Księga Wyjścia


Druga księga Starego Testamentu, zawierająca dzieje Mojżesza, którego powołał Bóg, aby wybawił Jego lud z ucisku w Egipcie. Po spotkaniu Boga i zawarciu z Nim przymierza na pustyni Synaj, Izraelici zbudowali przenośne sanktuarium (przybytek) i wyruszyli w drogę do Kanaarnu, do ziemi, którą Bóg obiecał ich przodkom jako dziedzictwo. Grecki tytuł księgi brzmi w Septuagincie (LXX) Exodus ("wyjście"), po hebrajsku nazywa się ją (od pierwszych słów) we-ele szemot ("Oto imiona") albo po prostu Szamot ("Imiona").


Treść:

I. Wprowadzenie: nowa groźba (1,1-22)

II. Mojżesz (2,1-7,7)
A. Znalezienie dziecka (2,1-10)
B. Ucieczka do Midian (2,11-22)
C. Przejście (2,23-25)
D. Powołanie i misja (3,1-4,17)
E. Powrót do Egiptu i spotkanie z faraonem (4,18-6, 1)
F. Obietnice przymierza i misja (6,2-13)
G. Genealogia, streszczenie i przejście (6,14-17)
H. Ponowiona misja (6,28-7,7)

III. Konfrontacja z faraonem (7,8-12,32)
A. Laska jako wąż (7,8-13)
B. Plagi (7,14-10,29)
C. Śmierć pierworodnych I (11,1-10)
D. Interludium: obchody Paschy (12,1-28)
E. Śmierć pierworodnych II (12,29-32)

IV. Opuszczenie Egiptu (12,33-15,21)
A. Początkowy pośpiech (12,33-42)
B. Regulacje co do Paschy (12,43-13,16)
C. Bóg prowadzi (13,17-22)
D. Pogoń i klęska faraona (14,1-31)
E. Pieśń zwycięstwa (15,1-21)

V. Na pustyni (15,22-18,27)
A. Woda w Mara i Elim (15,22-27)
B. Manna i przepiórki (16,1-36)
C. Woda w Massa i Meriba (17,1-7)
D. Zwycięstwo nad Amalekitami (17,8-16)
E. Wizyta Jetry (18,1-27)

VI. Pod Górą (19,1-40,38)
A. Przygotowania i Dekalog (19,1-20,21)
B. Przymierze (20,22-24,11)
C. Mojżesz i Bóg (24,12-18)
D. Polecenia co do przybytku (25,1-31,11)
E. Przestrzeganie szabatu i warunki przymierza (31,12-35,3)
F. Przybytek (35,4-40,38)


Wydarzenie:

