Lud, t. 80, 1996
\ll.\\IIL\RI(JS/
\ Il1/ClIl1\( Jkrcgollc
l,mH')1I
PROBLEMATYKA CYGAC
SKA W MUZEALNICTWIE POLSKIM
Mnicjszości narodowe stanowią niewielką część społeczel1stwa polskiego.
\\edlug szacunków przedstawicieli samych mniejszości, liczba ich mieści się
\\ granicach 3-4% spoleczności całego kraju. Cyganie/Romowie są grupąjedną
I najmnicj liC/nych - jcst ich okolo 20-30 tys., stanowią więc zaledwie 0,08%
spoieczc,'lstwa I. W liczbie tej nie mieszczą się Cyganie rumuJlscy, którzy od
jesieni I<)<)() roku w znacznej liczbie zaczęłi zjeżdżać do Polski, najpierw z za-
Illian:m sforsowania zachodnicj granicy i osiedlenia siÄ™ w Niemczech, a kiedy
lU sii,' nie udalo, starają sii,' w Polsce zatrzymać na dłużej. Ich liczba jest trudna
do określenia, zmienia się bowiem. Cyganie ci, nie będąc obywatelami kraju,
nic Sil \\liC/ani do calcj populacji. Wydaje się, że ich maksymalna liczebność
muie dorl1\\nywać Iiczbie Cyganów autochton icznych.
Idea ochrony tradycyjncj kultury Cyganów, jej eksponowania w salach
muzealnych zrodzi/a siÄ™ przed ponad wiekiem. Paul Bataillard, francuski antro-
polog. postulat taki opublikował już w 1878 roku 2. Jego propozycje były
pl1emyślane i sprecyzowane. M. in. proponował założenie muzeum lub przy-
najmnicj sekcji cygal1skiej w Peszcie, który był w tym czasie europejskim
centrum zainteresowania kultur'l Cyganów 3.
W dwa lata póz
niej, na wystawie etnograficznej w Kołomyi wystawiono
..\\ )Toby cyg'1I1skie i urządzenia używane do takowych" - jak anonsował
katalog wystawy-".
Dla \\zmożonego zainteresowania Cyganami w tym czasie przyczyniły się
ich Illlwe, masowe migracje do Europy Środkowej i Zachodniej. Były to fale
LC1\\arów i Kelderaszy, którzy uwolnieni w Siedmiogrodzie i Wołoszczyz
nie
z niewolnictwa, wyruszyli znowu na wędrówkę, zapełniając gościJlce kolejnych
krajów barwnymi wozami i strojami.
'lak pmbpl olicjalnc raporly polskic. Nicklórc opracowania wymieniają jednak liczbę 40-50
1" .. klor;I II yd'lIc SiÄ™ lawy/ona; lob. 1he Situation of Regiona/ or Minority Languag,es in
!el/m/w. Council ol" Lurope. Slrasbourg 1996. s. 96.
:2I' I)ataillard. res i/otors dils al/ssi IJzvonkars, Paris 1878.
1 /illllze. s. 554.
-" Kota/og !Jrzedlll/Ol!)! wystawy etnograficznej oddziału Czarnohorskiego Towarzystwa
7iflrz(//isk{(',~o . (lOstala otwarta w dniu 15 września 1880 roku w Kołomyi), Lwów 1880, s. 17.
Temat cygaJlski w kontekście muzealnictwa pojawil się znowu, kiedy Broni-
sław Piłsudski opracowywał w 1911 roku program naukowy Muzeum TatrZiU'j-
skiego, Zawarł on wówczas w jednym z punktów programu prop07YC.lę
utworzenia działu poświęconego "współmicszkaJicom Podhala - Cyganom
i Żydom" 5,
Do realizacji tych wczesnych pomysłów doszlo jednak dopiero po ponad
wieku od ogłoszenia pomysłu przez p, Bataillarda.
