Bogurodzica - „Pieśń Wcielenia i Objawienia”

-pieśń-modlitwa o owoce Wcielenia i Objawienia (Bułgakow o Deesis „Ikona Wcielenia i Objawienia”), wyrażająca wewnętrzne i duchowe życie wspólnoty (A. Czyż). O jej świetności świadczy już sam fakt, że przetrwała do czasów dzisiejszych. Jako prawdziwe arcydzieło, była wielokrotnie spisywana.

1. autor nieznany. Jednak z analizy utworu wynika, że był on bardzo dobrze zorientowany w ówczesnej mu poetyce panującej na zachodzie Europy. Wykazał się także głęboką wiedzą teologiczną. Według hipotezy benedyktyńskiej, Bogurodzica powstała zapewne w Płocku, w kręgu benedyktynów z opactwa misyjnego św. Wojciecha a dla liturgii katedralnej. Zrodził ją neoplatonizm XII stulecia, który pojawił się na tamtych terenach wraz z poch. z Francji biskupem-opatem Aleksandrem z Malonne (1129-1156). Myśl neoplatońska (wg Sugera, opata St. Denis) - sztuka jako wewnętrzne doświadczenie i `radość duchowa'. Miała uobecniać rzeczywistość wieczystą i budować `kanon'.

2. Przez Długosza została nazwana polską carmen patrium - co znaczy pieśń ojczysta, ponieważ śpiewali ją już ponoć rycerze walczący pod Grunwaldem. Stała się ona wówczas polskim hymnem narodowym i dynastycznym - śpiewano ją np. przy koronacji Władysława Warneńczyka.

3. pierwszy polski wiersz.

Najstarsza część składa się z dwóch nierównych pod względem długości i ilości sylab strof. W pierwszej strofie zwracamy się bezpośrednio do Bogurodzicy o Chrystusa, w drugiej zaś do samego Chrystusa poprzez Jana Chrzciciela (oparcie jakby na modelu „rytuału przejścia”, jakim jest chrzest). Artyzm składniowy polega tutaj na zestawieniu długiej na dwa wersy apostrofy z krótkimi zdaniami proszącymi. Proporcje te przypominają budowę pięknej strofy safickiej (3 wersy długie + 1 krótki). Ponadto obie strofy są paralelne względem siebie. Poza tym autor zastosował inne rozmaite zabiegi artystyczne:

- dodające patetyczności mianowniki w formie wołacza (np. Bogurodzica, dziewica, Maryja, matko, Maryja);

-parzyste elementy stylistyczne: a\ wspomniane 2 zwrotki, b\ zwrotka pierwsza ma 2 wersy, druga 6, c\ apostrofa obejmuje 2 wersy, d\ paralelizmy (Bogurodzica - dziewica, syna - gospodzina), e\ rymy, f\ pary wersów (np. 3 i 4, oraz 2 ostatnie drugiej zwrotki), g\ pary członów wewnątrz wersów, h\ synonimy (np. zyszczy nam, spuści nam), i\ spójnik `a' (4 i 5 wers II zwrotki; i/a mianowicie) i wreszcie j\ refren Kyrie eleison („Panie, zmiłuj się nad nami”) - jako pozdrowienie i przywołanie Chrystusa. Wołanie o więź.

- wewnętrzny rym (np. „Twego dziela Krzciciela”);

- stopniowanie ujęte w 3 rodzaje próśb: a\ ogólnie o pozyskanie Chrystusa, b\ o usłyszenie, wysłuchanie, spełnienie, c\ wyliczenie próśb szczegółowych.

-wyrazista retoryka

4. najstarsza polska pieśń religijna. Cechy pieśni religijnej:

- utwór słowno-muzyczny

-sylabiczny

- wierszowany (obecność refrenu)

- stroficzny

- związany treściowo i formalnie z kultem religijnym

- o żywotności danej pieśni decydowała integracja tekstu, muzyki oraz związku z obrzędem.