Wyjście było udana ucieczką semickich przybyszów z kraju ucisku i przymusowej pracy, z północnego Egiptu. Według historii o Józefie (Rdz 37; 39-50) przybyli oni do tego kraju wiele lat wcześniej, by uniknąć głodu w Kanaanie (być może w ramach większego ruchu ludnościowego). Towarzyszące ucieczce okoliczności historyczne nie są jasne. Późniejsi Izraelici często na nowo opowiadali o swej przeszłości i odtwarzali ją w kulcie, w sposób nieunikniony, poszerzając i modyfikując przechowywane tradycje.
Podobnie jak w swoim czasie opowiadania biblijne, tak i współczesne rekonstrukcje Wyjścia nie mogą uniknąć częściowego subiektywizmu. Opinie na temat treści lub charakteru tego, co jest możliwe lub prawdopodobne, zależą od nawyków tego, kto je wypowiada, jego postawy, jego doświadczeń w kwestii obecności Boga w życiu ludzkim (lub pozornej w nim nieobecności). Różne oceny świadectwa biblijnego mogą, nawet jeśli się ich nie przyjmuje, ukazywać je w nowym świetle czy pozwalać je lepiej zrozumieć.
Wędrówki przodków Izraela do Egiptowi i z Egiptu są trudne do odtworzenia. Pewne grupy mogły przenieść się tam już w końcu XVIII w. przed Chr., na początku obcych rządów (Hyksosów), inne mogły przybyć dopiero pod koniec XIV lub na początku XIII w., niewiele lat przed uciskiem, który znalazł odbicie w Wj 1. Te grupy przodków mogły też w różnym czasie Egipt opuszczać, w wieloletnich odstępach i w różnych okolicznościach. Późniejsi Izraelici przechowywali zaledwie kilka opowiadań dotyczących okresu od najwcześniejszych wędrówek ich przodków do Egiptu po prześladowania i Wyjście, wiedzieli, że był to okres długi (czterysta trzydzieści lat według Wj 12,40, a czterysta według Rdz 15,13). Jeśli było kilka "wyjść" z Egiptu, tradycje, które przetrwały, mogły złączyć je w jedno "Wyjście". To uproszczenie, czasowy dystans między nawet ostatnim wyjściem z Egiptu (XIII w. przed Chr.) a zredagowaniem głównych źródeł o Wyjściu (X-VI w. lub później) oraz prawdopodobieństwo, że biblijni autorzy nic nie wiedzieli o geografii wydarzeń Wyjścia, czyni nierozsądnym proponowanie jednej trasy Wyjścia lub oczekiwanie, że wszystkie relacje o Wyjściu utworzą w pełni spójne opowiadanie.
Tradycje o Wyjściu cechuje humor i żywa wyobraźnia (zwłaszcza przy powtarzających się konfrontacjach między Mojżeszem a faraonem). Relacje o przymierzu na Synaju reprezentuje) rozmaite teologiczne poglądy na jego konsekwencje dla życia ludu. Tradycje o pustyni zostały ukształtowane przez pisarzy późniejszych w celu właściwego naświetlenia późniejszych doświadczeń Izraela w Ziemi Obiecanej. Przypisywanie wielkiej wagi do cudowności służy podkreśleniu udziału Boga w wyzwoleniu ludu.
Większość uczonych jest skłonna datować (ostatecznie) Wyjście z Egiptu na początek panowania faraona Ramzesa II (ok. 1290 r. przed Chr.); ucisk zacząłby się niedługo po przejęciu władzy przez XIX dynastię (ok. 1305 r. przed Chr.); najazd na Kanaan mógł się zacząć parę lat przed końcem rządów Ramzesa II (ok. 1230 r . przed Chr.). Inny pogląd głosi, że pokolenia hebrajskie przybyły do Egiptu z Kanaanu w czasach Hyksosów, ucisk zaczął się po dojściu do władzy XVIII dynastii (ok. 1580 r. przed Chr.), a Wyjście nastąpiło za Thotmesa III (ok. 1450 r. przed Chr.). Chociaż druga rachuba zgadza się z informacją (1 Krl 6,1), że budowa świątyni Salomona zaczęła się czterysta osiemdziesiąt lat po opuszczeniu Egiptu przez Izraelitów, to jednak liczba ta (12 pokoleń po 40 lat) jest zbyt dokładna i raczej wtórna.
Proponowano również rozmaite trasy Wyjścia. Jedna po przekroczeniu linii obecnego Kanału Sueskiego (koło Jeziora Gorzkiego) biegnie na południe, równolegle do wschodniego brzegu Zatoki Sueskiej w okolice kopalni turkusów w Serabit el-Chadim i dalej w głąb lądu do tradycyjnego miejsca góry Synaj, Dżebel Musa. Po pobycie na Synaju lud miałby wędrować w kierunku północno-wschodnim, do północnego krańca zatoki Akaba, potem wokół Edomu i Moabu i po Zajordaniu. Trasa ta sytuuje górę Synaj w okolicy, z którą wiąże się ją od czasów bizantyjskich, ale nie ma uzasadnienia w źródłach wcześniejszych; przeciwnie, koliduje z poglądem biblijnym, że lud najpierw skierował się do Kanaanu, a na wędrówkę został skazany, gdy będąc już na Synaju przeraził się wieści przyniesionych przez zwiadowców wysłanych do Ziemi Obiecanej z Kadesz na pustyni Paran (Lb 13-14).
Inna proponowana trasa wiedzie nieco na północ (na wschód od obecnego Kanału Sueskiego), potem zwraca się ku wschodowi wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego i przechodzi wąskim pasem lądu oddzielającym jezioro Sirbonis od morza. Pozwala to zidentyfikować owo jezioro jako morze, na którym Izrael cudownie uszedł pościgowi, a ścigających go Egipcjan pochłonęła woda (Wj 14-15). Nie ma, niestety, żadnej oczywistej trasy, która prowadziłaby od jeziora Sirbonis do Kadesz, ani żadnego łatwego przejścia z piaszczystych wydm na właściwy Synaj. Tym samym i za tą trasą przemawia niewiele argumentów.
Przynajmniej trzy szlaki ciągną się w poprzek północnego Synaju: droga przybrzeżna, na południe od jeziora Sirbonis, przez Gazę i Megiddo do Damaszku; droga środkowa od jeziora Timsa przez przełęcz Chatmia na południe od Dżebel el Maghara, na północ od Dżebel Halal, ku południowemu wschodowi do Ajn Kudejrat i Kadesz, dalej na północny wschód ku Beer-Szebie, Hebronowi i Sychem; droga południowa (Darb al-Hadżdż, czyli "Droga Pielgrzymów" do Mekki), od północnego krańca Zatoki Sueskiej na wschód, przez przełęcz Mitla, a dalej na południowy wschód ku północnemu krańcowi zatoki Akaba. Trzy inne drogi, wiodące przez Synaj, łączą z sobą: jedna odchodząca w kierunku północno-wschodnim od drogi z Suezu do Akaby i wiodąca do Kadesz; druga prowadząca z Kadesz na południe do Akaby; trzecia z Akaby na południowy kraniec Morza Martwego. Różne źródła Pięcioksięgu mogły rozmaicie wytyczać trasę Wyjścia po tych szlakach, wszystkie jednak umieszczały ją wyraźnie na północnym Synaju z postojem w Kadesz-Barnea i przejściem obok północnego krańca zatoki Akaba.


Księga:

Księga Wyjścia oparła się na jednolitym źródle J (jahwistycznym), uzupełnionym fragmentami z E (źródło elohistyczne) i kilkoma tekstami z D (źródło deuteronomistyczne) oraz nowym planem i znacznie większą ilością materiałów z P (źródło kapłańskie). Chociaż szczegóły podziału na źródła są często przedmiotem dyskusji, a niektórzy uczeni kwestionują nawet główne linie analizy, można przyjąć zasadniczą słuszność tego podziału.

Wersja jahwistyczna Wyjścia, część dłuższego opowiadania ciągnącego się od opisu stworzenia w Rdz 2 do opowieści o Balaamie w Lb 22-24, prezentuje ogólną teologię życia ludzkiego w przymierzu z Bogiem. Ludzie czasami uznają swoją słabość i potrzebę pomocy Bożej, ale częściej nie odpowiadają w sposób właściwy Bogu ani wyznaniom, jakie niesie z sobą życie. Stosownie do tego Bóg w J ukazuje się jako główny sprawca, a Mojżesz raczej jako wysłannik i świadek, a nie główny aktor, natomiast rolę ludu określają słowa: "Pozostańcie na swoim miejscu, a zobaczycie zbawienie od Pana, jakie zgotuje nam dzisiaj" (Wj 14,13). Skłonność do upadków i niewłaściwa odpowiedz ludu znajduje wyraz w niewierze, szemraniu, a nawet otwartym buncie przeciwko Panu i wybranym przez niego przedstawicielom.
Incydent ze złotym cielcem (Wj 32) jest integralną częścią opowiadania i został ułożony, aby osiągnąć dwa, ściśle związane z sobą, cele: pokazać, po pierwsze, że upadek ludu zdarzył się na samym początku przymierza synajskiego (ale Bóg nie przestał się o niego troszczyć), po drugie - że oderwanie się Królestwa Północnego od przymierza Dawidowego po śmierci Salomona nie oznacza przekreślenia planów Bożych, lecz jest jedynie kolejnym przykładem stałej ludzkiej tendencji do odrzucania dobra. Bóg jednak nadal będzie troszczył się o swój lud, a na pomoc Boga mogą liczyć ci, którzy nie odejdą (lub powrócą). Nawet jeśli pokolenie Wyjścia nie potrafiło zaufać pomocy Bożej i zostało pozbawione prawa do wejścia do Ziemi Obiecanej, obietnice Boże pozostają ważne dla ich potomków (por. Lb 13-14).
Intencją opowiadania] było dodanie otuchy i wsparcie wiernych członków wspólnoty przymierza, zniechęconych po pozornym jego zerwaniu w wyniku buntu Jeroboama (ok. 924 r. przed Chr.) i spowodowanym nim podziale na królestwa Izraela i Judy sugeruje, że kryzys nie jest ani jedyny w swoim rodzaju, ani definitywny. Liczy się naprawdę tylko odpowiedz Boża, a Bogu można zaufać, że pozostanie wierny tym, których wybrał.
Elementy z E są trudne do wykrycia, przynajmniej w Księdze Wyjścia, i nie można się pewnie wypowiadać na temat ich natury i celu. Materiały z D są także zbyt skromne, aby je w tym miejscu analizować.
P rozszerza istniejące tradycje J i przetwarza je w ramach nowego dzieła o całkiem innym celu. Opowiadania o plagach (Wj 7-12)staje się dramatycznym współzawodnictwem między przedstawicielami Boga (Amon i Mojżesz) i faraona (mędrcy i czarownicy). Czarownicy zostają w końcu pokonani i znikają z pola widzenia. Nieco wcześniej, w Wj 6,14-25, genealogia Mojżesz i Aarona w ujęciu P zostaje poprowadzona o jedno pokolenie dalej, do narodzin wnuka Aarona, Pinchasa; odegra on decydującą rolę w kulminacyjnym incydencie, gdy jemu i jego potomkom zostanie przyrzeczone kapłaństwo na wieki (lb 25,6-13). Wydarzenia Synaju są dla P ważne głównie dlatego, że dostarczają kontekstu dla objawienia pouczeń dotyczących właściwego sprawowania kultu. Kult świątynny można uważać za kontynuację i dopełnienie tego, co zaczęło się na Synaju, i, w konsekwencji, brak władcy Dawidowego na wygnaniu czy po powrocie z wygnania nie jest tak istotny dla P ani zresztą dla czytelników, dla których wersja P jest przeznaczona.
Wyzwolenie z niewoli, opieka na pustyni i przymierze na Synaju - wszystkie te wydarzenia otrzymują, według P, swe najgłębsze znaczenie i trwałą wartość we właściwym kulcie, którego reguły zostały podane na Synaju za pośrednictwem Mojżesza. To zwężenie perspektywy pozostaje w pewnym konflikcie z materiałami z J; konflikt ten jest częścią wyzwania, jakim jest dla czytelników obecna Księga Wyjścia. Danie właściwej odpowiedzi na to wyzwanie jest zadaniem każdego, kto czyta z uwagą Księgę Wyjścia.

---