Otóż 20 lat temu odrodziła się myśl zorganizowania stalej ekspozycji
poświęconej Cyganom, W 1974 roku dwaj etnografowie opublikO\val i niemal
równocześnie teksty, w których zawarli różne pomysly utworzenia takich
ekspozycji, L. Mróz proponował zbudowanie cygallskiego muzeum \v wielkim
namiocie cyrkowym 6, a niżej podpisany wysunął propozycje; utworzenia sekto-
ra budownictwa cygaJlskiego w którymś z podkarpackich skansenów. lnalez
ć
by się w nim miały przykłady ubogiego budownictwa użytkovvancgo przez
Cyganów Karpackich 7,
W tym czasie zaczyna się odradzać zaintcresowan ie mn iejszośc iam i
narodowymi w Polsce, Na przełomie lat 70, i 80, pojawiaj'l się 111.in. pierwsze
obiektywne opracowania publikowane na ten tcmat, otwiera siC;także pierwsI:':
muzealne ekspozycje, Jeśl i chodzi o muzealn ict wo, to wlaśn ie wysta\\ a na
temat Cyganów, zorganizowana w Muzcum Okręgowym w Tarnowie w I <)je;
roku otwarła serię wystaw poświęconych mn iejszośc iom, Przedm iotem kolej-
nych wystaw muzealnych stała się historia i kultura najpierw Żydów, a nieba-
wem A
emków, póz
niej innych grup x, Byl to okres istotnych przemian politycz-
nych w Polsce, które zaowocowały ostatecznym zniesienicm cenzury ( 1989 r. J.
wzrostem aspiracj i narodowych grup dotychczas słabo eksponujących S\\ oją
tożsamość (Niemcy, UkraiJlcy, Białorusini), a także budzeniem się świado-
mości narodowej grup, które wcześniej miały kłopoty L, określenicm swej od-
rębności (A
emkowie), lub też na temat swej przynależnośc i narodowej nie
myślały w ogóle (Cyganie/Romowie),
O ile propozycja L. Mroza nie doczekała się w pelni realizacji, to pomysl
utworzenia sekcji cygaJiskiej w skansenie, precyzowany kilkakrotnie i publicz-
nie dyskutowany, stał się faktem, W 1976 roku Rada Muzcalna dzialająca prz:
Sądeckim Parku Etnograficznym podjęła decyzję o utworzen iu l1a teren ie 110\\(1
otw311ego skansenu (oficjalne otwarcie w 1975 roku) sektora cygaJlskiego 'i.
5 K. Malinowski, Prekursor::y mu::eologii polskiej. PO/Jlaó 1970. s. ')(,.
6 L. Mróz, A moie pomyśleć i o Cyganach, ..(Jościnicc" nr 2-.'. I ')7-ł. s. 27 - .,0.
7 1\. Bartosz, Chaly ::a wsią. W sprawie ochrony ::ah."lk';11'hur!')\l'IIic/\I'" CI ','';'"iS/d,','..Ochrona zabytków" nr 105, 1974. z. 2, s. 129 - U3.
x A. Bartosz, Polska eg::olyka w polskich 1II1I:('aclI /alllic.l'::lill/C II 1'111.\[[' IJ/wc ,~I'II/)\
elnic:ne i elnograficzne jako lemal eiwpo::ycji IIIll::ealncj. ..SlÄ…skic I'r;lcc l:liwgl'aliClnc'" III :.
1993. s. 78 - 87.
\) A. Bartosz, Osada cygwiska 1V Mas::kowicach. Pro/)(C}"jll l)r::cllic.I'icllia clp,wisklCI IJ.I'do skansenu w Nowym SÄ…czu, ,.Arkusze Muzealne liemi Krakowskicj" I')7'i. , 'i·l - 'io: lcn/c.
IX9
.Jego scenariusz opracowali młodzi wówczas etnografowie - Elżbieta i Marian
Dlugoszowie. Pierwsze obiekty (dwa budynki mieszkalne) zostały przeniesione
do SKansenu I. osady eygal1skiej w Maszkowicach k. A
Ä…cka w 1978 roku.
ZreKonstruowano je w 1980 roku w wydzielonym na uboczu sektorze cygall-
sKim. Sektor len, który pierwotnie nie był brany pod uwagę przy projektowaniu
skansenu, zlokalizowano, nawiÄ…zujÄ…c do oryginalnego usytuowania osad cygaJl-
skich na Podkarpaciu, z boku od głównych traktów prowadzących zwiedza-
jących. Cygallskie chaty przycupnęły w dolinie pod lasem, oddalone od zabu-
do\\ \\ iosck karpack ich lO.
