Dr Bartosz Szeliga

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Filia w Piotrkowie Trybunalskim

Samodzielny Zakład Ekonomii

UBEZPIECZENIA

podstawowe definicje, klasyfikacja ubezpieczeń

Zdarzenie - pojawienie się zmiany w określonym obiekcie (nastanie pory roku, wystąpienie kataklizmu, wizyta gościa w domu, zmiana cen papierów wartościowych na giełdzie, kradzież składnika majątku, zachorowanie).

Obiekt - to, co chcemy i potrafimy wyróżnić w świecie jako jego odrębną część (kraj, pojazd, człowiek, akcja notowana na giełdzie).

Każde zdarzenie zachodzi w efekcie wystąpienia czynników sprawczych (faktorów), czyli tego co uruchamia i napędza proces prowadzący do pojawienia się zdarzenia, oraz istnienia odpowiednich uwarunkowań, czyli tego co powoduje, że proces toczy się w określony sposób doprowadzający do danego zdarzenia.

Przewidywane zdarzenie to takie, o którym wiemy, że się pojawi i ewentualnie, jakie będą jego skutki. Nieprzewidywalne zdarzenie to takie, o którym nie wiemy, czy się wydarzy czy nie, a jeśli się zdarzy, to jak, z jakimi skutkami. Spodziewane (oczekiwane) zdarzenie to takie, które chcemy, aby się pojawiło, choć niekoniecznie oznacza to, że wiemy lub nie, czy się zdarzy. Niespodziewane (nieoczekiwane) zdarzenie to takie, o którym myśleliśmy początkowo, że się nie zdarzy. Pewne zdarzenie to takie zdarzenie, co do którego jesteśmy pewni, że się zdarzy. Pewność czy też niepewność jako stan umysłu czy postawę nie zawsze należy utożsamiać z uzasadnioną wiedzą bądź jej brakiem o przyszłym zdarzeniu. Mogą one również wynikać z doświadczeń w przeszłości i/lub obaw.

Zdarzenia mogą pojawiać się w zbiorze określonych obiektów z pewną częstością. Nie znając żadnej przyczyny ich pojawiania się, można przewidywać, jak często będą występować w przyszłości. Stosunek liczby zdarzeń, pojawiających się w danym okresie do liczby obiektów (obserwacji) nazywany jest prawdopodobieństwem zdarzeń i wyrażony jest wartościami liczbowymi z przedziału [0 - 1].

Oczekiwany stan danego obiektu ma dla jednostki określoną wartość. Wartość oznacza wszystko to, co jednostka uznaje za ważne dla jej dobrostanu, czego pragnie.

Wpływ zdarzenia na wartość obiektu to skutek zdarzenia. Skutki zdarzeń mogą mieć charakter negatywny - przynoszący straty oraz pozytywny - przynoszący korzyści. Zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki zdarzeń mogą mieć charakter:

- ekonomiczny - dochodzi do zmniejszenia lub utraty majątku bądź dochodu, albo do ich zwiększenia oraz gdy rosną wydatki i koszty funkcjonowania. Są one wyrażane w pieniądzu.

- pozaekonomiczny - ponoszone straty bądź uzyskiwane korzyści nie zmieniają majątku, dochodów i wydatków (utrata bliskiej osoby). Nie da się ich wyrazić ani zrekompensować żadną sumą pieniężną.

Skutki zdarzeń mogą mieć jednocześnie charakter ekonomiczny i pozaekonomiczny (np. śmierć żywiciela rodziny).

Ekonomiczne skutki zdarzeń dzielimy na:

- skutki czysto majątkowe, które obejmują zmiany w mieniu, w prawach majątkowych oraz powstanie zobowiązań finalnie wpływających na stan posiadanych zasobów (wzrost wartości inwestycji, wzrost wartości nieruchomości, zniszczenia dokonane przez żywioły),

- skutki osobowo-majątkowe, które najczęściej nazywane są w skrócie skutkami osobowymi, obejmują choroby powodujące wydatki na leczenie i rekonwalescencję, trwały uszczerbek na zdrowiu lub kalectwo powodujące zmniejszenie bądź utratę dochodów, śmierć żywiciela skutkującą utratą środków do życia, długie życie na emeryturze, kiedy wyczerpują się środki na utrzymanie.

