CZAS ZAPRZESZŁY W POLSKIEJ FLEKSJI.

Formy czasu zaprzeszłego (plusquamperfectum) wyrażają uprzedniość akcji zdania podrzędnego w stosunku do czasu trwania akcji zdania nadrzędnego albo jednego ze współrzędnych względem drugiego; także rzadziej - czynność dawno minioną; np.:

Bo ona dobrze przed tym w grobie legła była, niźli trojańskie umowy grecka moc burzyła.

Tworzyły się one w polszczyźnie przez:

• połączenie imiesłowu na - ł z formami czasu przeszłego złożonego słowa posiłkowego być; np. jako nas Pawlik posadził był na sądzie, a Jasiek tedy nie patrzył prawa (XIV wiek);

• dodanie osobowych form słowa posiłkowego być w czasie przeszłym do form czasu przeszłego podstawowego czasownika; np. anieli sąć to oni byli uczynili.

W Kazaniach gnieźnieńskich roi się od form czasu zaprzeszłego (podwójnie złożonych), ale pełnią one funkcję zwykłego czasu przeszłego; np.: gdyżci się Kryst jest był na tento świat narodził , Maria swego synka jest porodzić była miała.

Później też formy czasu zaprzeszłego nie są zbyt częste, pojawiają się między innymi u Kochanowskiego; np.: niebo a morze - te dwie rzeczy były świat zastąpiły; wszystko był opanował cny naród słowiański; poszedł na tego rycerz był człowieka, ale go Fiedór obaczył z daleka.

Jeszcze w I połowie XVIII wieku formy te były dość żywotne, ale już na początku doby nowopolskiej (pamiętamy, że doba nowopolska rozpoczyna się w ósmym dziesięcioleciu XVIII wieku) formy te całkowicie zanikają. W Gramatyce narodowej Onufry Kopczyński zamieszcza następującą uwagę: Niektórzy do trzech czasów dodają czwarty i nazywają go zaprzeszłym: ale prawdziwie nie masz tylko trzy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Reszta są dodatki do języków obcych stosowane.

Również Kryński z początkiem XX wieku pisze: W nowszej polszczyźnie formy tego czasu spotykają się rzadko; widocznie wychodzi on z użycia i miejsce jego zajmuje zwykły czas przeszły.

---