Bluszcz

Dzieje prasy polskiej sięgają początków XVI w., kiedy to okazjonalnie ukazywały się w nakładach do kilkuset egz. informacyjne druki ulotne dotyczące zwł. wydarzeń wojennych (sprzedawano je na jarmarkach, sejmikach itp.); za początek historii prasy pol. zwykło się uważać ukazanie się 1661 w Krakowie pierwszej gazety periodycznej, tygodnika "Merkuriusz Polski Ordynaryjny", wydrukowanego przez J.A. Gorczyna z inicjatywy dworu Jana Kazimierza zmierzającego do reformy ustrojowej kraju i pozyskania dla niej zwolenników; po 27 numerach redakcję przeniesiono do Warszawy, gdzie rozpoczynał obrady sejm; łącznie ukazało się 41 numerów pisma; kolejne pisma (m.in. "Wiadomości Cudzoziemskie", "Nowiny", "Awizy") miały charakter efemeryczny, najdłużej przetrwała 1718-20 "Poczta Królewiecka" wydawana przez J.D. Cenkiera w Królewcu; z ważniejszych tytułów, jakie ukazywały się przed rozbiorami wymienić trzeba: "Kurier Polski" i "Uprzywilejowane Wiadomości z Cudzych Krajów" (1765 połączone w "Wiadomości Warszawskie", 1774 zmienione na "Gazetę Warszawską" pod red. Łuskiny), "Monitor" redagowany przez F. Bohomolca i I. Krasickiego, "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" (J. Albertrandi i A. Naruszewicz), "Gazetę Narodową i Obcą" redagowaną przez stronnictwo kołłątajowskie; łącznie 1765-95 ukazywało się ok. 90 tytułów (większość w stolicy), w nakładach do 1000 egz. Po utracie niepodległości nastąpił spadek czytelnictwa; z pism, które ukazywały się do 1830 ważniejsze to: "Gazeta Krakowska" (od 1796), "Gazeta Lwowska", "Kurier Litewski", "Dziennik Wileński", "Gazeta Poznańska"; okresowe ożywienie przyniósł czas powstania listopadowego ("Nowa Polska", "Gazeta Polska" i twórczość publicystyczna M. Mochnackiego, B. Niemojewskiego, J.N. Janowskiego); po upadku powstania nasiliła się działalność cenzury, zaczęły natomiast licznie powstawać czasopisma emigracyjne, m.in. "Demokrata Polski", "Orzeł Biały" (pod wpływami Lelewela), "Pielgrzym Polski", "La Tribune des Peuples" (pod red. A. Mickiewicza); w kraju dopiero od lat 40. XIX w. ukazują się m.in. "Przegląd Naukowy", "Biblioteka Warszawska", w zaborze austr. konserwatywny dziennik "Czas", na Śląsku "Dziennik Górnośląski" (red. J. Lompa i E. Smolka) oraz "Tygodnik Cieszyński" (przekształcony 1851 w "Gwiazdkę Cieszyńską"); w stolicy do najpoczytniejszych należała "Gazeta Warszawska", "Gazeta Codzienna" (pod red. J.I. Kraszewskiego), "Kurier Warszawski" (wydawany najdłużej w Polsce 1821-1939), później "Głos", a także "Słowo" (pocz. kierowane przez H. Sienkiewicza); organem ugody z caratem był wydawany w Petersburgu tygodnik "Kraj". Po powstaniu styczniowym prasa zaczęła pełnić ważną rolę czynnika podtrzymującego świadomość nar., krzewiącego oświatę wśród ludu ("Zorza"); pojawiły się też czasopisma ilustrowane, kobiece, specjalistyczne ("Tygodnik Ilustrowany", "Bluszcz", "Wszechświat", "Kłosy", "Wędrowiec", "Świt", "Biesiada Literacka", satyryczna "Mucha"), co wiązało się z unowocześnieniem technik drukarskich (1885 w zaborze ros. działało 51 drukarń, w Galicji 47; w Krakowie W.L. Anczyc zał. 1867 pierwszą stereotypię; 1890 dla redakcji "Kuriera Warszawskiego" uruchomiono pierwszą na ziemiach pol. maszynę rotacyjną); program pozytywistyczny lansowały "Przegląd Tygodniowy", "Niwa" i "Prawda" (red. A. Świętochowski), w Galicji "Kraj", w Poznaniu "Tygodnik Wielkopolski", na Śląsku liczne czasopisma lokalne (przyczyniając się na tym obszarze do prawdziwego rozkwitu czytelnictwa, 1882 prasę czytał tu co 10 Polak); pojawiły się też pierwsze organizacje dziennikarskie (1893 we Lwowie powstało Tow. Wzajemnej Pomocy Dziennikarzy Pol.; 1909 w Warszawie