Ryzyko oznacza nieprzewidywalność (niepewność) tego, co może się zdarzyć z wartością. Cechy ryzyka:

- dotyczy tylko zdarzeń i ich skutków w przyszłości, nie obejmuje natomiast zdarzeń i skutków dokonanych,

- istnieje z powodu braku możliwości przewidzenia przyszłych zdarzeń oraz niepewności ich skutków. Zbiór zdarzeń przewidywalnych w ludzkim życiu jest stosunkowo niewielki i kruchy,

- wiąże się nierozerwalnie z pojęciem wartości. Ryzyko jest wszędzie tam, gdzie wartości, które chcemy zachować lub zdobyć zależą od nieprzewidywalnych przyszłych zdarzeń.

Możemy mieć do czynienia z nieprzewidywalnością (niepewnością):

- zdarzenia - tego czy zajdzie czy nie,

- momentu - kiedy zdarzenie pojawi się,

- skutku - jakie straty lub korzyści przyniesie zdarzenie.

Ryzyko ubezpieczalne - ryzyko, które przy użyciu techniki ubezpieczeniowej, danych o częstości zdarzeń i średniej szkodowości jest wysoce przewidywalne. Klasyfikacja ryzyk w ubezpieczeniach ma 3 cele:

- selekcja ryzyk nadających się do ubezpieczenia (przewidywalna częstość i szkody),

- umożliwienie podjęcia racjonalnych decyzji w przypadku przyjmowania i wyceny ryzyk do ubezpieczenia,

- właściwe zdefiniowanie ryzyka podlegającego ubezpieczeniu, w celu uniknięcia sporów przy wycenie należnych odszkodowań.

Ryzyko przyjęte do ubezpieczenia powinno:

- dawać się jednoznacznie zdefiniować i wyodrębnić,

- charakteryzować się niezależnością zdarzeń od ubezpieczającego, ubezpieczonego lub beneficjenta, tzn. musi być dla nich wszystkich niepoznawalne, losowe,

- być dostatecznie stabilnie uwarunkowane (częstość występowania ryzyka nie może zmieniać się zbyt gwałtownie),

- mieć gospodarczy charakter skutków zdarzeń (wartość narażona na ryzyko musi mieć charakter ekonomiczny, a zatem być wyrażona w pieniądzu),

- być mierzalne, tak aby móc dokonać jego pomiaru z zastosowaniem technik ubezpieczeniowych (w przypadku braku możliwości jego pomiaru istnieje możliwość ubezpieczenia z bardzo dużym marginesem bezpieczeństwa czyli bardzo drogo),

- być ryzykiem czystym, w którym występuje jedynie możliwość pojawienia się straty lub szkody (ryzyko, które może przynieść zarówno szkody, jak i korzyści to ryzyko spekulacyjne).

Ubezpieczenie jest kombinacją współdzielenia się ryzykiem, czyli wspólnego ponoszenia przez podmioty narażone na to samo ryzyko ewentualnych skutków niepewnych zdarzeń, oraz przeniesienia ryzyka (cedowanie, transfer), tj. ponoszenie skutków niepewnych zdarzeń przez inny podmiot niż ten pierwotnie obciążony ryzykiem (przeniesienie to jest oczywiście dobrowolne). Ubezpieczenie więc polega na tym, że ubezpieczyciel organizuje anonimową wspólnotę ryzyka, w której uczestnicy nie muszą znać się nawzajem, poprzez zbieranie składek na fundusz ubezpieczeniowy, co mu umożliwia w przypadku zajścia zdarzenia objętego ubezpieczeniem u któregoś z uczestników wypłacenie ustalonej kompensaty szkód.

Ubezpieczyciel to podmiot świadczący usługę ubezpieczeniową (prowadzący działalność ubezpieczeniową na podstawie zezwolenia) czyli ten, kto przyjmuje na siebie ryzyko pokrycia skutków finansowych ewentualnego zdarzenia i zapewnia ustaloną kompensatę negatywnych następstw zdarzenia.