Na uas jakiś. z powodu m. in. odejścia zainteresowanych tematem cygall-
skim etnografów do innych muzeów, budynki stały nie wyposażone. Dopiero
\\ 1:'\ lal pÓl.niej, po przeniesieniu do skansenu kuz
ni z Czarnej Góry na Spiszu,
udostc;pniono zwiedzającym kompletnie wyposażone chaty. Oba budynki są
budowlami jednoizbowymi. bardzo dla ubogich chat cygal1skich typowymi,
\\ ykonanym i z marnego materialu i niezwykle prosto wyposażone l I. W śród
budynkó\v zaaranżowano ki Ika drobnych obiektów: szopę na drewno, kojec na
kury. planuje się też rekonstrukcję użytkowanej na tym terenie, a bardzo, do lat
-W .. typowej pólziemianki. Są także pomysły, by - korzystając z obecności
\\ OKolicy Cyganów rUlllllllskich - wznieść przy ich pomocy, budowane przez
1.\ chże Cyganów, prymitywne półzicmianki-szałasy, które są w ostatnich latach
dość typmvym obrazem na obrzeżach miast polskich.
Powstanie niewielkiego sektora budownictwa cygallskiego w skanscnic no-
\\Os<1deckim można uznać za pierwszą tego typu inicjatywę w Europie i - o ile
\\ iacll)mo - dOlpO\\ietrzu uwzglc;dnia kulturę Cyganów.
Równolegle z rozwijaniem się koncepcji ochrony zabytków cygallskiego bu-
do\\ nict\Va, Ksztaltowala siÄ™ idea zabezpieczenia i ekspozycj i kultury mate-
rialnej Cyganów. także i tych, którzy do niedawna uprawiali koczownictwo.
Idea ta zakladala także gromadzenie wszelkiej dokumentacji związanej z histo-
ri'l i Kulturą tych Cyganów 12.
larówno w przypadku osiadłych Cyganów Karpackich, jak też w przypadku
grup () tradycjach wędrownych, twórcy ekspozycji muzealnych odpowiedzieć
ll1usieli na podstawowe pytania: co należy do materialnego inwentarza Cyga-
!Hl\\ ,) .Jakie pr/.ec!mioty powinny siÄ™ znalez
ć na ekspozycji? Co jest dla ich
kultury istotne, charakterystyczne?
(·~I Ii(Jlls(ollie (Tgillisl.i skol/seJl. "WieÅ›ci" nr )(). 1976: Tcni.c, Uwagi I/O leli/al eklpo::vcji
i.ulllllT (:'·.~Ol/(III· I,. lrarul/koch skal/sel/u, Mi<;dzynarodowa KonfCr.:ncia Skansenowska. Sanok
I'JiX. , 2 I., - 2 17
I() L. I M. J)lugoSl.owi.:. Osada cyg(//1ska \II SÄ…deckim I'arku DnogrÄ…/icllyJll. ..Acta
SLIIl,eIHl-louica·· L 2. 1')X I. s. 1X7 - 199.
II \1. K;nl1. SÄ…decki I'ark Ullo.l!.ra/icllv. Pr:ewodnik. Nowy SÄ…cz 199).
I ~ i\. II:lrllls/. (\ragi 110 !<'lIwl eklpo::l·cji ... , op. eil.
190
Odpowiedzi na te pytania roznle brzmią, w zależności od grupy jak,j się
zamierza przedstawić. Otóż w przypadku Cyganów Karpackich ich ill\ventarz
materialny od podobnego inwentarza ludności okolicznej n'>ż.ni sit,: \1' zasadzie
tym, iż jest uboższy. Na ogół - znacznie. Sami Cyganie bowiem ani nic \\~-
kształcili typowego budownictwa, ani też nie produkowali niczego na wlasne
potrzeby. Użytkowane przez nich domy, LO zubożałe formy miejscom.'go
budownictwa, często nicmieszkalnego, lecz szałasowego, czy gospodarczego.
Wyposażenie wnętrz pochodzi również z tych samych Iródel. jest jedynie
skraj n ie ubogie, a zestaw przedm iotów, które skladają sit,: na wyposażen ie izb
cygaI1skich ilustruje całkowity brak funkej i innych, poza mieszka Inym i. l\iie ma
w tym wnętrzu jakichkolwiek narzędzi, przedmiotów świadcZwanych rzemiosłach (poza, nickiedy - instrumentem mU/yCl.nym). posiadan~1l1
inwentarzu żywym itp. Otoczenie domów mies/.kalnych p(vbawione jest
również charakterystycznych dla chłopskich zagród elementów gospodarc:rych.
