PODSTAWOWE DEFINICJE
PODSTAWOWE DEFINICJE
Ergonomia
Termin ergonomia powstał z połączenia dwóch słów greckich:
ergon
– praca i
nómos
– prawo. Za prekursora współczesnej ergonomii
uważa się Polaka, Wojciecha Jastrzębowskiego.
Ergonomia
jest to nauka o wzajemnym dostosowaniu pracy do człowieka
oraz człowieka do pracy – z akcentem na pierwszą część tej formuły.
Ergonomia
to łączne zastosowanie niektórych nauk biologicznych
dla zapewnienia, w stosunkach między człowiekiem a pracą, optymalnych
warunków wzajemnego dostosowania w celu zwiększenia wydajności
pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika.
Ergonomia
W ergonomii chodzi o wykorzystanie osiągnięć współczesnej techniki,
psychologii i medycyny do zapewnienia możliwie wysokiej wydajności
pracy przy możliwie najmniejszym koszcie biologicznym.
Ergonomia
wchodzi w skład grupy nauk o pracy, do której zalicza się:
• prakseologię,
• organizację i zarządzanie,
• socjologię pracy,
• fizjologię pracy,
• działy ekonomii szczegółowej (ekonomika przemysłu, transportu
i łączności, rolnictwa, handlu i usług, przedsiębiorstw, pracy).
Interdyscyplinarność nauki
ergonomii
Układ człowiek - praca
CZŁOWIEK - PRACA
UKŁAD
KOMPLEMENTARNOŚĆ
ANROPOMETRIA
MEDYCYNA
FIZJOLOGIA
PSYCHOLOGIA
PRAKSEOLOGIA
PEDAGOGIKA
SOCJOLOGIA
URBANISTYKA
PRAWO
ESTETYKA
ORGANIZACJA
I EKONOMIKA
INŻYNIERIA
MASZYN
INŻYNIERIA
TRANSPORTU
INŻYNIERIA
BUDOWNICTWA
MODEL STRUKTURY
ERGONOMII
GRUPA A
GRUPA B
Do
grupy A
zaliczamy wszystkie te dyscypliny, których
zadanie polega na badaniu właściwości człowieka i
gromadzeniu o nim wiedzy stanowiącej bazę dla
koncepcyjnych i korekcyjnych rozwiązań praktycznych
dyscyplin grupy drugiej, tj.
grupy B
, która zajmuje się
doskonaleniem pracy.
Ergonomia dzięki integrowaniu fizjologicznych i psychologicznych
metod badawczych zajmuje się ustaleniem reakcji fizycznych i
psychicznych pracowników na określone warunki pracy. Stosowanie w
analizach ergonomicznych metod badania pracy umożliwia wysunięcie
konkretnych propozycji zmierzających do zmniejszenia obciążenia i
zapewnienia lepszych warunków produkcyjnych.
Ergonomia
Zastosowanie ergonomii w
środowisku człowieka
(w przemyśle oraz w innych dziedzinach działalności
społecznej
i gospodarczej)
Miejsce
Działalność
Środowisko
Ekologia człowieka
Medycyna społeczna
Inżynieria biośrodowiskowa
Przemysł
Projektowanie i planowanie
Inżynieria przemysłowa
Inżynieria ludzka
Cybernetyka
Automatyzacja
Ergonomia zarządzania
Ergonomia wyrobów przemysłowych
Ochrona zdrowia pracowników
Higiena przemysłowa
Medycyna pracy
Rehabilitacja
Inne dziedziny
działalności
gospodarczej
i społecznej
Budownictwo mieszkaniowe, urbanistyka i urbanizacja
Komunikacja i transport, medycyna lotnicza (morska i astronautyczna, medycyna
sportowa i wychowanie fizyczne
Definicje ergonomii:
J. Rosner
Ergonomia
bada funkcjonalne możliwości
i właściwości człowieka w procesach pracy, które
sprawiają, że praca ludzka staje się bardziej
sprawna, a jednocześnie przyczyniają się do
duchownego
i fizycznego rozwoju człowieka pracującego,
zapewniają mu bezpieczeństwo i wygodę oraz
chronią jego zdrowie i zdolność do pracy.