Tow. Literatów i Dziennikarzy, 1912 w Krakowie Syndykat Dziennikarzy Pol.); na przełomie stuleci rozwinęła się także prasa proletariacka ("Równość", "Przedświt", "Walka Klas", "Proletariat", "Naprzód", "Robotnik", "Czerwony Sztandar") oraz katolicka i adresowana do mniejszości żydowskiej; przed wybuchem I woj. świat. na ziemiach polskich ukazywało się ok. 1000 tytułów. Po uzyskaniu niepodległości prasa pełni rolę czynnika integrującego po rozbiorach ziemie polskie; 1918 powstała Pol. Agencja Telegraficzna (PAT); organami popierającymi Piłsudskiego (potem sanację) były: "Gazeta Polska", "Polska Zbrojna", "Kurier Poranny"; poglądy Nar. Demokracji reprezentowały "Gazeta Warszawska", "Kurier Poznański" i "Kurier Codzienny" ruch ludowy - "Zielony Sztandar" i "Piast", chrześc. demokrację - "Polonia", krakowski "Czas", wileńskie "Słowo" i "Dziennik Poznański"; organem PPS był "Robotnik" oraz "Naprzód" w Krakowie i "Gazeta Robotnicza" w Katowicach, a KPP - "Czerwony Sztandar"; do środowisk inteligencji były adresowane "Wiadomości Literackie" (red. M.Grydzewski), prawicowy tygodnik "Prosto z Mostu", satyryczne "Szpilki"; rekordowe nakłady osiągała prasa katolicka, zwł. "Rycerz Niepokalanej" (zał. 1922 przez M. Kolbe), "Mały Dziennik" i "Przewodnik Katolicki". Zjawiskiem nowym były potężne koncerny prasowe, specjalizujące się gł. w wydawaniu czasopism popularnych; najw. był zespół pism "Ilustrowanego Kuriera Codziennego" wydawanego w Krakowie przez M. Dąbrowskiego, do którego - obok "JKC" - należały m.in. "Światowid", "AS", "Na Szerokim Świecie", "Tempo Dnia", "Wróble na dachu", "Tajny Detektyw"; drugim koncernem był w-wski Dom Prasy, wydawca "Expressu Porannego", "Przeglądu Sportowego", "Kina", "Cyrulika Warszawskiego", popołudniówki "Dobry Wieczór"; potężnym wydawcą prasy sensacyjnej była łódzka sp-ka wydająca "Republikę", "Express Ilustrowany", "Karuzelę", "Tarzana", "Wędrowca", "Buffalo Bila" oraz zeszyty "Co tydzień powieść"; z innych tytułów wydawanych w okresie międzywojennym zaczęły się ukazywać pisma Związku Nauczycielstwa Pol. ("Płomyk" i "Płomyczek"); łącznie w 1937 ukazywało się w Polsce 2692 tytuły, przy czym tylko kilkanaście z nich przekraczało nakłady rzędu 200 tys. egz. Do najwybitniejszych dziennikarzy i wydawców tego okresu należeli: A. Bocheński, wspomniani M. Grydzewski i M. Dąbrowski, S. Cat-Mackiewicz, W. Korfanty, A. Nowaczyński, S. Piasecki, I. Matuszewski, B. Singer (ps. Regnis, brat pisarza), K. Pruszyński, A. Janta-Połczyński, Z. Nowakowski, S. Stroński, M. Niedziałkowski, W. Kulerski, S. Jaszuński, J. Brun, K. Wrzos, nie mówiąc o licznych związanych z prasą literatach i krytykach m.in. T. Boy-Żeleński, K. Irzykowski, A. Słonimski, J. Tuwim, M. Dąbrowska. Specyficznym okresem w dziejach prasy pol. był czas okupacji hitlerowskiej; Niemcy zlikwidowali wszystkie dawne gazety, wydając w ich miejsce pisma w j. pol. zwane pospolicie "gadzinówkami" (m.in. "Krakauer Zeitung", "Warschauer Zeitung", "Goniec Krakowski", "Nowy Kurier Warszawski", "Ster"); z kolei na ziemiach okupowanych przez ZSRR ukazywały się we Lwowie "Czerwony Sztandar", w Tarnopolu "Prawda Bolszewicka", w Wilnie "Gazeta Codzienna" i "Gazeta Ludowa"; równolegle nastąpił rozwój prasy konspiracyjnej, wydawanej zwł. przez ZWZ-AK - jej nakłady sięgały kilkunastu tys. egz.; najw. znaczenie miał "Biuletyn Informacyjny" red. przez A. Kamińskiego, z nakładem sięgającym 50 tys. egz.; nadto spore znaczenie miały "Wiadomości Polskie", "Żołnierz Polski", "Wolna Polska", "Polska Walcząca"; 1941-44 ukazywał się dwutygodnik "Rzeczpospolita Polska" - naczelne pismo Delegatury Rządu na Kraj; kilka tytułów wydawały harcerskie