany sposób uczestnict­
wa w kulturze, fasadowość, skonwencjonalizowana komunikacja jÄ™zyko­
1 7
wa to podstawowe rysy tej kultury . Kultura ta istniała w specyficznej
próżni socjologicznej polegającej na tym, że społeczeństwo polskie nie
identyfikowało się z instytucjonalnymi formami uczestnictwa w państwie
1 narodzie, ceniÄ…c sobie przede wszystkim udziaÅ‚ w nieformalnych gru­
pach przyjacielskich i w rodzinie oraz utożsamiając się z Polską jako
1 S
wspólnotą narodową, negując przy tym  oficjalną rzeczywistość" .
Opisana tu  grubÄ… kreskÄ…" sytuacja spoÅ‚eczna i kulturowa wytworzy­
ła specyficzną kontrkulturę, w której dla mnie interesujące są wyraz
ne.
3 5
J. S. B y s t r o Å„ , A
ańcuch szczęścia i inne ciekawostki, Warszawa 1938.
l s
Inspi racjÄ… do takiego rozumienia ethosu byÅ‚ y dla mnie prace Mari i Ossow­
skiej, na które powoł uj ą się liczni badacze problematyki obyczajowej, stylu życi a
itp. Zob. M. Os s o ws k a , Moralność mieszczańska, A
ódz
1956; t e j ż e , Ethos ry­
cerski i jego odmiany, Warszawa 1973; t e j ż e , Socjologia moralności, Warszawa
1969.
1 7
Zob. na ten temat np. fragment pracy J. Kmi t y , O kulturze symbolicz­
nej, Warszawa 1982, s. 149-162.
1 8
Socjologicznie opisuje tÄ… sytuacjÄ™ spoÅ‚ ecznÄ… S. No wa k , Przekonania i od­
czucia współczesnych, [w:] Polaków portret wÅ‚asny, M. Rostworowski [red.], Kr a ­
ków 1979, s. 122-145.
CZESA
AW ROBOTYCKI
116
znamiona ludowego sposobu myślenia ujawniające narodowy, katolicki
i ludowy charakter kultury. Sytuacja ta wskazywała na cechy ethosu
Polaków, który -można obserwować także na przykÅ‚adzie tych marginal­
nych ciekawostek wymienionych przeze mnie jako moje zainteresowa­
nia. Możliwość taka istnieje, ponieważ okoliczności folklorotwórcze nie
zniknęły. Mass-media nie zlikwidowały folklorystycznego obiegu treści.
W wielu wypadkach nadmiar informacji działa tak samo, jak dawny jej
brak. Z modelowego przeciwstawienia cech kultury ludowej i masowej
wynikać powinna zasadnicza odmienność mechanizmów przekazu. Nie
widzÄ™ jednak kategorycznego przeciwstawienia. Opisany w analizach kul­
tury ludowej typ myÅ›lenia korespondowaÅ‚ z typem Å›wiatopoglÄ…du, posia­
daÅ‚ wymiar zbiorowy i funkcjonowaÅ‚ w warunkach swoistej izolacji Å›wia­
1 9
domościowej . Wśród nadmiaru informacji i zabiegów perswazyjnych
myślenie typu ludowego jest nadal filtrem dla treści pozostających
w obiegu masowym i jest stymulatorem wielu zachowaÅ„. Charaktery­
styczne dla niego mityzowanie rzeczywistoÅ›ci, folkloryzacja treÅ›ci krÄ…­
żących w kulturze, życzeniowy charakter sÄ…dów o rzeczywistoÅ›ci, myÅ›le­
nie kategoryczne i stereotypowe odnajdujÄ™ w formie istnienia i funkcjo­
nowania kultury masowej. Kategorie wypracowane dla opisu kultury
ludowej pozwalajÄ… wiÄ™c na antropologiczne interpretacje zjawisk z za­
kresu kultury masowej i wskazują, że cechy myślenia typu ludowego to
kulturowo uksztaÅ‚towane struktury dÅ‚ugiego trwania. SpoÅ‚eczne oko­
liczności wywołują je wciąż na nowo, i to w sferach życia od nauki po
plotkÄ™.
Przykładami analiz prowadzonych w myśl zreferowanych założeń
2 0
mogą być moje następujące teksty: 1) O łańcuchu szczęścia , w którym
popularne zjawisko przepisywania listów z modlitewkami interpretuje
siÄ™ poszukujÄ…c folklorystycznych przeksztaÅ‚ceÅ„, wskazuje siÄ™ na analo­
gie do średniowiecznych mirraculów i podkreśla się, że mogą one być
substytutem podstawowego efektu komunikacji naturalnej, tj. współ­
2 1
uczestnictwa. 2) O sztuce a vista , to jest o rodzaju anonimowej twór­
czoÅ›ci wywoÅ‚anej stanem spoÅ‚ecznego wrzenia. BazujÄ…c na tezach Micha­
Å‚a Bachtina, Karela 
apka i Marii Janion wskazujÄ™, że sytuacja straj­
ków okupacyjnych w GdaÅ„sku miaÅ‚a swojÄ… karnawaÅ‚owÄ… stronÄ™ pole­
gajÄ…cÄ… na odwróconej rzeczywistoÅ›ci spoÅ‚ecznej, specyficznym wartoÅ›cio­
waniu przestrzeni "  zaznaczonej oryginalnÄ… plastykÄ… i dekoracjÄ…. Poe­
zja tego odwróconego czasu spełniała cechy poetyki znanej jako mani-
1 8
Zjawi ska te dla polskiej kultury ludowej XI X wi eku najpeł ni ej opisał
L. S t o mma , Determinanty polskiej kultury ludowej XIX wieku,  Pol ska Sztu­
ka Ludowa", R. 33: 1979, nr 3, s. 131-142.
2 0
! z. R o b o t C A : i, A
ańcuch szczęścia w pół wieku póz
niej,  Pol ska Sztu­
ka Ludowa", R. 35: 1981, nr 1, s. 3-10.
2 1
Cz. Ro b o t y c k i , Sztuka a vista, tekst zł ożony w redakcji  Pol ski ej Sztuki
Ludowej".
MYÅšLENIE TYPU LUDOWEGO
117
peja oraz zgodnie z romantycznym kanonem przeżywania w ethcsie Po­
laków, były to teksty o praz
ródle romantycznym. 3) O mityzacji kultury
22
ludowej w nauce . W tekście tym wykorzystując tezy Rocha Sulimy
o figuralnym myÅ›leniu o ludowoÅ›ci podkreÅ›la siÄ™, że figury takie funk­
cjonujÄ… także w etnografii  na przykÅ‚ad: racjonalne jÄ…dro kultury lu­
dowej i model kultury tradycyjnej. WynikajÄ… one z pozytywistycznego
sposobu podejÅ›cia do zagadnieÅ„. Stwierdza 4siÄ™ też, że nieunikniona obec­
ność mitu w naukach humanistycznych nakazuje przyjąć wobec tego
faktu postawy raczej rozumiejÄ…ce niż wyjaÅ›niajÄ…ce (w sensie pozyty­
wistycznym). SÄ… to postulaty, które proponowaÅ‚em także na wstÄ™pie ni­
niejszego tekstu.
2 2
! z. Ro b o t y c k i , S. Wę g l a r z , Chłop potęgą jest i basta. O mityzacji
kultury ludowej w nauce,  Polska Sztuka Ludowa", nr 1: 1983.