Definicje ergonomii:
A. Gilpin
Ergonomia
jest nauką zajmującą się ludźmi
w procesie pracy. Celem tej nauki jest
optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze
projektowanie czynności roboczych, maszyn
i urządzeń, stanowisk pracy oraz materialnych
warunków pracy.
Definicje ergonomii:
J. Koczocik-Przedpelska
Ergonomią
nazywamy łączne zastosowanie nauk
technicznych oraz niektórych nauk biologicznych
i społecznych dla zapewnienia w stosunkach
między człowiekiem a pracą optymalnych
warunków wzajemnego dostosowania się w celu
zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się
do pomyślności pracownika.
Definicje ergonomii:
S. Kamiński
Ergonomia
jest kompleksową nauką empiryczną,
ukierunkowaną na wieloaspektowe poznanie
układu człowiek – praca i opracowanie dyrektyw
dla urzeczywistnienia w praktyce obustronnego
dostosowania elementów układu celem
zapewnienia mu możliwie optymalnych warunków
funkcjonowania.
Definicje ergonomii:
statut IEA (Międzynarodowe
Stowarzyszenie Ergonomiczne)
Ergonomia
określa stosunki powstające między
człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem
i środowiskiem w najszerszym tego słowa
znaczeniu, włączając w to sytuacje związane z
pracą, zabawą, rekreację i podróżą.
Cechy ergonomii
Prowadzenie badań nad dostosowaniem rzeczowych składników
układu „człowiek-praca” do naturalnych ograniczeń
psychosomatycznych pracownika;
Dążenie do zapewnienia tą drogą możliwie wysokiej sprawności
człowieka;
Charakter zapobiegawczy ergonomii, jej dążenie do eliminowania
wszelkich zagrożeń zdrowia;
Dążenie do optymalnego ukształtowania biologicznego kosztu
wykonywania pracy.
Najnowsze kierunki rozwoju
ergonomii
Ergonomia wyrobów masowego użytku
– metody te sprowa-
dzają się do ustalenia, czy dany wyrób spełnia przewidziane dla
niego funkcje.
Ergonomia a zadowolenie z pracy
– celem tych badań jest
zintegrowanie wysiłków zmierzających do poprawy warunków,
w jakich wykonywana jest praca.
Ergonomia osób w starszym wieku i nie w pełni sprawnych
–
celem jest przystosowanie pracy do specyficznych ograniczeń osób
w starszym wieku, a także innych osób o ograniczonej sprawności
psychofizycznej.
Społeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii
– powiązanie
ergonomii z założeniami polityki społecznej i ekonomicznej.
Działalność ergonomiczna
polega na dostosowaniu
środowiska roboczego do biologicznej specyfiki organizmu
człowieka, co oznacza, że
środowisko pracy należy
dostosować do człowieka
, a nie odwrotnie.
Gdy technika ma ograniczony wpływ na warunki pracy, np. w kopalniach,
można wtedy wymagać od ludzi, aby korzystając z własnych,
fizjologicznych mechanizmów adaptacyjnych, dostosowywali się do
swego środowiska. Ergonomia ma wtedy za zadanie łagodzić dysonanse
na styku człowiek-środowisko i ułatwiać pracującemu wykonywanie jej w
warunkach,
w jakich jest ona w ogóle możliwa, lecz za cenę niewspółmiernie dużego
wysiłku, albo też umożliwienie mu za pomocą środków technicznych
przebywanie i pracowanie w warunkach, w jakich bez tej pomocy nie
byłby w stanie nawet przeżyć.