* Ze względu na zależność muzyka - słowo otrzymujemy podział na pieśń:

a\ sylabiczną (1 sylaba - 1 dźwięk) ->recytatyw, melopeja

b\ melizmatyczną (1 sylaba - kilka dźwięków) ->aklamacja, jubilacja (np. amen, alleluja, Kyrie eleison);

* Pod względem zespolenia pieśni religijnej z obrzędem wyróżniamy 3 jej rodzaje:

a\ liturgiczna - kontrolowana i dobierana przez wyszkolone władze kościelne, pod kątem teologicznym. Celem było upowszechnianie treści dogmatycznych. Występuje w śpiewnikach kościelnych. Wykonywana przez wyszkolone chóry;

b\ paraliturgiczna - używana zarówno podczas mszy, jak i na procesjach. Dopuszczone do wykonywania jakby obok pieśni. Jako, że były wykonywane przez samych wiernych uczestniczących w kościelnych i pozakościelnych formach kultu, przyczyniła się w późnym średniowieczu do powstania pieśni w j. narodowych;

c\ pozaliturgiczna - gł. wytwór folkloru, nie dopuszczany do nabożeństw kościelnych. Przez długi czas były nawet zwalczane przez władze kościelne. W epoce nowożytnej przyjęła postać „pieśni do czytania” wyrażającej indyw. przeżycia i przekonania twórców.

5. Według Jerzego Woronczaka Bogurodzica jest także za tropem do zwrotu „Kyrie eleison”, czyli w tym przypadku retorycznym uzupełnieniem tekstu liturgicznego, wyrosłym z potrzeby.

Definicja z Podręcznego słownika terminów literackich, opracowana przez Aleksandrę Okopień-Sławińską: (gr. Trópos = zwrot, obrócenie) - celowe przekształcenia semantyczne wynikające z niezwykłego użycia, wymiany i powiązania słów, charakterystyczne dla j. poetyckiego i stylu retorycznego. Szczególny rodzaj figur retorycznych bądź odrębne od nich uformowanie stylu, najbardziej ozdobne, wyszukane i niedostępne w zwykłej mowie. Głównie: metafora i spokrewnione z nią metonimia, synekdocha, peryfraza, antonomazja, hiperbola, litota, często także ironia.

6. Dokładny czas powstania Bogurodzicy nie jest nam znany. Dwie pierwsze, najstarsze strofy zostały najprawdopodobniej stworzone w wieku XI, ewentualnie na pocz. XII. Najstarszy zapis pochodzi z ok. 1408-1409 i znajdował się na tylnej wyklejce kazań łacińskich, które spisał ks. Maciej z Grochowa, wikary w Kcyni. Warto wspomnieć, że Bogurodzica jest także najstarszym polskim tekstem drukowanym.

-Po pierwsze znamy twórcę bardzo podobnego stylistycznie dzieła, napisanego po łacinie „Salve Regina” (Witaj królowo). Herman zwany Ułomnym, zmarły w 1054 roku. Liczne podobieństwa co do języka świadczą o tym, że obie pieśni muszą pochodzić z tego samego okresu.

- pewne archaizmy językowe i formy pochodzące z odległej epoki, z czasem zapomniane również wiążą się z tym okresem. (Bogurodzica, Bożyc, dziela).

- w Bogurodzicy pojawiają się pewne wątki treściowe, charakterystyczne właśnie XI i XII w. Jest nim np. podwójna prośba „na świecie zbożny pobyt, po żywocie rajski przebyt”. Podobna prośba pojawia się w łacińskiej poezji religijnej XI w.

-Innym takim wątkiem jest ikonograficzny motyw Deesis (z gr. modlitwa, prośba), wyrażający wiarę w orędownictwo i pośrednictwo Maryi oraz Jana Chrzciciela między ludzkością a Chrystusem, będący Bogurodzicy dogmatycznym i konstrukcyjnym rdzeniem.

