CZAROWNICE I PROCESY CZAROWNIC W ROSJI
Niewielka ilość opracowań i wciąż jeszcze ogromna liczba niezbadanych źródeł tkwiących w archiwach i muzeach rosyjskich sprawia, iż tematyka ta nie jest do końca zbadana. Ponadto taki stan rzeczy spowodowało przeświadczenie , że w Rosji procesów czarownic nie było. Obecne badania dowodzą , że nawet współcześnie w świadomości ludowej postać czarownicy jest wciąż żywa i głęboko zakorzeniona. Wciąż jednak zadrą pozostaje nieliczność prac odnoszących się do tej tematyki. Warto zaznaczyć przy okazji specyfikę Ukrainy, na której terenach procesy były powszechniejsze niż w Rosji, a to z tego względu, iż znajdowała się ona w kręgu zasięgu wpływów Polski, a co za tym idzie pośrednio prawa zachodniego- Sachsenspiegel, które dotykało tej tematyki systematyzując poniekąd postępowanie procesowe. W Rosji natomiast oddziaływanie prawa zachodniego miało zdecydowanie mniejszy wymiar jeśli w ogóle tam dotarło.
Wiara w czary we wschodniej części Europy była nieodłącznym i naturalnym elementem świadomości i kultury ludowej. Ponadto różnica w występowaniu tych zjawisk ma też swój religijny wymiar w postaci różnic zasięgu wpływów kościoła zachodniego rzymsko-katolickiego , w którym procesy te były prawnie usankcjonowane, wobec z goła innej polityki kościoła prawosławnego. Stąd też granice wpływów tych kościołów znajdują odzwierciedlenie w rozprzestrzenianiu się prześladowań czarownic( im dalej na zachód tym więcej-Ukraina i Białoruś- porządek sądów miejskich. W Rosji w przeciwieństwie do zachodu przez długi czas nie było przepisów prawnych skierowanych konkretnie przeciwko czarownictwu. Kolejnym istotnym motywem jest to, iż w kraju tym znajomość sztuki magicznej i czarowania nie była poczytywana za grzech sama w sobie, badano tylko faktycznie powodowane szkody.
W pewnym sensie histeria prześladowań rozprzestrzeniające się wówczas na zachodzie jakby rozbiła się o zachodnią granicę Rosji. Nie było tam typowych organów władzy skierowanych konkretnie na walkę z czarownictwem, w przeciwieństwie do krajów chrześcijańskiego zachodu. To oczywiście nie świadczy o tym, że procesów w Rosji nie było. Owszem istniały choć miały nieco inny wymiar ( Novombergski- 33 procesy w Rosji centralnej). Mimo podobieństw w zjawisku tym występowała różnica w fazach procesu pomiędzy wschodem i zachodem. Różnica właśnie polega na wymiarze zjawiska prześladowań w obu częściach Europy a nie na samej istocie czynności. Prześladowania w Rosji głównie rozwijają się w wiekach 17-19.
2. Merytoryczne znaczenie procesów o czary w Rosji.
Późniejsze rozprzestrzenienie się procesów o czary w Rosji wynika też, iż nie docierały tam przez długi czas prace, które systematyzowały to zagadnienie, regulując zasady prześladowania czarownic i określając prawnie to przewinienie. Nie ma dowodów na to , że znana praca Melleus maleficarum była znana wcześniej niż I poł. XVII wieku, podobnie było z bullą papieża Innocentego VIII-Summis Desiderates (1484), która nie docierała do kraju, gdzie panowało prawosławie.
Dopiero w poł XVII nastąpiły pewne zmiany w tej kwestii, ma to również podłoże ekonomiczno-gospodarcze. W tym czasie nastąpił rozwój gospodarczy w Rosji i można powiedzieć ogólny postęp, zaczęły się coraz bardziej rozwijać instytucje prawne. Warto jednak zaznaczyć , że czasy te ze względu na skomplikowane relacje społeczne, walkę klas i częste z tego powodu konflikty zwane są mrocznymi. To wszystko z pewnością miało swój wpływ na popularyzację prześladowań czarownic w owym czasie, które nierzadko wiązały się z ową walką klas. Na co wskazuje również skład społeczny par denuncjatorów i denuncjowanych.
