Tadeusz Miciński, Wybór poezji, wstęp i oprac. W. Gutowski
WSTĘP
V W mroku gwiazd - poemat metafizycznego protestu i rozpaczliwej nadziei
- można czytać tomik jako pewna całość (stąd poemat)
- autor w spisie treści podzielił tomik na siedem dużych cyklów, dwa z nich maja jeszcze podcykle; grupy ze wspólnym podmiotem wypowiedzi lub podobną poetką
- autor również używa słowa poemat w dedykacji dla żony „kończący się tu poemat W mroku gwiazd”
1) Ekspresja, kreacja, ocalenie (zarys programu)
- Koloseum - utwór inicjalny
Oryginalny program szczytowej fazy Młodej Polski
Prolog poematu, inwokacja
Sytuacja wypowiedzi: wewnętrzny pejzaż to świat po katastrofie, cierpienie, szaleństwo, obszar otwarty, ślady świetnej przeszłości, lęki i jednoczesna możliwość działania
Destrukcja i poczucie wolności
Doświadczenia rozpadu i przekroczenie granic „ja” i kultury macierzystej
Możliwość penetrowania mare tenebrarum „głębii duszy”
Podwójny ruch wertykalny (ruch wertykalny jest kluczowym motywem w poezji Micińskiego): wstępowanie i zejście w chaotyczne ciemności
Poeta jest jednocześnie poznającym różne kultury i tym, który poznaje głębie duszy - ekspresjonista, hermeneuta symboli i mitów, kreator, terapeuta, zbawca
Końcówka - zejście w głąb staje się wywyższeniem - im głębiej schodzi, tym swobodniej osiąga pułap transcendencji, wolności twórczej
Konteksty w twórczości innych modernistów: Przybyszewski, Kasprowicz, Staff - Miciński jest wobec nich polemistą: wbrew Przybyszewskiemu szuka odrodzenia religijnego i moralnego, jest pocieszycielem i jednocześnie śmiało wyraża nieświadome; przeciwnie niż Tetmajer nie produkuje gotowych doskonałych przedmiotów, tylko fragmentaryczne wizje; przeciwnie niż Kasprowicz swobodnie porusza się na polach innych wiar, odwołuje się do religijnego panteonu; przeciwnie niż Staff boi się zatracenia w głębiach duszy, psychicznych labiryntach
Symbolika ruchu wertykalnego wyraża dynamikę życia jednostki i społeczeństwa, narodu; w poezji zazwyczaj jest to dialektyka obumarcia-odrodzenia, czasem jednak bohaterowie giną w ciemnościach
Świat pulsuje rytmem regresu, rozpadu, katastrofy, śmierci i odrodzenia, kreacji, wolności, nadziei
2) Wymiary świata poetyckiego
- poezja Micińskiego jest polem walki między chaosem a porządkiem
- chaos można rozumieć dwojako:
Spontaniczne skomplikowane przeżycia, które nie mieszczą się w tradycyjnych formach - stąd ich burzenie, zrujnowanie systemów symboliczno-mitycznych (Czarne xsięstwo)
Dezintegracja rzeczywistości, natłok dręczących obsesji, które potęgują cierpienie i absurd
- porządek jest rozumiany analogicznie do chaosu
Dążenie odrodzeńcze, integrujące, próbujące stworzyć nowe relacje z człowiekiem, światem, Bogiem
Porządek jako pseudoład świata-więzienia (Reinkarnacja, Ananke, Zamek duszy)
- walka między ładem a chaosem nie jest rozstrzygnięta
- zewnętrzna warstwa tekstu pokazuje „poetykę zaskoczenia” (oksymorony, antytezy, kontrasty)
Celowe burzenie początkowej regularności wersyfikacyjnej na rzecz nieregularnego wiersza wolnego - dynamika emocji, konflikty wewnętrzne podmiotu (Minotaur, Zamek duszy)
Te najbardziej mroczne partie ostentacyjne regularny rytm - podkreślenia kontrastu między cierpieniem a mową lub oswojenie tego cierpienia (In loco tormentorum)
Emocyjny wiersz wolny (Strach)
Dekonstrukcja formy np. sonetu (Palmy), ballady (Strach, Baśń)
Zestawienia wierszy regularnych i nieregularnych obok siebie
Antytezy, składnia mówiona (zdania niedokończone, wykrzykniki, równoważniki zdań, elipsy, wtrącenia, pauzy, nawiasy) - nie jest to jednak język potoczny, przeciwnie, leksyka jest symbolistyczna 9obrazowe równoważniki, zestawienie pól semantycznych sakralnych i demoniczno-bluźnierczych), ale pozorny „nieporządek” zbliża poetę do ekspresjonizmu
