Kwalifikacje zawodowe są rozumiane jako układ wiadomości, umiejętności i postaw zawodowych warunkujący wykonanie określonych zadań zawodowych. Stosunek między nimi jest zwykle taki, że umiejętności umysłowe warunkują wykonanie czynności praktycznych.
Nawiązując do definicji kwalifikacji zawodowych stwierdzić należy, że podstawowymi ich składnikami są umiejętności człowieka uformowane w toku wykonywania określonych czynności. W ujęciu pedagogiki pracy czynność jest elementem zadania lub zadaniem a więc czynności zawodowe to termin wiążący się z pojęciem zadania zawodowego. Podstawowe czynności zawodowe wywołują potrzebę rozwinięcia u pracownika podstawowych umiejętności zawodowych. Zbiory czynności związane z podstawowym stanowiskiem pracy w zawodzie są przedmiotem analizy zawodoznawczej i punktem wyjścia programu kształcenia pracowników.
Analiza ta pozwala na charakteryzowanie podstawowych czynności w zawodach produkcyjnych i usługowych według cech zgrupowanych w układach:
technologicznych,
organizacyjnych,
współdziałania,
intelektualnym,
cybernetycznym.
Dzięki temu podziałowi czynności zawodowe, typowe dla określonego stanowiska pracy, zyskują cechę porównywalności z innymi stanowiskami lub zawodami.
Umiejętność wykonywania czynności nabiera szczególnego znaczenia w procesie kształcenia zawodowego ze względu na przesuniecie proporcji z reproduktywnego na produktywne wykorzystywanie opanowanych wiadomości w działaniu praktycznym. Produktywne przetwarzanie zapamiętanych informacji przejawia się w procesie uczenia się zawodu zarówno w czynnościach intelektualnych, gdy chodzi o wytwarzanie informacji sterujących działaniem, jak i motorycznych, gdy mamy do czynienia ze stosowaniem opanowanych schematów działania w nowych sytuacjach.
K. Korabiowska-Nowacka dokonała następującej klasyfikacji czynności zawodowych występujących w procesie produkcyjnym:
Czynności planowania - występujące w każdym świadomym działaniu, szczególnie w układach daleko posuniętego podziału pracy.
Czynności konstrukcyjne - wykonywanie wyrobu np. wytaczanie kształtów materialnej całości i elementów składowych tej całości.
Czynności przygotowawcze - dotyczące przygotowania samego procesu pracy i jego elementów składowych, jak np. przygotowanie materiałów, obrabiarek, narzędzi, a także samego pracownika do rozpoczęcia pracy.
Czynności wykonawcze - w skład których wchodzą: - czynności technologiczne związane z przekształcaniem materiału w części wchodzące w skład wyrobu, - czynności organizacyjne polegające na ustaleniu najkorzystniejszych warunków działania produkcyjnego.
Czynności interpersonalne - zakładające współpracę między pracownikami działów produkcyjnych a pracownikami innych działów np. pracownikami działu tokarek, frezarek, szlifierek a pracownikami zaopatrzenia, transportu, kontroli , montażu itp.
Czynności kontrolno-pomiarowe i oceniające przebieg procesu produkcyjnego: kontrola materiałów, obrabiarek, narzędzi, międzyoperacyjne itp.
Czynności zakończeniowe - związane z zakończeniem procesu pracy, jak np. zwrot narzędzi, dokumentacji, przyrządów pomiarowych itp.
Potocznie mówi się o czynnościach teoretycznych i czynnościach praktycznych. Czynności teoretyczne polegają na czynnościach umysłowych, związanych z planowaniem, obmyślaniem, analizowaniem, przewidywaniem. Czynności praktyczne polegają na umiejętności wykonania konkretnego zadania praktycznego, w tym także umiejętności pomiaru kąta, czy umiejętności odczytania rysunku technicznego lub przeliczenia tolerancji. Ważne jest, aby w każdym działaniu człowieka widzieć czynności dla tego działania podstawowe oraz pomocnicze, jak również proste i złożone. Dla nauczyciela / instruktora praktycznej nauki zawodu ważne jest przede wszystkim pojecie ruchu związanego z działalnością ruchową człowieka, czyli motorykę, a także czynności umysłowe związane z procesem poznania i działania.
Można powiedzieć, że uczeń opanował umiejętność wykonywania czynności praktycznej, jeżeli potrafi:
wytworzyć pomysły planu lub przyswoić alternatywne plany,
dokonać ich oceny i wybrać pomysł właściwy lub przyswoić podany plan wybrany za pomocą podanej metody weryfikacji teoretycznej,
samodzielnie lub przez naśladowanie wykonać czynność motorycznie.
Czyli inaczej potrafi wytworzyć lub przyswoić informacje sterujące działaniem a potem samodzielnie lub przez naśladowanie wykonać czynność motorycznie. Taki układ pozostaje w sprzężeniu zwrotnym, ponieważ niepowodzenie w etapie następnym zmusza do powrotu do etapu poprzedniego. W ostatnim czasie coraz większego znaczenia nabierają czynności usługowe o bardzo różnym charakterze.
Rozwińmy jeszcze zagadnienie kwalifikacji zawodowych.
Kwalifikacje zawodowe są układem postaw, warunków zdrowotno - fizycznych, struktur umiejętności sensomotorycznych, praktycznych i umysłowych, pozwalających na rozwiązywanie zadań na stanowiskach pracy, przeznaczonych dla określonego rodzaju czynności, których całość tworzy zawód. Relacje między umiejętnościami praktycznymi i umysłowymi zmienia się w zależności od rodzaju zawodu.
Kwalifikacje definiowane są jako:
wiązki umiejętności, które są wymagane dla rozwiązania określonego zadania,
poziom wyszkolenia zawodowego, jak i zdolności, takie jak inteligencja ogólna, właściwości psychofizyczne związane z funkcjonowaniem organów zmysłowych i mięśni oraz zdolności specjalne, np.: pamięć, wyobraźnia przestrzenna, uwaga, zdolności techniczne,
możliwości pracownika jako całość - indywidualne umiejętności, wiadomości i sprawności, które pozwalają jednostce na wykonywanie odpowiednich funkcji w procesie pracy,
wiedza i umiejętności, zdolności, doświadczenia, zręczności, które umożliwiają pracownikowi przygotowanie do wykonywania konkretnej pracy, zawodu oraz pożyteczną działalność w organizacji.
Kwalifikacje zawodowe w każdym zawodzie obejmują różne ich poziomy. Wyróżnia się podstawowe lub wstępne kwalifikacje zawodowe, które umożliwiają podjecie pracy w danym zawodzie, a następnie kolejne szczeble kwalifikacyjne, związane z doskonaleniem i dokształcaniem, aż do osiągania mistrzostwa.