W tym czasie pojawiło się wiele przetłumaczonych prac z Europy zachodniej, był to pewien kanał komunikacyjny wykorzystany przez demonologów i inne osoby związane propagacją prześladowań na zachodzie, które to przybierały rozmiary histerii. Również władze kościoła zachodniego szukały drogi by móc oddziaływać w Rosji. Te wszystkie czynniki znalazły odzwierciedlenie w wydanych wówczas regulacjach prawnych( o których wspomniałam). Działania władz państwowych i kościoła zostały skierowane na czarownice o czym świadczy dekret cara z 1649 roku. Do walki z czarami zostali oddelegowani urzędnicy państwowi w postaci wojewodów, przykładem wojewoda von Karpovo, który donosi o ludziach uprawiających czary na terenie zasięgu jego kontroli. Dekret ów był momentem przełomowym ,ponieważ wreszcie pojawiły się podstawy prawne oraz odpowiednie instytucje, delegaci władzy, natomiast same czary zaczęły być postrzegane jako zło, przestępstwo. Mimo to w procesach w Rosji widać pewien chaos ,rapsodyczność. Brakowało cały czas pewnego porządku i klarowności jaki występował na zachodzie. Brak usystematyzowania przebiegu procesu, spisaniu zeznań, materiałów procesowych, protokołów, co oczywiście utrudniło późniejszym badaczom pracę nad tym zagadnieniem. Często zeznania świadków spisywano schematycznie i skrótowo. Pojawiały się w większości przypadków spisane zeznania świadków, wyrok, czy protokoły tortur. W XIX wieku zjawisko to w Rosji nabrało politycznego zabarwienia, związanego z carem i jego rodziną. Publikowano akta procesów czarownic uprawiających złe czary przeciwko carowi i jego rodzinie. Świadczy to, o tym jak potężnym narzędziem politycznym i nie tylko mogło być oskarżenie o praktykowanie czarów. Wiązało się to naturalnie również z ówczesnym konfliktem klas biedniejszych i zamożniejszych. Wskazują na to materiały znajdujące się w archiwach- kobiety niższego stanu wg. nich działały na szkodę bojarów, a dokładnie ich żon , jak sugerują zapisy . Ten aspekt jednak nie nabiera dominującej roli, choć walkę klasową widać w strukturze społecznej oskarżonych i oskarżycieli.
3. Definicja czarownictwa.
Pojecie to w Rosji w pewnych aspektach było nie co inaczej rozumiane niż na zachodzie, gdzie łączyło się ono przeważnie z kilkoma elementami : 1) paktu z diabłem, 2)kacerstwem,3)uprawianiem szkodliwych czarów, 4)umiejętnością latania i przemiany w zwierzęta. Te elementy jednak rzadko pojawiają się w aktach procesów czarownic rosyjskich. Widać więc, że tak koncepcja rozumienia czarownictwa niespecjalnie odnajduje odniesienie w procesach mających miejsce w Europie wschodniej. Bardziej odpowiednia wydaję się być koncepcja badacza Schrama, który określa je jako nadnaturalne szkodliwe siły. Zasadniczą różnica jest również to ,że wschodnie procesy nie wiążą się tak silnie z religią, wiarą w innego boga, czy paktem z diabłem, nacisk kładzie się przede wszystkim na znaczenie czarów jako złe i faktycznie szkodliwe. Badacze odnaleźli też inną tendencję świadcząca o tym ,że im bliżej połowy XVIII wieku tym więcej jest aspektu demonologicznego w zjawisku występowania procesów. Na zachodzie źródłami badań były historia i religia natomiast na wschodzie społeczeństwo , elementy kultury ludowej. Inną różnicą było choćby to , że na zachodzie procesy badały „magiczne” zachowania wobec mleka, natomiast na wschodzie odnosiło się to do zbóż, co bardziej podkreślało agrarność rosyjskiego społeczeństwa i kultury. Pojawiały się tezy iż w Rosji nie występowały tortury na osobach trudniących się czarami, czemu zaprzecza dekret cara, w którym jest mowa o określonych czynnościach postępowania z oskarżonym, pojawia się tam: biczowanie(powtarzalne), przypalanie podeszw, zawieszanie w powietrzu do góry nogami ze skrępowanymi rękoma. Jednakże badacze -Antonovic, Kantrovic, Speranski, podkreślają , że kończyło się zwykle na karach i torturach „lżejszych”, a palenia na stosie raczej nie były dominujące, co też jest dość dyskusyjną tezą. Występuje przeciw niej wiele wzmianek w źródłach ze po zakończeniu procesu delikwent była palony na stosie , są świadectwa z Rosji centralnej . Na wschodzie czynność ta miała nieco inną postać, wyróżniającą specyfikę tych regionów. Skazani często byli zamykani w drewnianej klatce wyściełanej słomą, którą później podpalano, podawane są również przekazy ,że w Rosji palono na placu czerwonym, bądź na lodzie. W większości procesów czynność ta była jednak nieco inaczej opisana. Otóż czarownica była zakopywana w ziemi po szyję i a następnie zakrywano jej głowę słomą i podpalano. Pojawiają się również świadectwa, że kobiety zakopywano do wysokości klatki piersiowej i tak zostawiano czekając , aż na kolejny lub trzeci dzień umrą. Są też wzmianki , ze spalenie poprzedzały też inne działania wykonywane na domniemanej czarownicy. Próba wody miała nieco inną postać- podejrzana niosła wodę na pole na skrzyżowaniu dróg, ale o tego typu działaniach powiem szerzej jeszcze później. Dodatkową kwestią jest sankcjonowanie zarzutu współwiny , lub „małego przewinienia”, w takiej sytuacji ( głównie wobec szlachty) najczęstszą karą było wygnanie do klasztoru lub na Syberię. Ok. 1/3 zesłańców umierała ponieważ nie była w stanie przeżyć w trudnych warunkach. Była to zasadnicza różnica do postaci zachodniej banicji. Istniały też kary łagodniejsze w postaci okaleczania częściowego, np. wypalania jakiejś części ciała. Kolejną rzeczą jakiej warto poświecić uwagę jest organizacja sądownicza w tamtejszych czasach, zajmująca się właśnie sankcjonowaniem i sądzeniem tego typu przewinień. Można powiedzieć, że istniały sądy wyższej i niższej instancji. Występował rodzaj sądów miejskich, sądów dla chłopów poddanych kierowane przez pana bądź hetmana danego terenu oraz sądy ludowe, w których to najczęściej zapadały wyroki w procesach o czary. Przy rozmaitych okazjach chłopi mieli wybierać ze swojej wspólnoty 3 doraźnych sędziów. Często wyroki zapadały na postawie cech zewnętrznych. U kobiet punktem zaczepienia była kość ogonowa( wierzono ,że urodzona czarownica jeszcze nie praktykująca ma ten znak niewidoczny, natomiast gdy stawała się aktywną wiedźmą pojawiało się coś w rodzaju psiego ogona), u mężczyzn natomiast znamieniem były ukryte pod gęstymi, długimi włosami rogi wielkości orzecha. Kolejnymi podstawami oskarżeń były próba wody i relacje świadków.