W Polsce badania naukowe w dziedzinie ergonomii są prowadzone przez
wiele Instytutów. Ich profil badawczy jest znacznie zróżnicowany.
Obejmuje on zagadnienia ergonomii
koncepcyjnej, korekcyjno-
koncepcyjnej
(atestacja) oraz
korekcyjnej
.
Rola i znaczenie ergonomii
korekcyjnej
i ergonomii koncepcyjnej
Ergonomia korekcyjna
dąży do poprawy
istniejących warunków pracy.
Ergonomia korekcyjna
zajmuje się analizą już istniejących
stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do
psychofizycznych możliwości pracowników oraz
formułowaniem zaleceń, mających na celu polepszenie
warunków pracy, zmniejszenie występujących obciążeń oraz
poprawę wydajności i jakości pracy.
Rola i znaczenie ergonomii
korekcyjnej
i ergonomii koncepcyjnej
Ergonomia koncepcyjna
, nazywana często
prospektywną, ma na celu zastosowanie
ergonomicznie prawidłowych rozwiązań w fazie
przygotowania projektów maszyn, urządzeń,
narzędzi, stanowisk pracy, hal, budynków, a także
szkół
i mieszkań.
Założeniem ergonomii koncepcyjnej jest zaprojektowanie układu
człowiek-maszyna, które zapewniałoby mu maksimum
niezawodności i bezpieczeństwa, przy jednoczesnym
zminimalizowaniu fizycznych, psychicznych i środowiskowych
obciążeń pracownika.
Przedmiot zainteresowań
ergonomii korekcyjnej
Przedmiotem zainteresowania
ergonomii
korekcyjnej
jest analiza już istniejących stanowisk
pracy z punktu widzenia ich dostosowania do
psychofizycznych możliwości pracowników oraz
formułowanie zaleceń, mających na celu usuwanie
usterek dostrzeżonych
w eksploatacji maszyn lub urządzeń, zmniejszenie
istniejących obciążeń psychofizycznych (kosztu
biologicznego), poprawę wydajności i jakości pracy,
polepszenie materialnych warunków pracy, jak
również zasad organizowania procesu pracy.
Przedmiot zainteresowań
ergonomii korekcyjnej
Działania w zakresie ergonomii korekcyjnej stanowią
kontynuację i rozwinięcie tradycyjnego podejścia pracownika
bhp, lekarza, higienisty czy specjalisty dziedziny nauki o pracy.
Dotyczą one najczęściej poprawy parametrów materialnych
warunków pracy (np. zmniejszenie hałasu, drgań, poprawa
oświetlenia, polepszenie warunków mikroklimatycznych) lub
też wyeliminowanie nadmiernych obciążeń fizycznych i
psychicznych (tj. mechanizacja i automatyzacja ciężkich prac
fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa
organizacyjno-technicznych warunków odbioru informacji,
usprawnienia
w organizacji pracy.
Ergonomia koncepcyjna
Ergonomia koncepcyjna wyrosła z doświadczeń ergonomii
korekcyjnej, jest wyrazem wyższej fazy rozwoju nauk o pracy
człowieka. Założeniem jej jest takie ustalenie wzajemnych
funkcji człowieka i maszyny, które zapewniłyby danemu
układowi maksimum bezpieczeństwa i niezawodności przy
minimum fizycznego i psychicznego wysiłku pracownika.
Ergonomia koncepcyjna, w przeciwieństwie do klasycznej ergonomii
praktyki przemysłowej, nie akceptuje istniejącego podziału funkcji
pomiędzy człowieka a maszynę, lecz na podstawie analizy
ergonomicznej zaleca przydział pewnych funkcji człowiekowi, innych
maszynie. Dominują tutaj czynności o charakterze badań
podstawowych, gdzie procedurą badawczą jest eksperyment.