Ubezpieczający to osoba zawierająca z ubezpieczycielem umowę ubezpieczenia, zobowiązana do zapewnienia wkładu w fundusz ubezpieczeniowy, czyli do wniesienia składki ubezpieczeniowej.

Ubezpieczony to osoba, której mienie albo życie lub zdrowie jest przedmiotem ubezpieczenia.

Uprawniony to osoba wskazana przez ubezpieczonego jako podmiot uprawniony do pobrania sumy ubezpieczenia.

Składka ubezpieczeniowa jest ceną za usługę ubezpieczeniową.

Przedmiot ubezpieczenia to interes ubezpieczeniowy chroniony w ramach ubezpieczenia.

Interes ubezpieczeniowy jest rodzajem ekonomicznego interesu, który podmiot musi posiadać, żeby mieć prawo do świadczenia. Jednostka ma interes ubezpieczeniowy, jeśli zajście wypadku ubezpieczeniowego może powodować stratę finansową lub szkodę osobistą.

Wypadek ubezpieczeniowy (zdarzenie ubezpieczeniowe) jest zdarzeniem losowym, które jest określone w umowie ubezpieczeniowej jako to, które pojawiając się rodzi negatywne skutki i tym samym prawo do uzyskania świadczenia od zakładu ubezpieczeń.

Ochrona ubezpieczeniowa to zdolność i gotowość ubezpieczyciela do wypłaty należnych świadczeń lub odszkodowań z chwilą zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego.

Świadczenie ubezpieczeniowe - wypłata w wysokości sumy ubezpieczenia, do której ubezpieczyciel jest zobowiązany w przypadku zajścia zdarzenia losowego określonego w umowie ubezpieczenia na życie.

Odszkodowanie ubezpieczeniowe - wypłata w wysokości nie większej niż suma ubezpieczenia (lub suma gwarancyjna), do której ubezpieczyciel jest zobowiązany w przypadku zajścia zdarzenia losowego określonego w umowie ubezpieczenia majątkowego.

Kryteria klasyfikacji ubezpieczeń:

1. Podmiotowe - jakie jednostki zarządzają ryzykiem i korzystają z ochrony ubezpieczeniowej:

→ przedsiębiorstwa (ubezpieczenia o charakterze gospodarczym, ochrona sfery produkcji i prowadzonej działalności gospodarczej),

→ gospodarstwa domowe (ubezpieczenia o charakterze społecznym, ochrona sfery konsumpcji).

2. Przedmiotowe:

→ osobowe,

→ majątkowe.

3. Przystąpienia - czy podmioty mają swobodę czy przymus korzystania z ochrony ubezpieczeniowej:

→ dobrowolne,

→ obowiązkowe.

4. Inicjatywy - kim jest inicjator zorganizowania zakładu ubezpieczeń:

→ prywatne (zakłady ubezpieczeń powstałe z inicjatywy prywatnej, z zaangażowaniem środków prywatnych),

→ publiczne (zakłady ubezpieczeń powstałe z inicjatywy państwa, z zaangażowaniem środków publicznych).

5. Zysku - jaki jest cel działalności zakładu ubezpieczeń:

→ komercyjne (spółki akcyjne działające dla zysku),

→ non-profit (towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych działające non-profit).

6. Czasu - jaki jest okres ochrony ubezpieczeniowej:

→ krótkoterminowe,

→ długoterminowe.

Ustawowa klasyfikacja ubezpieczeń, przedstawiona w Załączniku do Ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. nr 124, poz. 1151 z późn. zm.), polega na wyróżnieniu działów i grup ubezpieczeń. Dział I obejmuje ubezpieczenia na życie, a zatem ubezpieczenia o długim okresie ochrony, natomiast dział II - pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe, które charakteryzują się krótkim horyzontem czasowym oferowanej ochrony. Dla podanych działów ubezpieczeń odmienne są szczegółowe zasady:

- obliczania składek,

- prowadzenia rachunku techniczno-ubezpieczeniowego,

- tworzenia rezerw,

- lokat funduszy ubezpieczeniowych,

- ustalania świadczeń i odszkodowań,

- obsługi ubezpieczeń.