Motyw Deesis polega na trimorhionicznym, obrazowaniu osób świętych - centralną osobą jest Chrystus siedzący na tronie jako Pantokrator. Prawą dłonią, której palce ułożone są w monogram Jego imienia, błogosławi, w lewej ręce trzyma otwartą Ewangelię ze słowami: „Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy” (J 7,14), lub „Ja jestem światłością świata” (J 8, 12). Po obu stronach tronu stoją z prawej Maryja i z lewej Jan Chrzciciel. Układ ten ma charakter kanoniczny. W Późniejszym okresie kompozycję tę poszerzano o znajdujące się poniżej postacie aniołów, świętych, apostołów lub proroków tworząc tzw. Wielkie Deesis.

Uzasadnieniem sąsiedztwa postaci Maryi i Chrzciciela w jednym dziele, jest pełniona przez każde z nich, wobec Chrystusa, funkcja poprzedników. Matka w sferze człowieczeństwa, Jan w sferze prorockiej. Można powiedzieć, że są oni różnymi aspektami jednej Mediacji.

Warto również zauważyć, że to ich pośrednictwo realizuje się w dwóch wymiarach: ontologicznym i dynamicznym. Ontologicznie oboje zajmują pozycję pośrednią: Maryja jako „wybrana między niewiastami”, Jan jako „największy między narodzonymi z niewiast”. Bogurodzica wyraża tę myśl poprzez zależności semantyczne oraz gramatyczne („Bogurodzica Dziewica, Bogiem slawiena, Matko zwolena, Twego Krzciciela”). Wymiar dynamiczny łączności Maryi i Jana wyraża ukierunkowany `do góry' ruch apostrofy i próśb („zyszczy, spuści, napelń”), nadając dziełu model dialogu pośredniego.

-Początki obecności motywu Deesis w ikonografii odnajdujemy już w katakumbach pierwszych wieków, w wizerunkach modlących się postaci, personifikacjach modlitwy. Od V wieku w roli takiej orantki występuje Maryja, a wkrótce także i Jan Chrzciciel. W wiekach VI-VII motyw Deesis pojawia się w bizantyjskich templonach (barierka przy Ołtarzu), później, w wieku XI zajmie centralne miejsce w ikonostasie. Później kompozycję tę umieszczano w zasadzie wszędzie tam, gdzie idea wstawiennictwa kojarzyła się z przechodzeniem ze sfery sacrum do sfery profanum (nad wejściami, w apsydach świątyń, w kaplicach cmentarnych). W X i XI w motyw ten wchodzi do ikonograficznych przedstawień Sądu Ostatecznego.

W okresie gotyku przedstawienie intercesji Maryi i Jana Chrzciciela stało się w Polsce, podobnie jak na całym Zachodzie, stałym elementem ikonografii Sądu Ostatecznego.

Okres reformacji zakwestionował samą doktrynę wstawiennictwa świętych. W Polsce polemika wokół orędownictwa Maryi i Jana Chrzciciela na Sądzie Ostatecznym znalazła najpełniejszy wyraz w dramacie Mikołaja Reja pt. Kupiec (1549).

Żywotność tego tematu podtrzymywały jednak czynniki wynikające z bezpośredniego sąsiedztwa naszej kultury z kręgiem bizantyńsko-prawosławnym, przede wszystkim import dzieł artystycznych, działalność twórców pochodzenia wschodniego oraz wzajemne oddziaływanie na siebie obu tradycji na terenach wschodniej i południowo-wschodniej Polski. W XVII stuleciu, na fali powrotu do tradycji średniowiecznej, kult świętojański, a wraz z nim także idea Deesis przeżyły swoiste odrodzenie, głównie w barokowym kaznodziejstwie i poezji religijnej.