czy jakichkolwiek innych (płoty, studnie, szopy ... ). Lichość użytych materiakl\\
niesie obawę o krótką żywotność tych obiektów w skansenie. narai,onyeh
wszak na destrukcję spowodowaną działaniem czynników atmoskrycznych,
O "cygallskości" tych osad i wnętrz cygaóskich chat świadczy wit,:c gkl\\ nie
ubóstwo materialne oraz wzajemne relacje przcstrzenne mit,:dzy przedmiotami
Przed odmiennym problemem stoją autorzy ekspozycj i na telllat Cyg,lnóII
z grup koczowniczych. W tym przypadku inwcntarz materialny jcst stosunko\\()
(może być) bogaty. Ci Cyganie również w zasadzie nic wytwar/,ali nic na
własny użytek (może z wyjątkiem strojów szytych przez kobiety), odpo\\iednio
jedynie dobierali przedmioty gotowe, które mogli pozyskać z otoczenia. Co
naj wyżej posiadany przez n ich inwentarz pochodzić mógł z okol ic od leglej -
szych i wtedy uderzal egzotykÄ… pochodzenia z innego miejscl, innej kultur~.
przez co można byÅ‚o kojarzyć go z "cygaóskoÅ›ciÄ…'·. Tak np. Cyganie przybyli
z terenów Rosji wnieśli do swej tradycji samowary, a IV wozach I,l\\ieszali
ikony (by wspomnieć tylko o niektórych zewnętrznych elementach nabytych na
tamtym terenie), zanim jednak dotarli do Rosji z Moldavvii, CI) WOlos7czyzn~.
ich wyposażenie materialne było bardziej "run1LlIlskie". / kolei koczuj'lc przez
czas jakiÅ› na ziemiach polskich, po terenach a innej tradycji, st'jd c/crpali ele-
menty miejscowej kultury, zatracając z każdą gcneracj;l elementy dawniejsze
Proces ten dotyczy wszystkich sfer cygaóskiej kultury - j~zyka, rolkloru. IllU-
zyki itd.
Cyganie adaptujÄ…c siÄ™ do kultury miejscowej, stopniowo wyzby,vajÄ… siÄ™
podstaw materialnej kultury, która, zwłaszcza po porzuceniu koczownictwa.
przestała różnić się zasadniczo (poza strojem) od kultury materialnej otoczenia.
Pozostając nadal Cyganami, zachowując tożsamość etniczlHj, prlestali sil.; pod
wieloma względami różnić od otoczenia (zachowując oczywiścic cechy antro-
pologiczne ~ choć też nie zawsze).
191
Ostatecznie wi<.;ekultura materialna Cyganów żyjących w miastach niewiele
różni się od kultury ich niecygallskich sąsiadów.
Istnieje jednak pojc;cie tradycyjnej kultury, a także stereotypowa \vizja Cy-
gantl\\ i ich kultury. Jest to wizja, która Cyganów przedstawia w ambiwalen-
mym świetle. l.. jednej strony Cygan jawi się jako złodziej, brudas, czarownik,
postać budz<\ca I<.;ki odraz<.;, z drugiej zaś - to romantyczny grajek, człowick
\\oln~. kochaj'lcy swobodę, przestrzcll, ogiell, tallce, postać barwna, radosna,
gl)dna zKonslruuj<\c ekspozycję, która ma w miarę obiektywnie ukazać wizerunek
C~ganem. należy mieć na uwadze powyższe fakty. Wystawa taka powinna od
stcreotypów odbiegać swą treścią, by wizerunck cygallskiej kultury nie był zbyt
..pr/cslod/.Ony'·. ani leż zbyt czarno-negatywny. Musi jednak w jakimÅ› stopniu
do slereoplypów siC; odwoływać. aby treści w niej podane były dla odbiorcy
cz\ tellie.
Wszystkie Ie wątpliwości musieli rozstrzygnąć twórcy pierwszej wystawy
IW \ćmat Cyganów, którą zorganizowało Muzeum Okręgowe w Tarnowie
\\ 1979 roku. Tyluł wyslawy "Cyganie w kulturze polskiej" wyjaśnił, że tema-
tem jej jest nie tylko kultura Cyganów, ale miejsce tej kultury, jej odbicie
\\ kulturze polskiej. najszerzej widzianej 13.
Ta wielka wystawa, zlożona z przedmiotów, które wypożyczono z wielu
muzeów. archiwów. bibliotck i zbiorów prywatnych, składała się z dwu równo-
Ieglyell wątków. ObralOwala historię Cyganów w Europie i Polsce, przedsta-
\\iaJa naibard/.iej charakterystyczne elementy ich materialnej kultury, m. in.