W XIX wieku sądy zaczęły karać oszczerców i denuncjatorów. Miało to zapobiec rozprzestrzeniającym się kłamstwom, samosądom, poszukiwaniu czarownic i karaniu ich na własną rękę, co oczywiście wprowadzało olbrzymi chaos , niekiedy amok zbiorowych osądów. Pojawiały się częste przypadki posądzania sług o czary i praktyki magiczne, grupowe spalenia. To wszystko również odzwierciedla wspomnianą walkę klas. Występują też częste przypadki przekupstwa i wynajmowania specjalnych zbirów by dokonali spalenia rzekomych czarownic na zamówienie, działało to też w drugą stronę - płonął okrutny władca , a oprawcami byli słudzy( Humeniec). Zawsze jednak podkreślano życzenie by delikwent szybko spłonął. Pewien rozprzestrzeniający się chaos, co potęgowały samowolne osądy jeszcze bardziej uwidaczniał potrzebę utworzenia instytucji, które by nad tym zapanowały.
4. Kobiety i mężczyźni jako wiedźmy( czarownicy)
O tym , że jedni i drudzy byli posądzani o czary świadczą choćby funkcjonujące w języku podwójne formy określające osobę zajmująca się czarami. Przykładem czarownika był osobnik podawany przez Seleckiego w akcie z 1738, w którym pana ziemi uznano za wampira. Dokumenty sygnalizują też zjawisko występowania czarowników zawodowych. Procesy czarownic i czarowników wydawały się nie różnić od siebie. Rolę ogrywało też pochodzenie, narodowość czarownika. To, że był on obcy dodatkowo potęgowało wrażenie, że może nieść zagrożenie. Istniały oczywiście przykłady białej dobrej magii i czarowników uzdrowicieli ( szamani). Co istotne to, to , że liczba mężczyzn na wschodzie w tym zjawisku ma znacznie większe rozmiary niż na zachodzie. Pojawia się też tendencja do maskulinizowania czarów dobrych i feminizowania czarów szkodliwych.
Źródła podają ciekawy przykład jednego mężczyzny Siemiona Kalennicenki, żołnierza armii carskiej, urodzonego rzekomo, jako wampir i wychowanego przez matkę czarownicę. Jego najważniejszą zdolnością było to, iż bezbłędnie potrafił rozpoznać czarownicę. Postać przedstawianą, jako dobrego czarownika, który dzięki swoim zdolnościom radził ojcu, które towary są opłacalne i przygotowywał zioła przeciwko złym czarom. Warto podkreślić jeszcze jeden element różniący rosyjskie procesy od zachodnich. Mianowicie chodzi o to, iż w osądzie ważny był bardziej wygląd , podłoże wierzeń ludowych, a na zachodzie teologiczno-filozoficzne podstawy. W procesach rosyjskich rzadko występuje element paktu z diabłem , na 70 procesów 5 tylko razy wspomniano diabła i 33 złego ducha, jako postać bezkształtną abstrakcyjne pojęcie, nie ma co jest kolejną różnicą, ściśle formalnie określonej postaci diabła.
5. Rosyjscy czarownicy , a ukraińskie czarownice.
Przyjrzyjmy się nieco rosyjskim czarownikom i ukraińskim czarownicom, a także procesom o czary 1700-1740 na podstawie spostrzeżeń innego badacza-Aleksandra Lavrowa, który ukazał zależności społeczne i pewne uwarunkowania historyczno- kulturowe tamtych czasów wpływające na procesy. Autor przytacza historię rodziny Puszkinów i ich służących, sednem sprawy jest to, iż pan domu Nikita Puszkin zostaje oskarżony o czary, a dokładnie chodzi o próbę otrucia cara Piotra Wielkiego, co wyjawiła na torturach służąca Puszkina. W tej historii podkreślono to, że oskarżenia w Rosji takich procesach wychodziły zdecydowanie od władzy świeckiej, a nie kościoła.