Szare Szeregi (m.in. "Źródło", "Dęby", "Drogowskaz", "Dziś i Jutro"); oryginalnym posunięciem było wydawanie ok. 15 tytułów prasy dywersyjnej w j. niem. (np."Der Soldat", "Der Hammer"); w samej tylko Warszawie działało ok. 150 nielegalnych drukarń; łącznie wydano ok. 1500 tytułów pism konspiracyjnych (ok. 50 w 1939, ok. 600 tytułów w 1944). Po 1945 roku prasę prywatną zlikwidowano, uruchomiono cenzurę prewencyjną (Biuro Kontroli Prasy, 1946 przekształcone w Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk), powołano Inst. Wydawniczy Sp-nia Wydawniczo-Oświatowa "Czytelnik", do którego należała większość tytułów, m.in. ogólnokrajowe dzienniki "Rzeczpospolita" i "Życie Warszawy", regionalne "Dziennik Polski", "Dziennik Zachodni", "Dziennik Bałtycki" itp.; nakładem "Czytelnika" zaczęły się też ukazywać ilustrowane tygodniki ("Przekrój", "Szpilki", "Stolica"), pisma społ.-polit. ("Odrodzenie", "Kuźnica"), kult. ("Twórczość") oraz popularno-naukowe i specjalistyczne ("Przegląd Techniczny", "Problemy", "Poznaj Świat"); powołano także Polską Agencję Prasową i kilka innych, pomniejszych; do 1948 ukazywało się także kilka tytułów związanych z działającymi wówczas partiami politycznymi, m.in. należąca do PSL "Gazeta Ludowa", a także "Nowa Epoka" (SD), "Robotnik" i "Express Wieczorny" (PPS), "Słowo Powszechne" (PAX), "Tygodnik Powszechny" (katolicki), "Walka Młodych" (ZMW); szczególne preferencje posiadały pisma PPR - "Trybuna Wolności", "Trybuna Robotnicza", "Nowe Drogi", "Głos Ludu" i inne; 1947 PPR powołała Robotniczą Spółdzielnię Wydawniczą "Prasa", która stopniowo przejęła większość ukazujących się w kraju tytułów (1948 wcielono do niej wyd. "Wiedza", 1950 "Czytelnika", powołując równocześnie Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu Prasy i Książki "Ruch") oraz uruchamiając we wszystkich miastach wojewódzkich organy PZPR; prasę katolicką ograniczono (1953 "Tygodnik Powszechny" przejął PAX), pisma niezależnych stronnictw politycznych zlikwidowano, "Odrodzenie" i "Kulturę" zastąpiono "Nową Kulturą"; z tytułów uruchomionych w latach stalinowskich na uwagę zasługują "Przyjaciółka", "Życie Literackie", tyg. "Świat", mag. "Młody Technik"; odwilż polit. po śmierci Stalina przynosi pojawienie się "Dookoła Świata" i katowickiej "Panoramy", a przełom październikowy 1956 reaktywowanie pism SD i PSL, zwrot "Tygodnika Powszechnego", powstanie szeregu nowych tytułów jak "Prawo i Życie", "Argumenty", "Odra", "Odgłosy", "Przegląd Kulturalny"; znaczącą rolę odgrywa w tym okresie studencki tygodnik "Po prostu", zamknięty 1957 za rewizjonizm (a właśc. za zbytni krytycyzm): 1957 powstała "Polityka", a także Ośrodek Badań Prasoznawczych w Krakowie, 1963 zlikwidowano "Nową Kulturę" i "Przegląd Kulturalny" powołując w ich miejsce "Kulturę", 1965 powstało "Forum" - jedyny w krajach obozu socjalistycznego tygodnik stanowiący przegląd prasy światowej; w latach 70. powstaje m.in. "Literatura", spory autorytet zyskuje "Przegląd Techniczny - Innowacje", mnożą się pisma specjalistyczne, hobbystyczne, młodzieżowe; łączna liczba wydawanych tytułów sięga w tym okresie 2500; utwierdza się równocześnie monopolistyczna rola koncernu RSW "Prasa-Książka-Ruch", do którego 1975 należy 85% nakładów całej prasy (m.in. 46 dzienników, 190 czasopism, Polska Agencja Interpress, Centralna Agencja Fotograficzna, Krajowa Agencja Wydawnicza, sieć wydawnictw i drukarń regionalnych, ogólnokrajowy kolportaż); nowy podział terytorialny kraju (1975) staje się impulsem do utworzenia ok. 30 tygodników regionalnych w stolicach nowych województw; w poł. lat 70. pojawia się także wydawana przez demokratyczną opozycję (poza oficjalnym