\\(1/y. namioty, rckonstrukcjÄ™ kuz
ni, akcesoria do magii, ilustrowała ich
pmfcsje. elemcnty strojów itp. Jednocześnie pokazano na wystawie wątek
e~ga:isk i jako przedlll iot sztuk plastycznych. Było to glówn ie przedstawien ie
Cyganów \V malarstwie i rysunku - temat zapoczątkowany przez malarzy w po-
kl\\ ie ubieglcgo wieku.
Osobnym wątkieIl1 było przedstawienie Cyganów w kulturze ludowej. Pos-
tacie Cyganów wyst<.;pują w obrzędach zapustnych, noworocznych, a także jako
osoby II' szopkach. We współczesnej ludowej twórczości plastycznej treści cy-
gallskie pojawiajÄ… siÄ™ w malarstwie i rzez
bie 14.
Wystawa spotka/a się z dużym zainteresowaniem, a informacje o niej
pojawi/y si<.; w kilku zagranicznych czasopismach cyganologicznych. Autor
\\ ystawy postanowi I utworzyć przy M uzeum Okręgowym dział poświęcony
Cyganom, a wozy zakupione z okazji organizacji wystawy czasowej stały się
zalążkiem nowej kolekcji 15. Powiększała się ona z latami. Jednocześnie trwały
zabiegi o utworzenie stałej ekspozycji. Stało się to możliwe dopiero w 1990
roku, kiedy to w oddanym przed kilku laty obiekcie, w którym utworzono
I., .:\. nartoSI .. (\'gllllie \l. kultur~e polskiej. KOl1lentar~do wystawy. Tarnów 1979
1,( ,\Illla BartOSI. Cvgwlie i Ich kultura - wystawa ... Lud t. 64,1980. s. 352 - 355.
I' !\. Bartosz. /.lIcÄ…/ek kolekcji cyganologicznej, ..Lud" t. 66,1982. s. 287 - 293.
Å‚92
Muzeum Etnograficzne (oddział Muzeum Okręgowego) - zorganizowano stalą
ekspozycję zatytułowaną "Cyganie. Historia i kultura" II,.
Kolekcja cygallska istnieje w ramach Muzeum Etnogralicznego. a ekspo-
zycja stała zajmuje jedno skrzydło dwutraktowego dworu pochodzłomu XVIII i XIX wieku, usytuowanego w centrum miasta. Druga część ekspo-
zycj i urzÄ…dzona jest na zapleczu dworu, na dziedzillcu, gdzie eksponuje siÄ™
wozy i namioty ustawione wokół ogniska. Pierwotnie wozy byly eksponowane
cały rok pod gołym niebem, ale w 1992 roku zbudowano wiatę. która chroni je
w sezonie jesienno-zimowym. W 1996 roku postanowiono wozy ekspono\\ać
na otwartej przestrzeni tylko z okazji specjalnych imprez. Sil to głównie wio-
senne i jesienne spotkania cygallskich zespołów C.Otwarcie .." i .1amknięcie
sezon u cyga'lskiego"), towarzyszÄ…ce sesjom, kon fcrencj om, wystawom czaso-
wym itp.
Kolekcją w ramach której gromadzi się przedmioty kultury materialnej.
a także wszelkie archiwalia, fonotekę, filmotekę, ikonogralię itp .. zajmuje się
jak dotąd jedna osoba. Choć więc jest to jedyna w Europie tego typu wysta\\a.
ze stałą, profesjonalnie urządzoną ekspozycją muzealną i zapleuem archiwal-
nym - jest to jednak dział zbudowany na skalę tutejszych mo;;'1iwośc i. z nwl)111i
szansami na rozbudowÄ™. .
W okresie istnienia kolekcji cygaJlskiej w Tarnowie. tutejsze l11uzeul11
zorganizowało, jeszcze przed utworzeniem stalej wystawy, wiele ekspozycj i
czasowych; po jej utworzeniu działalność wystawicnnicza tarnowskiego
Muzeum nabrała rozpędu. Już w 1991 roku, na zlecenie jednej z du,'lskich orga-
nizacji, wykonano kopię stałej wystawy tarnowskiej, która byla eksponowana
w wielu miejscowościach tego kraju i nadal tam pozostaje 17 / funduszy
M in isterst wa Kultury i Sztuki oraz Fundacj i Stefana Batorego wykonano ~ wer-
sje ruchomych wystaw planszowych (różnią się formatem, jedna I. wersj i jest
angielskojęzyczna), które eksponuje się w Polsce (dotyclJc/as w Warsza\\ ie.