- wyobraźnia o cechach onirycznych - wizje, halucynacje
- udramatyzowane fabuły oniryczne, zakończone przebudzeniem, demaskują treści naganne, wyparte, tym bardziej dręczące
- wizje senne są też znakiem mocy wieszcza
- sny bliskie marzeniu (terapeutyczne, bliskie kontemplacji, harmonia, istnienie ukrytego porządku świata, również sny erotyczne, które są maską ideału) i sny-koszmary (egzystencjalne lęki, poczucie osaczenia i absurdu, upiorność jest źródłem lęku i bluźnierstwa, sen-tortura wywołuje masochistyczne rozkosze, sen trupi - rozkład, rozterki, niepewność, nekrofilskie pragnienia; Strach)
- znaczenie przestrzeni
Bohaterowie są w ciągłym ruchu, ciągle przekraczają granice przestrzeni, które są formami ekspresji
Egzystencja bohaterów jest złączona z pejzażami, przez które przechodzą
Opozycje przestrzeni zewnętrznej/wewnętrznej, immanentnej/transcendentnej, mieszkalnej/kosmicznej, ale nigdy nie subiektywna/obiektywna - zawsze jest subiektywna
Dwie główne opozycje przestrzeni: kosmiczna/ intymna i osaczenia, katastrofy/ocalenia > 4 główne odmiany symbolicznych przestrzeni:
Intymne przestrzenie osaczenia - np. symbole architektoniczne znane z literatury mistyczne, pozbawione swych pozytywnych znaczeń, za to wywołujące poczucie uwięzienia (labirynty, narzędzia tortur, stojąca woda)
Intymne pejzaże ocalenia - azyle wewnętrzne bohaterów, nietrwałe, enklawy ładu i szczęścia
Przestrzenie kosmosu-więzienia - pejzaże wyludnione, bez życia, zamrożone, przestrzenie otwarte, wypełnione energią rozkładu i śmierci, w których symbole wiary i żywioły wolności ulegają destrukcji i potęgują cierpienie, obszary daremnego poszukiwania
Kosmiczne przestrzenia ocalenia - pejzaż jako boska księga natury, otwarty, wieloznaczny pejzaż dążenia ku Bogu
- podmiotami wypowiedzi Miciński najczęściej czyni symbole-maski, postaci z różnych mitologii i tradycji literackich
- jest siedem cyklów poetyckich (znaczenie symboliczne siódemki, siódemka pojawia się również później, w niektórych utworach, jest to więc świadomy zabieg)
- pierwszy cykl jest zapowiedzią lucyferyzmu, ostatni franciszkanizmu - osobliwa rama całości
- Lucyfer
symbol człowieka, który w indywidualnym buncie dostrzegł warunek swojej autonomii i podstawę twórczości
postać tragiczna, niejednoznaczna, sprzeczna - ma świadomość jednoczesnego istnienia w materii, mroku i niebie, przeniknięty wolą życia, wola wiedzy i samopoznania
skupia w sobie ból istnienia - wybrał dla siebie taki nie inny los, jak samobójca (Samobójca), sprzeciw wobec chaosu i wobec prseudoporządku
- wątki franciszkańskie - prawie nie zauważane
w ostatnim cyklu bunt zastąpiony został gestem ofiary i pokory
lucyferyczny św. Franiszek - cierpi, posiada atrybuty szaleństwa, ale przeżywa wszechobecność Boga
- znaczenie finalnych utworów w cyklach - wyrażają postawy opozycyjne wobec inicjalnych - sygnał przemiany, albo współistnienie przeciwieństw, albo nawet potwierdzenie sytuacji początkowej
3) Wobec agresji Boga
- Bóg jako zazdrosny tyran, który niszczy azyle człowieka, u którego zobaczył jakieś kreacjonistyczne możliwości
- niszczy zwłaszcza to, co wiąże się z azylem zamieszkanym przez wymarzoną postać idealnej kobiety
- to Bóg jest centrum i źródłem zła (a nie, jak u innych modernistów, determinizm przyrody, czy przewrotność szatana)
- dekonstrukcja podstawowych tekstów tradycji religijnej
tekst poezji mistycznej
tekst „wielkiej fabuły” chrześcijaństwa (od genesis do eschatologii)
- śmierć Boga w samej głębi duszy (czyli tam, gdzie według mistyków Bóg miał się autentycznie objawić)
- jednak nawet w pejzażach tortury ukazują się jakieś elementy sacrum - na progu śmierci, w momencie kulminacyjnym tortury pojawia się wizja sakralno-terapeutyczna
4) Bezsilność bogoburców.