Określony zakład ubezpieczeń nie może jednocześnie oferować ubezpieczeń życiowych i ubezpieczeń majątkowych. Zezwolenie otrzymuje się na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w zakresie działu I i grup wchodzących w jego skład albo w zakresie działu II i jego grup. Zakład ubezpieczeń, który prowadzi działalność ubezpieczeniową w zakresie działu I musi mieć w swojej nazwie określenie „życie” lub „life”.

Podział ubezpieczeń wg Załącznika do Ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej:

DZIAŁ I. Ubezpieczenia na życie (ubezpieczenia życiowe)

  1.   Ubezpieczenia na życie.

  2.   Ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci.

  3.   Ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym.

  4.   Ubezpieczenia rentowe.

  5.   Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1-4.

DZIAŁ II. Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe

1. Ubezpieczenia wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej:

  1)   świadczenia jednorazowe,

  2)   świadczenia powtarzające się,

  3)   połączone świadczenia, o których mowa w pkt 1 i 2,

  4)   przewóz osób.

2. Ubezpieczenia choroby:

  1)   świadczenia jednorazowe,

  2)   świadczenia powtarzające się,

  3)   świadczenia kombinowane.

3. Ubezpieczenia casco pojazdów lądowych, z wyjątkiem pojazdów szynowych, obejmujące szkody w:

  1)   pojazdach samochodowych,

  2)   pojazdach lądowych bez własnego napędu.

4. Ubezpieczenia casco pojazdów szynowych, obejmujące szkody w pojazdach szynowych.

5. Ubezpieczenia casco statków powietrznych, obejmujące szkody w statkach powietrznych.

6. Ubezpieczenia żeglugi morskiej i śródlądowej casco statków żeglugi morskiej i statków żeglugi śródlądowej, obejmujące szkody w:

  1)   statkach żeglugi morskiej,

  2)   statkach żeglugi śródlądowej.

7. Ubezpieczenia przedmiotów w transporcie, obejmujące szkody na transportowanych przedmiotach, niezależnie od każdorazowo stosowanych środków transportu.

8. Ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami, obejmujące szkody rzeczowe nieujęte w grupach 3 - 7, spowodowane przez:

  1)   ogień,

  2)   eksplozję,

  3)   burzę,

  4)   inne żywioły,

  5)   energię jądrową,

  6)   obsunięcia ziemi lub tąpnięcia.

9. Ubezpieczenia pozostałych szkód rzeczowych (jeżeli nie zostały ujęte w grupie 3, 4, 5, 6 lub 7), wywołanych przez grad lub mróz oraz inne przyczyny (jak np. kradzież), jeżeli przyczyny te nie są ujęte w grupie 8.

10. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikającej z posiadania i użytkowania pojazdów lądowych z napędem własnym, łącznie z ubezpieczeniem odpowiedzialności przewoźnika.

11. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikającej z posiadania i użytkowania statków powietrznych, łącznie z ubezpieczeniem odpowiedzialności przewoźnika.

12. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za żeglugę morską i śródlądową, wynikającej z posiadania i użytkowania statków żeglugi śródlądowej i statków morskich, łącznie z ubezpieczeniem odpowiedzialności przewoźnika.

13. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej ogólnej) nieujętej w grupach 10 - 12.

14. Ubezpieczenia kredytu, w tym:

  1)   ogólnej niewypłacalności,

  2)   kredytu eksportowego, spłaty rat, kredytu hipotecznego, kredytu rolniczego.

15. Gwarancja ubezpieczeniowa:

  1)   bezpośrednia,

  2)   pośrednia.

16. Ubezpieczenia różnych ryzyk finansowych, w tym:

  1)   ryzyka utraty zatrudnienia,

  2)   niewystarczającego dochodu,

  3)   złych warunków atmosferycznych,

  4)   utraty zysków,

  5)   stałych wydatków ogólnych,

  6)   nieprzewidzianych wydatków handlowych,

  7)   utraty wartości rynkowej,

  8)   utraty stałego źródła dochodu,

  9)   pośrednich strat handlowych poza wyżej wymienionymi,

  10)  innych strat finansowych.

17. Ubezpieczenia ochrony prawnej.

18. Ubezpieczenia świadczenia pomocy na korzyść osób, które popadły w trudności w czasie podróży lub podczas nieobecności w miejscu zamieszkania.

9

---