obiegiem) prasa opozycyjna, m.in. "Biuletyn Informacyjny KOR", "Głos", "Robotnik", czasopismo polit. "Krytyka", "Res Publica", lit. "Zapis", "Puls" i inne, łącznie ok. 200 tytułów; znamieniem zmian związanych ze strajkami 1980 są nowe treści w dotychczas ukazujących się czasopismach i legalny, ogólnokrajowy "Tygodnik Solidarność" - jak większość tytułów (łącznie z pismami partyjnymi) zawieszony 13 XII 1981, po wprowadzeniu stanu wojennego; w miarę łagodzenia jego rygorów następuje stopniowe "odwieszanie" tytułów, ukazują się nowe czasopisma społ.-polit. m.in. "Rzeczpospolita", "Przegląd Tygodniowy", "Tu i Teraz", kilka pism katolickich; równocześnie wznawia działalność drugi obieg, w którym większe znaczenie uzyskują "Wiadomości", "Tygodnik Mazowsze", "Hutnik", "Arka"; po transformacji ustrojowej 1989 pojawia się prasa niezależna, której symbolem staje się "Gazeta Wyborcza" kierowana przez A. Michnika; następuje zniesienie cenzury, likwidacja koncernu RSW, szereg tytułów pada, m.in. "Życie Literackie" i "Kultura", powstają liczne nowe m.in. "Gazeta Polska", "Twój Styl", "Pani"; na pol. rynek wkraczają koncerny zagr. (Hersant, Passauer Neue Presse, Orkla, Bertelsman, H. Bauer, Springer, Burda i inne uruchamiając szereg pol. edycji czasopism obcojęzycznych oraz przejmując kapitałowo znaczną część pol. rynku prasowego, zwł. dzienników lokalnych oraz przytłaczając rynek zalewem kolorowych tygodników nie zawsze wysokiej jakości (m.in. "Tina", "Bravo", "Popcorn", "Playboy", "Elle"); przejściowy rozkwit przeżywa prasa lokalna; w latach 90. najw. nakłady uzyskuje "Gazeta Wyborcza" z 20 mutacjami terenowymi i licznymi dodatkami, która opanowuje ponad 50% rynku reklam prasowych, kształtując nakład na poziomie 600 tys. egz.; nakładem konkuruje z nią "Super Express", z dzienników spore znaczenie osiaga "Rzeczpospolita"; początek nowego stulecia przynosi spadek czytelnictwa gazet codziennych na całym świecie, także w Polsce; średni nakład dzienny (I-XI 2002) wynosił dla najpoczytniejszych tytułów: "Gazeta Wyborcza" - 420,1 tys. egz., "Super Express" - 301,5, "Rzeczpospolita" - 188,3; "Gazeta Pomorska" - 101,8; "Dziennik Zachodni" - 89,5; "Dziennik Bałtycki" - 76,7; "Dziennik Polski" - 69,2; "Express Ilustrowany" - 63,3 tys. egz.; wśród tygodników społ.-polit. ważniejszą rolę odgrywa nadal "Polityka", polska edycja "Newsweeka", poznańskie "Wprost", "Przegląd" (wcześniej pt. "Przegląd Tygodniowy") oraz redagowane przez J. Urbana skandalizujące "Nie". Ruch dziennikarski po 1989 ulega rozbiciu, obok reaktywowanego Stow. Dziennikarzy Pol. (rozwiązanego w stanie wojennym) działa Stow. Dziennikarzy RP (zawiązane 1982) oraz powstałe 1991 Stow. Dziennikarzy Katolickich i 1998 Syndykat Dziennikarzy Polskich. Z dziennikarzy, którzy w latach powojennych odcisnęli swoje piętno na prasie polskiej warto wymienić nazwiska R. Kapuścińskiego, J. Giedroycia (red. emigracyjnej "Kultury"), J. Borejszy (twórca "Czytelnika"), S. Bratkowskiego, Z. Broniarka, K. Dziewanowskiego, M. Eilego (założyciel "Przekroju"), D. Fikusa, W. Giełżyńskiego, W. Górnickiego, G. Jaszuńskiego, J. Kalabińskiego, S. Kisielewskiego, H. Korotyńskiego (wieloletni red. naczelny "Życia Warszawy"), H. Krall, K. Małcużyńskiego, A. Małachowskiego, T. Mazowieckiego, A. Micewskiego, A. Michnika, E. Osmańczyka, D. Passenta, S. Podemskiego, M. Podkowińskiego, Z. Szeligi, M.F. Rakowskiego (wieloletni red. nacz. "Polityki"), K.T. Toeplitza, B. Tomaszewskiego (najwybitniejszy dziennikarz sportowy), J. Turowicza (twórca i wieloletni red. "Tygodnika Powszechnego"), L. Wolanowskiego, z młodszych - m.in. W. Jagielskiego, J. Paradowskiej czy J. Żakowskiego.