- odpowiedzą na agresję Boga są tytaniczni bohaterowie - w rzeczywistości są oni jednak slabu, bezsilni, bo jest za dużo destrukcyjnych impulsów, energia twórcza zostaje zdegradowana (Głębiny Duch)
- moc okazuje się być iluzja, makrokosmos makrochaosem - konsekwencją jest zerwanie stosunków z innymi z Bogiem, wybuch nihilistycznych sił
- Bóg jest odpowiedzialny za wewnętrzna sprzeczność człowieka - jest kusicielem i zwodzicielem
- bunt, który odziera Boga z atrybutów mocy podkreśla jednocześnie metafizyczną samotność człowieka
- konsekwencją takich przeżyć jest zgoda na śmierć
5) Drogi twórczej wolności
- bohaterowie Micińskigo przez swoje próby buntu pokazują pewną drogę twórczej wolności
- nie zawsze jest to wolność pozytywna, często jest zła - nasycona zbrodnią, kreacją świata na opak, bluźnierstwem, łamaniem tradycyjnej symboliki religijnej
- przekonanie o tym, że cierpienie buntownika jest większe i bardziej patetyczne niż Chrystusowe
- pokazywane obrazy są obrazami duszy - nie ma tu miejsca na mimetyczność - to też jest rodzaj wolności twórczej
- pokonanie przeznaczenia
- znaczenie gwiazd - raczej w rozumieniu gnostyków, którzy obawiali się tak wielkiej osaczającej człowieka doskonałości
6) Wobec kobiety - osobliwości wyobraźni erotycznej
- motyw spojrzenia - banalny do granic, ale Miciński sobie z tym poradził, mówiąc o spojrzeniu jako początku wędrówki w głąb duszy partnerki
- dwa typy kobiety
anima - kobiecy ideał, prawzór życia, obraz Innego, nie-ja
magna mater - pierwotne związki z naturą
- spotkanie z animą jest niejednoznaczne, wywołuje konflikt - idealny obraz przekształca się w obraz agresywnej kobiety
- z kolei spotkanie z czułą, opiekuńczą kobietą wywołuje agresję w bohaterze (on się boi osaczenia, skrępowania możliwości działania)
- zawsze jest niespełnienie
- wiersze, w których podmiotem mówiącym jest kobieta - wyrażały wieczny konflikt między naturą a kulturą
- wszystkie kobiece maski opalizują sprzecznościami
- inna funkcja kobiecych masek - wzmocnienie dialogowości
7) możliwość niemożliwego: perspektywy zbawienia
- motyw ofiary
- ofiara postrzega siebie jako ziarno rzucone na siew, które może zginąć
- poddaje się oczyszczającej mocy ognia (to z tradycji hinduskiej)
- jedynie przez zgłębianie psychicznych ciemności, przez obumarcie, można osiągnąć nowe życie
- próby przejścia na stronę mistyczno-religijnej harmonii - sen terapeutyczny - spotkanie z Chrystusem poprzedza spotkanie z ukochaną, niestety świat taki jest niedostępny dla bohatera
- cykl Już świt jest najbardziej rozjaśnionym elementem zbioru - poprzedzony cytatem z Naśladowania Chrystusa - krystalizacja chrześcijańskiej wizji odrodzenia-zbawienia (oczywiście już następny cykl ją neguj na rzecz „religii potępnienia”)
- próby osiedlenia się w świecie boskiego porządku, nadzieja na to, że nieład jest tylko subiektywnym wrażeniem > modlitwa wielbiąca
- szczęśliwa natura - wyidealizowany obraz „boskiej księgi”, znaczenie „Boskiej Kobiecości” (nawiązanie do ikonografii maryjnej)
- harfa - znak twórczości, często ukrytej, utożsamianej z wiedzą profetyczną - strzaskana harfa potęguje osamotnienie i poczucie katastrofy
I W MROKU GWIAZD
Lucifer (tytuł podcyklu)
Podmiot nazywa siebie ciemnym płomieniem bożym, królem komet, piorunem burz, otchłanią tęcz. Ale nie ma właściwie żadnej mocy, mógłby nad sobą zapłakać, słońce jest jego wrogiem, bo wielbi Boga.
[Mój duch łańcuchem skuty do ziemi…] - Duch przykuty do ziemi łańcuchami, ma skrzydła, jest samotny, był jak bogowie, a teraz burze, wichry po nim płaczą.
Melancholia
[Oto mej duszy świątynia…]
Inferno (piekło) - podmiot zazdrości szatanowi jego doli. Szatan „wszponia się” w ciało podmiotu i mówi: „jam jest twój skryty człowiek”
Ananke - gwiazdy wydały sąd o podmiocie, będzie on wiecznym tułaczem. Jego duch odpowiada, że w tym tułaniu jest wolność
Nokturn
Motywy ciszy, ciemnej i twórczej nocy, wież-więzień, kolory (czarny, purpura, niebieski), zakrwawione ręce, ciemny hymn, księżyc, bicie dzwonów, podziemny labirynt (do którego schodzi podmiot), kwiaty ze szronu
Zamek duszy - motyw harfy pod lodem (bohater nią jest). Bohater czuje się więźniem własnej duszy, Bóg jest nieczuły na łzy, Podmiot chce się zbuntować, nie będzie się spowiadać Bogu, jest gotowy bluźnić. Bóg jest jak Piłat, jest też „opuszczonym starcem”. Bóg odszedł, a bohater został sam w spleśniałym grobie, prowadzi go jakaś mściwa ręka w kieruku wiecznego żalu. Wiersz jest bardzo ekspresyjny - dużo pauz, nawiasów, wykrzyknień, myślników.
Madonna dolorosa
Wiersze inspirowane działalnością hiszpańskiej inkwizycji, o spalaniu na stosie