Gorzowie Wielkopolskim, Dębicy, Opolu, Katowicach. Rzes/owie. Sando-
mierzu 18, Janowie Lubelskim 19), a także za granicą (Wiochy - 1(9) 2il.
Bułgaria - 1996).
Poza Tarnowem i Nowym Sączem, gdzie istnieją stałe ekspOlycje muzealne
obrazujące kulturę Cyganów, należy jeszcze wymienić skansen w Ols/.tynku.
16/\. Bartosz. (vganie, flistoria i ku/t lira, Pr::eH'odnik. Tamów 1C)')2,
17 De kalder as sigojnere. Kpbenhavn 1991.
18 W Muzeum Okn;gm~YIl1 w Sandomierw planSl,owa wystawa I. Tamcma h~la t~ Iko frag-
mentem calości autorstwa Katarzyny Batkc). zutytu!owuncj ../\ lasy slan'l Cyganami ., (grud/ien
1995 - luty ł9(6), na którą zlożyły się eksponaty I. innych Illuzeów OIN. / kolekcji pl':"al!ll'l
Pawia Lechuwskiego.
19 WystawÄ™ zorganizowalo (kwiecier'l - lipiec 19(6) Muzculll Regiollalne w .lillHl\\ie I.uhel-
skim pod nazwą ..Rzecz o Cyganach". Była olla u/.upelniona o realia. podohne jak Ila \\: Sl,l\\ Ie
IV Sunt!omierzu.
20 A. Bartosz, Festiwa/w /,anciano, ..Rram p-o Dram" 1C)95. nr 11-12. s, C),
II którym od 1992 roku eksponuje się wóz cygallski typu "ostrowskiego". Jest
on jednym 7. elementów ekspozycji plenerowej w tamtejszym Muzeum Budow-
nictwa Ludowego. Natomiast w gorzowskim Muzeum Okręgowym w 1977
roku zapoczątkowano kolekcję strojów cygallskich, które do muzeum trafiły
z miejscowego zespołu "Terno", istniejącego w tym mieście od 1955 roku.
Kolekcja ta była wypożyczana na wystawy tematyczne do innych muzeów,
naWIll iast m iejscowc muzeum przez jakiś czas eksponowało na dziedzillcU wóz
cygaiiski. który jest prywatną własnością twórcy zespołu "Terno", Edwarda
I)o;bick iego.
I na koniec warto wspomnicć o zorganizowaniu w ramach warszawskiego
lunaparku ..Cricoland" (właściciel Wiesław Podgórski), ekspozycji nazwanej
..Cyga(lskie muzcum", na którą składają się bajecznie wyposażone, ozdobione,
/ LlIltazyjnymi napisami dwa wielkie barakowozy i jeden typowy wóz cygallski
typu Ilagonowcgo. Ekspozycja ta, poczÄ…tkowo bardzo skromna, (w 1988 roku)
mstala rozbudowana o rozmaite elementy typu: "skrzynie króla cygallskiego",
fotograile, obrazy. Towarzyszy jej pracownik w stroju "cygaJlskim". Taki typ
"kspOl.yej i zwanej ..muzealną" spotyka się coraz częściej w Europie Zachod-
11iej c I.
(iYI'SY CULTURE IN POLISH MUSEUMS
(Summary)
I ile ilk.: ol'preservation ol"the traditional Gypsy culture inmuseul11s originatcd in 1978 when
I' IlalThe lirst mUSl:llm departl11ent ol" thc culture and history of Gypsies was foundcd in Poland in
1')7'). \\hw a tcmporary c:-.:hihition. "Cjypsies in Polish Culture". in the Regional Museum in
'Iarnt"\\\ bl:GIIIlC a cornerstonc ol" its Gypsy department. In 1990 Ihe museum opellCd a permanent
e"\illbllion. "(iypsil:S. Their Ilistory and Culture". including documents and artinlcts related to thc
l'ullllle ol" LUJ"Ope:ln(iypsies.
Som.: lime earlier. in 1980, a gypsy architecture section was opelled in thc Nowy SÄ…cz open-
liiI' lillklor.: I11USC1111l. the abodes ol" poor Carpathian Gypsies.
presenting
~I 1\. Ilarlosz. I-:II/III/"{/ NOII/ów w 1I/1I::each, ..Rrom p-o Drom" 1996. nr 1-2. s. 16.
1.\ LuJ l. LXXIV