W wieku XVIII i XIX tradycyjne "trzecie miejsce" Jana Chrzciciela obok Chrystusa i Matki Bożej zajęli w naszej religijności inni święci, m.in. św. Józef.

-okresem największej popularności tego motywu w Polsce był wieki od XI do XIII. W tym czasie powstały najbardziej "klasyczne" realizacje tego tematu, nawiązujące zarówno do wschodnich, bizantyńskich, jak i zachodnich wzorców ikonograficznych. Powstały wtedy m.in. malowidła ścienne kolegiaty w Tumie pod Łęczycą (XII w.) i kościoła w Dobrocinie (XIII w.), miniatura w Psałterzu trzebnickim (XIII w.).

Po wnikliwszej lekturze okazuje się, że Bogurodzica, to pieśń, która w lapidarnej ale równocześnie kunsztownej formie przekazuje wiele prawd teologicznych.

-np. przeczucie kresu rozdzielającego światowy pobyt od rajskiego przebytu - myśl eschatologiczna (zyszy nam, spuści nam). Pierwsza strofa rodzajem pieśni adwentowej (Maran Atha)?

Sergiej Nikołajewicz Bułgakow (ur. 28 czerwca (16 czerwca wg kalendarza juliańskiego) 1871 roku w Liwnach, zm. 12 lipca 1944 roku w Paryżu) - był rosyjskim teologiem prawosławnym, filozofem i ekonomistą. Przyszedł na świat w rodzinie prawosławnego księdza. Uczęszczał do seminarium w Orle, a później do tamtejszego gimnazjum. W 1894 ukończył prawo na Uniwersytecie Moskiewskim, gdzie studiował także ekonomię polityczną. W czasie nauki w seminarium zainteresował się marksizmem i wziął udział w ruchu Prawny Marksizm. Studiując Marksizm Bułgakow był przekonany o ważności tej teorii. Pod wpływem prac rosyjskich myślicieli religijnych (Lew Tołstoj, Fiodor Dostojewski, Włodzimierz Sołowjow itp.) oraz spotkań i dyskusji z Lwem Tołstojem znów odnalazł swoje wierzenia religijne. Napisał książkę o swojej ewolucji (Od Marksizmu do idealizmu, 1903).

Profesor Jerzy Woronczak, wybitny mediewista, filolog, historyk i teoretyk literatury, znawca dawnej kultury żydowskiej, urodził się 9 listopada 1923 roku w Radomsku w rodzinie urzędniczej. Tam w roku 1939 ukończył szkołę i zdał małą maturę. Podczas okupacji uczył się w Szkole Handlowej. W roku 1945 zdał maturę w Liceum Ogólnokształcącym w Radomsku. Studiował we Wrocławiu, najpierw historię, a następnie (od 1948) filologię polską. Jeszcze podczas studiów rozpoczął pracę w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. W roku 1952 uzyskał magisterium. Od roku 1953 pracował w Instytucie Badań Literackich PAN, gdzie uzyskał kolejne stopnie i tytuły naukowe: doktora (1959), doktora habilitowanego (1966), profesora nadzwyczajnego (1984), profesora zwyczajnego (1991). W latach 1967-1978 kierował Pracownią Piśmiennictwa Średniowiecznego. Od roku 1961 wchodził w skład komitetu redakcyjnego Słownika polszczyzny XVI wieku, od 1965 był członkiem komitetu redakcyjnego Biblioteki Pisarzów Polskich (od 1968 redaktorem naczelnym). Od roku 1978 wykładał na Uniwersytecie Wrocławskim (literaturę staropolską oraz judaistykę). W roku 1993 przeszedł na emeryturę. Od roku 1981 członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego KUL. Zmarł 6 marca 2003 roku.

(na podstawie hasła opracowanego przez J. Zawadzką do kolejnego tomu Współczesnych polskich pisarzy i badaczy literatury. Słownik biobibliograficzny, WSiP)

---