Ergonomia koncepcyjna i
ergonomia korekcyjna
Ergonomia koncepcyjna stosowana w fazie dyskusji nad
założeniami konstrukcyjnymi czy wstępnym projektem
struktury technicznej jest o wiele bardziej racjonalna niż
ergonomia korekcyjna.
Ergonomia korekcyjna odgrywa dużą rolę w przypadku usuwania
drobnych usterek.
Pośrednią formą ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej
jest
metoda atestacji
(zatwierdzenia) prototypów nowych
wyrobów, maszyn i urządzeń przed wydaniem zgody na ich
produkcję.
Ergonomia układów
(systemów)
Ergonomia układów zajmuje się projektowaniem całościowych
rozwiązań układu: człowiek-maszyna-środowisko-metody pracy
w taki sposób, aby zapewnić możliwie pełny komfort
wykonawczy przy jednoczesnym wysokim poziomie wydajności
i jakości pracy.
Ergonomia układów rozpoczyna od wszechstronnej analizy celu
i założeń danego układu i według określonych kryteriów zaleca
przydział jednych funkcji człowiekowi, innych maszynie.
Fizjologia pracy
Fizjologia pracy
jest – obok psychologii pracy – podstawową
nauką biologiczną, wykorzystywaną przy pracach
ergonomicznych.
Zgodnie z definicją G. Lehmana fizjologia pracy
jest to
poznanie fizycznej budowy i czynności ciała pracującego
człowieka. Celem jej jest dostosowanie pracy do człowieka dla
możliwie ekonomicznego wykorzystania jego siły roboczej, przy
unikaniu zbędnego wysiłku i zmęczenia, co w rezultacie prowadzi
do wykonywania pracy w warunkach racjonalnych z
gospodarczego punktu widzenia.
Fizjologia pracy
Według S. Klonowicza,
celem fizjologii pracy jest
stworzenie naukowo uzasadnionych podwalin
racjonalnej organizacji pracy.
Fizjologia pracy
jest nauką stosowaną, a wyniki jej
badań prowadzą do formułowania praktycznych
zaleceń dotyczących sposobu wykonywania pracy i
warunków, w jakich powinna się odbywać.
Ergonomia a fizjologia pracy
Ergonomia
rozpatruje naukowo wszystkie czynniki i
okoliczności, które pozwalają jak najlepiej dostosować
pracę do fizjologicznych i psychologicznych potrzeb
i właściwości człowieka.
Jest ona naturalnym przedłużeniem i rozszerzeniem
fizjologii pracy i nie może bez niej istnieć.
Ergonomia a fizjologia pracy
Różne rodzaje pracy można klasyfikować z punktu widzenia fizjologii,
określając:
• wielkość wysiłku mięśniowego dynamicznego - związany jest
z kurczeniem i rozkurczaniem się mięśni szkieletowych, co prowadzi do
przemieszczania się ciała lub jego części w przestrzeni,
• wielkość wysiłku mięśniowego statycznego - związany jest
z długotrwałym skurczem (napięciem) niektórych mięśni szkieletowych,
• stopień zaangażowania procesów poznawczych - określa złożoność
mechanizmów przetwarzania informacji zachodzących w mózgu w
trakcie wykonywania pracy.
W organizmie ludzkim zachodzi ciągły proces przemiany materii.
Podstawowa przemiana materii jest to najmniejsza ilość energii
zużywana przez człowieka w stanie spoczynku.
U osób dorosłych norma w zakresie podstawowej przemiany materii
wynosi w granicach 1.400 - 1.700 kcal/dobę i jest wyższa u mężczyzn niż
u kobiet.