Charakterystyczne też jest , że choć denuncjatorem i świadkiem są kobiety to oskarżonym jest mężczyzna. Poniekąd łączy się to w pewien sposób z tradycjami domowymi w Rosji. Otóż to pan domu mógł w trakcie przygotowań przyjęcia wejść do kuchni i wsypać do potraw czarodziejski proszek lub schować podarunek. Stąd też w historii tamtej oskarżenie padło nie na jego żonę , ale na samego gospodarza. Można to poczytywać, jako wytłumaczenie dużej liczby mężczyzn, jako oskarżonych procesach, ponieważ wynikało to z pewnych obyczajów tradycji, które jakby uniewinniały w pewnych sytuacjach kobiety, a rzucały cień na mężczyzn. Ponadto mężczyzna w tradycji był trzonem rodziny, a rzucenie na niego podejrzeń i skazanie znacznie ją osłabiało, przez to również procesy były silnym narzędziem zniszczenia i manipulacji wówczas. Szkodliwe czary przeciwko carowi były najcięższym przestępstwem w tematyce magii w Rosji. Na terenach tych uwidacznia się szczególne podobieństwo procesu o czary z procesem politycznym. Znamienny jest też fakt prawa do obrony oskarżonego mimo, iż jest znacznie niższej kondycji społecznej niż oskarżyciel( Nikita vs. Car).Interesująca jest też ambiwalentność oskarżenia o czary i zatrucie. Co do kwestii samych procesów i ich występowania warto zwrócić uwagę na to, kto był oskarżony. Ponadto wspomnę o tym , że funkcjonowała też slawofilska teza iż w Rosji nie było ani inkwizycji, ani prześladowań. Co do różnic w podłożu oskarżeń to warto dodać też ,że na wschodzie nie rozwijała się tak demonologia, jako filozoficzno-religijna nauka o diable, a jeśli to w znacznie mniejszym stopniu. Co ciekawe , że rażąca jest przewaga mężczyzn jako oskarżonych w procesach-168 na 36 kobiet, jest to sytuacja wyraźnie odwrócona w stosunku do Europy zachodniej, nie było żadnego dziecka oskarżonego. Być może da się tą sytuacje wyjaśnić również tym iż na zachodzie była większa rola kościoła rzymsko-katolickiego , który ma charakter mizoginiczny, co sprzyjało postawienia kobiety na stanowisku wroga numer jeden. Natomiast w Rosji jak już zostało wspomniane oskarżycielem były instytucje państwowe, wiąże się to tez z tradycjami i pewnymi aspektami polityczno-społecznymi na co wskazywałam przy historii Nikity Puszkina.
Jeżeli chodzi natomiast o oskarżonych i denuncjatorów w procesach i pewną strukturę społeczną tych relacji to badania wykazują, iż najczęściej pojawiają się duchowni, na co wydaje się mieć wpływ ich wykształcenie zdolność pisania , formułowania pozwów, co odnosi się również do pisarzy, inną liczną grupą byli żołnierze, kozacy i marynarze, co wiązało się ze zmilitaryzowaną strukturą państwa Piotra Wielkiego i tym, że wojskowi byli delegowani do poszukiwania i walki z czarownicami i czarownikami. Ponadto odnośnie roli kleru i jego uczestnictwa ich oskarżenia można poczytywać, jako obronę w postaci ataku wobec silnej kultury w wierzeń ludowych głęboko zakorzenionych w społeczeństwie. Wobec takie sytuacji oskarżenia stawały się dla duchowych narzędziem walki. W kulturze ludowej występuje czarownik i jego „pacjent” natomiast przed sądem występuje równouprawnienie obu oskarżonych. Pojawia się też problem białej magii, działalności szamanów uzdrowicieli, którzy są prawie całkowicie męską grupą. Z powodu modelu funkcjonującego w świadomości mówiącego ze naturalnie to kobieta zajmuje się opieką nad chorymi i przygotowywaniem posiłków, lecznictwo mężczyzn jest poczytywane jako praktyki magiczne( Mosej-Dorfheiler). Rzadkością są kobiety uzdrowicielki . Jeszcze w XVII wieku funkcjonowały dynastie czarowników ( zdolności przekazywane w linii męskiej).
Małe egzemplum odnośnie ukraińskich czarodziejek, jako w pewnym sensie konkurencji dla rosyjskich czarowników pozwoli ukazać pewne różnice w funkcjonowaniu zjawiska w tych dwóch regionach. Otóż warte podkreślenia jest to , iż na Ukrainie znacznie silniej niż w Rosji pojawiał się aspekt demonologiczny- motyw paktu z diabłem, powodowane było to oddziaływaniem z Polski, to właśnie na Ukrainie pojawiły się pierwsze wzmianki o sabatach , a tamtejsze czarodziejki miały rolę podobną do czarowników rosyjskich.
6. Wizja czarownicy w ikonografii, jej zachowania magiczne , sposób życia i funkcje
Przykłady prześladowań czarownic, pierwsze wzmianki, zaczynają się od czasów Iwana Groźnego i ciągną aż do XIX wieku. Badacze w trakcie prac nad zagadnieniem postawili szereg pytań o czynniki historyczno-kulturowe, które mogły wpłynąć na wizerunek i rozwój czarownicy. Wśród nich odnosili się do charakterystycznej rosyjskiej dwuwiary. Międzykulturowego dualizmu współistnienia obok siebie pogańskich wyobrażeń i wiary chrześcijańskiej. Rozpatrywali znaczenie specyfiki ortodoksyjnego bizantyjskiego kościoła i charakterystycznych stosunków kościoła i państwa w Rosji i ich wpływu na prześladowania. Jakie następstwa miał brak czy też mniejszy wymiar renesansu w Rosji. Stawiano pytanie, jaką rolę miały prześladowania czarownic z prześladowaniem heretyków oraz jaki wpływ miało późniejsze pojawienie się oświecenia.
7.Wizerunk i wygląd słowiańskiej czarownicy.
Wiąże się on oczywiście silnie z wierzeniami ludowymi, sam wyraz „ved'ma” pochodzi ze staroruskiego „ved”- wiedzieć. Gdy w Europie zachodniej rozprzestrzeniało się pojęcie czarownicy jako niemieckiej „Hexe”, na wschodzie od dawna funkcjonowały w świadomości osoby trudniące się magią, posiadające zdolności uzdrowicielskie, które wykorzystywały swoje umiejętności na korzyść lub szkodę otoczenia. Określenia te były powiązane w świadomości z demonami, rytualnymi zachowaniami, sztuką czarów, zielarstwem, trucicielstwem, które to zjawiska w zderzeniu z racjonalnym światem kojarzyły się z siłami nieczystymi. Choć diabeł, demon, lucyfer, wąż czy też po prostu niszczycielska siła funkcjonowały w całej Europie, to na wschodzie jak już podkreślałam pakt z diabłem nie odgrywał tak istotnej roli.
W ludowej wierze występuje też przeświadczenie o powiązaniu czarownic z demonami, zdolność wpływania na innych ludzi, występuje jej wielopostaciowość, zdolność do transformacji w budzące postrach istoty. Włosy wiedźmy są szare, skołtunione, nierzadko ma ona jakieś fizyczne upośledzenie w postaci garbu, bądź też porusza się pochylona i wykrzywiona. Jaka wyjątkową cechę czarownicy podaje się jej spojrzenie. Jej oczy sygnalizują mrok , chłód mogący w każdej chwili zapłonąć, w pojedynczych przypadkach sugeruję się ślepotę wiedźm. Pod żadnym pozorem w jej oczy nie może patrzeć śmiertelnik. Czarownice mają zły nieprzyjazny charakter, są typem samotnika i żyją na odludziu. Jej powiązanie z demonami podkreślają cechy fizyczne: pozostałość ogona, podwójny rząd zębów, wąsy, rogi, krzaczaste brwi, cechy te pojawiają się w różnych zestawach zależności o regionu.
Jak widać jej wygląd przypomina inne demony, co dodatkowo podkreśla pewne koneksje czarownic funkcjonujące w wierzeniach. W analogii do diabła ma ona zdolność do przemiany w inne istoty. Zwykle są to: koty, psy, świnie, krowy, , króliki ,owce, wilki, sarny oraz ptaki: sroki, sowy ,wrony, kury, kaczki, bociany, a także insekty: muchy, pająki , motyle, mole.
Wizje te do dziś odbijają się echem w języku słowiańskim przysłowiach i przesądach. np. jeśli drogę przebiegnie kot lub królik, aby znieść zły urok wiedźmy należy 3 razy splunąć przez ramię. Uważano także , że czarownice mogły się przemieniać w rzeczy martwe i rośliny:: koło, sitko, kłębek wełny, kupę liści, kije, gałęzie, kosz wiklinowy, krzew jeżynowy. Czasem stawając się niewidzialna opuszcza w nocy swoje ciało i czaruje. W Rosji centralnej przyjmowało się , że ciało czarownicy śpi w nocy, podczas gdy dusza w tym czasie wylatuje przez komin. Obracanie ciała rzekomej czarownicy miało zapobiec powrotowi jej duszy i spowodować jej śmierć.
8.Siedziba słowiańskiej czarownicy i jej geneza.
Siedzibą słowiańskich czarownic była góra czarownic „vedmina góra”, przypuszczano, że była to Łysa Góra, dawne miejsce pogańskich kultów. Element sabatu pojawił się nieco później w wierzeniach ludowych. Opisuje się loty czarownic przy pomocy moździerzy, mioteł, szpadli, kosy, wideł, na pogrzebaczach, kijach, pługu, bronie, końskim łbie oraz rozmaitych zwierzętach , srokach lub ludziach .Jest również przyjęte ,że czarownica przed lotem smarowała się tłuszczem z kreta i w czasie wypowiadania zaklęć wylatywała przez komin. Gdy tylko wszystkie czarownice zebrały się na górze tańczyły z diabłem, czciły róg kozy i knuły intrygi przeciwko ludziom. W kulturze słowiańskiej orgie czarownic i ich związki z diabłem należą do wątków nielicznych mających mniejsze znaczenie niż na zachodzie. Przestrzeń życiowa, środowisko ich funkcjonowania nie jest tak dokładnie określona jak innych demonicznych istot, mamy za to ich magiczne zachowania przed lotem oraz rozmaite miejsca zgromadzeń postaci: gór, skrzyżowań dróg, pól oraz konkretnych drzew: dębu, gruszki, sosny, brzozy i topoli.
9. Funkcje czarownic ( czary szkodliwe, czarownictwo)
W nauce współczesnej wyróżniono czarną i białą magię .Odnośnie zagadnienia słowiańskich czarownic ujawnia się ambiwalentność magii białej dobrej i twórczej oraz niszczycielskiej. W świadomości ludowej zagrażające egzystencji katastrofy naturalne: powodzie, susze, burze, są przypisywane, jako element działania czarownic. Walka z naturą i jej skutkami na egzystencję ludzi miała niewątpliwie swoje odzwierciedlenie w wizerunku czarownic.
Wśród działalności czarownic i uroków rzucanych przez nie w wierzeniach ludowych wyróżnia się kilka grup. Było to oddziaływanie na zwierzęta domowe, zbiory, środki życia. Rodzaj oddziaływań wiązał się niewątpliwie z agrarnym charakterem społeczeństwa słowiańskiego, wg. którego czarownice posiadały zdolność by zniszczyć ich bydło, plony lub podejmować inne działania mające zaburzyć podstawy egzystencji ludzi. W tradycji ukraińskiej i białoruskiej pojawia się często motyw szkodzenia bydłu, odbierania mleka krowom. Mówiło się, iż w trakcie przesilenia letniego czarownica w nocy zbiera rosę z łąk i pól, i między kłosami rozciąga linie z kradzionych koszul , chust i innych tkanin moczy w rosie, a następnie wyżyma wlewając to do mleka. Inna opowieść mówi o czarownicy tarzającej się w rosie, aż do wschodu słońca, tłucze trawę rózgą , kosi ją z cudzych pól i karmi nią swoje bydło. W wigilię kradnie ziarno i nawóz, doi mleko z linek na pranie, z cugli, bądź myje dojarkę i pomyje wylewa na ulicę ,żeby cudze bydło po tym przeszło. Na Ukrainie i Słowacji wierzono , że wiedźma kradnie plony z pól. W Rosji zabiera plony do siebie lub je niszczy, bądź rzuca uroki na pola i ogrody.
Widać tu więc podobne motywy działalności niszczycielskiej czarownicy. Wiedźmy były też sprawczyniami wszelkich szkód codziennego życia domowego: zrywanie nici, kradzież przędzy oraz wszelkie inne niepowodzenia w produkcji domowej, a także całego gospodarstwa. Pojawiały się też liczne rodzaje magii szkodliwej prowadzące do chorób lub śmierci ofiary, zwierzęcia lub człowieka. Centralny wpływ w słowiańskiej wierze odgrywało szkodliwe oddziaływanie czarownicy na stosunki międzyludzkie, płaczące dzieci i bezsenność, nie dochodzenie do skutku wesel i kłótni rodzinnych.
10. Rozpoznanie czarownicy( próby)
Podstawowym problemem było to, jak odróżnić czarownicę od zwykłej kobiety, która jest niemniej szkodliwa dla innych. Jedną z prób było przeskakiwanie nad ogniskiem. Inną było wylewanie zaczarowanego mleka na ognisko lub rozgrzany sierp. Gotowano też ukradzione przez czarownice chusty razem z 3 lub 9 igłami osikowymi. Można było przyłapać czarownicę w stodole, jak przemienia się w jakieś zwierzę w nocy :ropuchę lub staje się niewidzialna by wydoić krowy. Aby ją zobaczyć należy spojrzeć przez pryzmat osikowych bron lub po prostu ukradzionych. Kolejną metodą było założenie nowej koszuli i nowych spodni na lewą stronę ,narzucenie sieci rybackiej i położyć na ognisko rozpalone na środku podwórza, a na koniec należy ją przykryć bronami. W całej Rosji , Ukrainie i Białorusi stosowano jeszcze okaleczanie zwierząt w związku z wiarą w możliwości przemiany czarownic w żaby lub ropuchy. Przytoczono historię w której pewien człowiek wybił oko napotkanej w stodole żabie , a kolejnego dnia spotkał sąsiadkę z podobną raną, co świadczyło , że jest ona czarownicą. W niektórych przypadkach okaleczane zwierzę było zabijane lub topione. Wiąże się to z przenoszeniem śmierci na niedoszłą ofiarę. Wiele rytuałów związanych ze zdemaskowaniem czarownic występowało później w związku ze świętami Bożego Narodzenia i Wielkanocy. W kościele poprzez same budynki, ikony, porządek mszy, szaty liturgiczne próbowano poruszyć duchowość. Kapłani stali plecami do starych czasów i obwieszczali zmartwychwstanie.
11. Użycie środków ochrony przeciwko wiedźmom i ich zniszczenia.
Istnieją rozmaite sposoby w tradycjach ludowych by uchronić się przed oddziaływaniem wiedźm. Jednym z nich jest zapalenie w bramie weselnych świec lub takich, które zostały poświęcone 2 lutego. Stawiono miotłę we framudze drzwi, w innych regionach mocowano zębatą broń i powbijane rośliny w słupie bramy. Szpary w drzewie w domu i w stajni powinny być wypchane osiką, brzozą lub pokrzywami. Obok stajni powinny stać odwrócone miotły, widły, pogrzebacze lub brony, które powinny być ustawione zębami do przodu. Na progu drzwi kładziono noże, kosy, siekiery i inne przedmioty tnące. W kilku regionach Rosji przekazywano magiczne rytuały służące wyznaczeniu symbolicznych granic gospodarstwa i domostwa. Są to np. posypanie budynku makiem, napisanie krzyża kosą na ziemi, rysowanie kredowych linii na ścianach , malowanie krzyży na ścianach, drzwiach, a w zagrodzie powinny być postawione brony, porozrzucane zabite sroki lub nietoperze, lustra ,męskie spodnie powieszone do góry nogami. W dni szczególnej aktywności czarownic chroniono się igłami, które powinno się zamocować na ubraniu lub powinno się nosić piołun. Na Ukrainie nie wolno było wypuszczać koni na pastwisko nocą, by uchronić je przed staniem się środkiem do latania dla czarownic.
Te symboliczne przeciwdziałania czarownicom znalazły swój punkt kulminacyjny w uroczystościach na przesilenie letnie 24 czerwca. Przygotowywano specjalne lalki , które wynoszono ze wsi i wrzucano do rzeki, jeziora lub dołu jako symbol czarownicy. Było też zwyczajem, że lalki, które przedstawiały wiedźmy demony, należało bić, rozrywać na kawałki lub palić na stosie. Słomiane lalki, pomalowane kawałki drewna, gałęzie lub powieszone na drągu wiązki zielonych roślin, końskie łby, wrzucanie do ognia ropuch i innych zwierząt miały służyć jako symbol lub zastępstwo czarownicy.
Wart podkreślenia jest punkt kulminacyjny w postaci podpalenia ogniska, który był symbolem wypędzenia wiedźmy i walki z nią. Istnieją też przekazy , że w trakcie agonii czarownicy pojawiają się burze i czarne psy, które znikają dopiero po jej pochowaniu. Opisywano też ,że ciało czarownicy po śmierci puchnie do tego stopnia , że nie mieści się w trumnie, a z koszuli i spod ubrania czarownicy wypływa mleko, natomiast za jej grobem biegają psy nie dając spokoju. W niektórych miejscach istnieje wiara w to, że czarownica po śmierci powraca do swojego domu. Na to jednak znaleziono sposób w postaci kładzenia jej w grobie twarzą do dna trumny lub zabijania jej kołkami osikowymi. ( upodobnienie czarownic do innych słowiańskich demonów).
12.Postać Baby-Jagi.
Jest to sztandarowa postać bajek słowiańskich, która swoje źródło czerpie z tradycji przekazów ustnych. Występuje ona pod postacią starszej kobiety, która żyje w lesie w chatce na kurzej łapce i poddaje bajkowych bohaterów rozmaitym próbom. Możne ona przybierać formę nauczycielki i dawczyni dobrych rad lub zbójniczki używającej przemocy wobec bohaterów. Badacze podkreślają tę ambiwalentność i dualizm natury baby-jagi, jako stwora bądź twórczego-kreatywnego lub niszczycielskiego i brutalnego. Podstawę tej dwoistej natury upatruje się w długim procesie antropomorfizacji jaką przeszła ta postać, zanim stała się elementem folkloru w osobie -Baby-Jagi. Pojawiają się pewne asocjacje jej postaci z pogańskim wyobrażeniem pani śmierci, z ponownym przebudzeniem, magiczną inicjacją i ceremoniami z tym związanymi. Jest to więc analogia do mitycznego świata duchów.
Las i dzikie zwierzęta są stałymi atrybutami Baby-Jagi. Motyw chatki na stopce oraz tego ,iż bohater przechodząc przez drzwi w postaci zwierzęcej uzębionej paszczy musi wymówić magiczną formułę, przywodzi na myśl ,że stoi na granicy królestwa śmierci. Cały wizerunek domostwa Baby ma też znaczenie, kurza stopa zdaniem badaczy symbolizuje zoomorficzny słup na którym ustawiano domy , w celu specjalnych rytuałów inicjacyjnych. Paszcza -drzwi to symbol przejścia i powrotu. Płot jest pokryty czaszkami, co jest odniesieniem do słowiańskiego zwyczaju nakładania na płot łbów krów, koni.
Przynależność Baby-Jagi do świata zmarłych podkreślają też jej cechy choćby ślepota, specyficzna kość ogonowa, kolor zwłok. W niektórych bajkach funkcjonuje ona jako pani węży , które są wrogo nastawione do bohaterów. Badania lingwistyczne i folklorystyczne wskazują ,że jej prototypem może być właśnie wąż- chtoniczna postać pochodząca z ziemi i ściśle powiązana z królestwem zmarłych. Baba-Jaga ma też funkcje strażniczki tego świata.
Zwracają uwagę jej zdolności zwoływania zwierząt, wywoływania deszczu i panowania nad wiatrem. Jest ona prezentowana jako pani rzeczy i zwierząt. Pojawia się nawiązanie do mistycznej przemiany Baby- Jagi w linii kobiecej, jej rola strażniczki, która nawiązuje do tradycji słowiańskiej. Kult ogniska, którego pod nieobecność myśliwych strzegą kobiety. Przy inicjacji używa ona ognia do oczyszczania inicjowanego, również jej atrybuty moździerze, pogrzebacze miotły, mają cechy kobiece. Symboliczne upieczenie dzieci, jest powiązaniem pieca z narodzeniem w kulturze słowiańskiej. Jej atrybuty i zachowania odnajdują analogię w wizerunku późniejszych „klasycznych” czarownic, jak choćby tłuczek najpierw będący narzędziem walki, a potem dopiero używany w połączeniu z moździerzem. Jeden z badaczy -Propp wskazuje , że wszelcy magowie, szamani, panie i panowie zwierząt i rzeczy mieli duży wpływ na gospodarkę i agrarna religię społeczeństwa słowiańskiego. I na koniec etymologiczne znacznie baby-jagi, otóż w mongolsko tureckim znaczeniu jak oznacza -matka, a baba jest jakby komentarzem do tego wyjaśnienia, drugiej strony jednak w rosyjskim przekładzie jag znaczy zła, sama dwoistość znaczeń ponownie podkreśla ewolucje jaką przechodziła ta postać.
Procesy o czary na podstawie badań Aleksandra Lavrova w latach 1700-1740.
1.Podstawy prawne procesów.
1648-dekret cara Aleksandra Michałowicza delegujący odpowiednich urzędników do walki z czarami.
1649- wydano kodeks, w którym nie zawarto żadnej wzmianki na temat czarów
1650-1653- wydanie Nomokanonu (Kormcaja Kniga), zawierającej sankcje kościelne przeciwko czarownictwu.
1682(1689)-1725-Panowanie Piotra Wielkiego
1715- Kriegsreglement( regulacje walki) Piotra Wielkiego, kary za czarownictwo, włącznie ze stosami, powiązanie czarów z paktem z diabłem, prawne zrównanie każdego kto oferuje magiczne usługi i tego kto z takich świadczeń korzysta.
1715- dekret Piotra Wielkiego czarownicach
1731-dekret cesarzowej Anny Iwanownej (1730-1740) o ściganiu czarownictwa
1756- cesarzowa Elżbieta Pietrowna znosi karę śmierci.
1762-1796-rządy Katarzyny II i koniec procesów o czary w Rosji
2.Statystyki prześladowań
1600(1626)-1700- 2500 oskarżonych
1700-1740- 103 procesy i 129 oskarżonych ( w tym 113 mężczyzn i 16 kobiet)
1740-1760- 96 procesów
3.Socjalna i społeczna charakterystyka oskarżonych
Chłopi i sługi-33
Duchowni-33
Urzędnicy-15
Szlachta-15
Pisarze-12
Żołnierze, kozacy , marynarze-10
Chłopi żyjący w mieście-3
Uczniowie- 2
Żebracy-2
Więźniowie-2
Inni-2
4.Struktura par denuncjator denuncjowany ( 57 par)
Duchownyduchowny-10
Władzapoddani-8
Poddaniwładza-8
Pansługa- 7
Sługapan-4
Denuncjacje wśród tych samych grup społecznych-4
Krewnikrewni-4
Inni-4
BIBLIOGRIAFIA
1.Kovacs Zoltan, Die Hexen in Ruβland, Acta Ethnographica Academiae Scientiarum Hungariae, T.22(1973, z.1-2, s.51-87
2.Mokienko V.M, Scholz U., Die russische Hexe ( ihre ikonographische Erscheinung, magische Handlungen, Lebensraum und Funktion),Quellen und Forschungen zur europäischen ethnologie, T.21,s.229-247
3.Lavrov Aleksandr, Russische Zauberer und ukrainische Zauberinnen. Zauberprozesse von 1700 bis 1740 als historische Quelle, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, T.53:2005, z.2, s.177-195
Kovacs Zoltan, Die Hexen in Ruβland, Acta Ethnographica Academiae Scientiarum Hungariae, T.22(1973, z.1-2,s54-55
Ibidem,s.56-57
Ibidem,s.61
Ibidem, s.61-63
Ibidem, s.66-67
Ibidem,s.67-68
Ibidem,s.71
Ibidem, s.73
Ibidem,s.74
Ibidem,s.78-79
Lavrov Aleksandr, Russische Zauberer und ukrainische Zauberinnen. Zauberprozesse von 1700 bis 1740 als historische Quelle, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, T.53:2005, z.2, s.177
Ibidem, s.179-180
Ibidem , s.190
Ibidem, s.187-189
Mokienko V.M, Scholz U., Die russische Hexe ( ihre ikonographische Erscheinung, magische Handlungen, Lebensraum und Funktion),Quellen und Forschungen zur europäischen ethnologie, T.21
Ibidem, s.232
Ibidem ,s.233
Ibidem, s.234
Ibidem, s.234-236
Ibidem, s.236-237
Ibidem, s.237-239
Ibidem, s.239-242
3