Ergonomia a fizjologia pracy
Klasyfikacja rodzajów pracy fizycznej według całkowitego
dobowego wydatku energetycznego (przy 8-godzinnym dniu
pracy)
Stopień
ciężkości
Wydatek
energetyczny
[kcal/dobę]
Lekka
Umiarkowana
Średnia
Ciężka
Bardzo ciężka
2300 – 2800
2801 – 3300
3301 – 3800
3801 – 4300
4301 - 4800
Ergonomia a fizjologia pracy
Składnikami dobowego wydatku energetycznego są:
1. podstawowa przemiana materii,
2. wydatek na pracę zawodową - w ciągu 8 godzin,
3. wydatek energetyczny związany ze swoiście dynamicznym
działaniem pożywienia,
4. wydatek na czynności poza pracą.
Ergonomia a fizjologia pracy
Ocena wydatku energetycznego na pracę zawodową
Wydatek energetyczny na pracę stanowi jeden z elementów obciążenia
człowieka pracą.
Do innych składników zalicza się:
• obciążenia statyczne,
• monotypowość (powtarzalność) ruchów.
Oceny obciążenia statycznego dokonuje się na podstawie określenia
pozycji ciała przy wykonywaniu danej czynności.
Ergonomia a fizjologia pracy
Postawa przy pracy
Na straty energii, związane z wykonywaniem pracy statycznej, składają
się następujące elementy:
• straty związane z koniecznością zachowania określonej pozycji ciała
przy pracy; człowiek stojąc i nie wykonuje żądnej pracy zużywa o 11 - 12
% więcej kalorii niż siedząc,
• straty wywołane koniecznością przeciwdziałania ciężarowi
przedmiotów utrzymywanych siłą mięśni (podtrzymywanie,
przenoszenie narzędzi),
• wysiłek mięśniowy związany z zachowaniem równowagi
i przeciwdziałaniem przesuwania się środka ciężkości poza podstawę
stóp, wysiłek ten jest znaczny, gdyż środek ciężkości u człowieka
umieszczony jest dość wysoko (na około 57 % wysokości ciała licząc od
dołu),
• energia związana z przesuwaniem środka ciężkości ciała przy
pochylaniu się podczas pracy, przy podnoszeniu ciężarów z ziemi itp.
Źródła straty energii podczas pracy można poważnie zmniejszyć przez
racjonalną organizację stanowiska roboczego z uwzględnieniem zasad
ergonomii.
Ergonomia a fizjologia pracy
Pomiary antropometyczne
Polska posiada bogaty zbiór cech antropometrycznych zebranych przez
Komisję Antropometrii PAN we Wrocławiu.
Zebrane dane antropometryczne układają się zgodnie z normalnym
prawem rozrzutu według tzw. krzywej normalnej Gaussa (krzywa będąca
wykresem rozkładu normalnego).
Do niedawna w praktyce korzystano wyłącznie z pojęcia “człowiek
przeciętny” z punktu widzenia cech antropometrycznych.
Pojęcie osoby przeciętnej - jest zasadniczo błędne, a więc
dostosowywanie do takich maszyn, urządzeń, czyli mebli nie dawałoby
pożądanych rezultatów. Wprowadzono więc do antropologii pojęcie
wartości progowych (kwantyki): maksymalnych i minimalnych. Człowiek
“maxi”
ma za sobą 95 % ludzi, człowiek “mini” 5 %.
W granicach pomiędzy 5 a 95 % można zaspokoić potrzeby 90 %
ludności, odrzucając 5 % najwyższych i 5 % najniższych.
Dostosowanie wymiarów maszyn, urządzeń i mebli do pracy dla potrzeb
90 % ludności jest ideałem trudnym do osiągnięcia.
Dziękuję za uwagę
Literatura
• Jerzy Olszewski: „Podstawy ergonomii i fizjologii pracy”.
Akademia ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997
• Mieczysław Krause: „Ergonomia. Praktyczna wiedza o
pracującym człowieku i jego środowisku”. Śląska Organizacja
Techniczna, Katowice 1992
• Jan Rosner: „Podstawy ergonomii”. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 1983
• Piotr Krasucki, Ewald Michalski: „Fizjologia i higiena pracy.
Ergonomia praktyczna”. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa