Mgr Gabriela Wronowska
Mgr Piotr Klimczyk
Przyczyny bezrobocia strukturalnego w Polsce w okresie transformacji - na przykładzie górnictwa węgla kamiennego.
Wstęp.
Rok 1989 był dla polskiej gospodarki rokiem przełomowym. Polska stanęła na początku drogi prowadzącej cały system gospodarczy do funkcjonowania w ramach wolnego rynku. Zmiana systemu gospodarczego z centralnie planowanego na system rynkowy wymagała wielu przekształceń i dostosowań we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego oraz stawiała przed transformująca się gospodarką nowe i trudne do realizacji wyzwania. Istotnym problemem w skali całego kraju w okresie transformacji stało się nowe zjawisko -bezrobocie. Wg ustawy z dnia 14 XII 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu „pod pojęciem bezrobotnego należy rozumieć osobę niezatrudnioną i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie uczącą się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy”
Zniknęły niedobory siły roboczej i nadwyżka popytu na pracę, a pojawiła się nadwyżka podaży pracy, która była przyczyną ciągle powiększającej się stopy bezrobocia.
Tabela 1.
Bezrobotni zarejestrowani, stopa bezrobocia oraz oferty pracy
Lata |
Bezrobotni zarejestrowani |
Stopa bezrobocia rejestrowanego w % |
Oferty pracy w tys. |
1990 |
1126,1 |
6,5 |
54,1 |
1995 |
2628,8 |
14,9 |
20,5 |
2000 |
2702,6 |
15,1 |
5,7 |
2001 |
3115,1 |
17,5 |
5,3 |
Źródło: Rocznik Statystyczny GUS 2002 str. 150.
Analizując dane zawarte w tabeli 1 można zaobserwować bardzo niekorzystną tendencje. Wraz ze wzrostem liczby bezrobotnych i stopy bezrobocia maleje liczba ofert pracy. Taka sytuacja przyczyniła się do wydłużenia średniego okresu pozostawania bez pracy i powoduje sytuację w której roczniki wchodzące na rynek pracy poniekąd automatycznie stają się bezrobotne.
Literatura przedmiotu wyróżnia ze względu na przyjęte kryteria, wiele rodzajów bezrobocia takich jak np.: bezrobocie cykliczne, frykcyjne, sezonowe, strukturalne, dobrowolne, przymusowe, długookresowe, krótkookresowe, przejściowe. Z procesem restrukturyzacji przestarzałych gałęzi przemysłu, których produkcja jest nieadekwatna do zapotrzebowania rynku związane jest bezrobocie strukturalne, które na rynku pracy wiąże z niedopasowaniem struktury popytu i podaży. Oznacza to, iż wolne miejsca pracy i pracownicy są różnie zlokalizowani gałęziowo, zawodowo i przestrzennie, czyli nie dochodzi dostatecznie często do kojarzenia szukających z miejscami pracy. Termin bezrobocia strukturalnego obejmuje zazwyczaj dwa składniki: bezrobocie frykcyjne oraz bezrobocie strukturalne, rozumiane jako niedopasowania struktury popytu na pracę do struktury jej podaży. W szerokim ujęciu bezrobocie strukturalne obejmuje również bezrobocie instytucjonalne, wynikające z istnienia specyficznych relacji, jakie nawiązują się na rynku pracy miedzy pracodawcami, pracownikami i bezrobotnymi. W wąskim ujęciu bezrobocie strukturalne obejmuje niedopasowania struktury popytu i podaży siły roboczej na poszczególnych mikrorynkach, przede wszystkim ze względu na postęp techniczny- niedopasowania kwalifikacyjno - zawodowe lub na geograficzne rozmieszczenie pracy i wakatów, albo na łączne oddziaływanie tych czynników. Niedopasowania przejawiają się we wzrastającej liczbie bezrobotnych i zmniejszającej się liczbie wolnych miejsc pracy.
Po 1989 roku bezrobocie strukturalne objęło wiele sektorów gospodarki. Najtrudniejsza sytuacja była i jest w tzw. przemyśle ciężkim (przemysł chemiczny, hutniczy) oraz w sektorze wydobywczym w tym szczególnie w górnictwie węgla kamiennego.
Wahania poziomu bezrobocia w gospodarce mogą być tłumaczone czynnikami wynikającymi z cykliczności procesów ekonomicznych. Ożywienie gospodarcze sprzyja obniżeniu bezrobocia, a recesja gospodarcza przyczynia się do jego wzrostu. Są to typowe powiązania występujące w gospodarce rynkowej i mają zazwyczaj charakter przejściowy. W Polsce w ostatnich latach obserwuje się niepokojące zmiany zachodzące na rynku pracy, których nie da się wytłumaczyć tylko za pomocą cykliczności procesów gospodarczych. Mimo iż w kraju obserwowano ożywienie gospodarcze w latach 1992-2002 to jednak poziom bezrobocia praktycznie stale wzrastał w w/w okresie. Regułę cykliczność zmian zachodzących na rynku pracy potwierdza również prawo Okuna, ale patrząc na dane statystyczne dotyczące gospodarki polskiej w ostatnich latach, wyraźnie widać że w odniesieniu do gospodarki polskiej prawo Okuna się nie działa. Zaobserwowano natomiast tzw. bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy wynikający m. in. z postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy wiążący się z otwarciem gospodarki polskiej na świat po 1989 roku. Obecne zmiany na rynku pracy maja charakter długookresowy i można je zaliczyć do zmian trwale wpływających na strukturę zatrudnienia. Przyczyn takiego stanu rzeczy można upatrywać w procesach związanych z transformacją gospodarczą kraju. Redukcja zatrudnienia może oznaczać iż część osób przechodzi do następnej pracy, część na wcześniejszą (pomostową) emeryturę, a część zasila szeregi bezrobotnych. W krótkim okresie czasu redukcja zatrudnienia polega w wielu gałęziach przemysłu na wcześniejszym przechodzeniu na emeryturę pracowników. Jednak w dłuższym okresie czasu należy liczyć się z tym, że dalsza redukcja zatrudnienia przyczyni się do wzrostu ogólnego poziomu bezrobocia w gospodarce.
Powołując się na Międzynarodowy Fundusz wzrost bezrobocia w Polsce w okresie transformacji związany jest przede wszystkim z:
1) kryzysem na rynkach rosyjskich, który zamknął część rynków zbytu dla krajowych producentów;
2) restrukturyzacją przedsiębiorstw w tym górnictwa węgla kamiennego, przemysłu stalowego i transportu publicznego;
3) zmianami w polityce fiskalnej i monetarnej;
4) wygaśnięciem zobowiązań zawartych w traktatach prywatyzacyjnych, dotyczących utrzymania zatrudnienia w firmach, które sprywatyzowano w połowie lat dziewięćdziesiątych.
Region śląski w szczególności został dotknięty bezrobociem strukturalnym.
Udział bezrobotnych z województwa katowickiego w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosi ok. 6 %, co przy ok. 1/10 ludności Polski daje stopę bezrobocia poniżej średniej dla całej gospodarki. Niestety występują silne dysproporcje bezrobocia w przypadku kobiet 7% ogółu bezrobotnych w Polsce i mężczyzn 4%. Bezrobocie kobiet wynika po części z bezrobocia mężczyzn jako, że kobiety nie podejmowały dotychczas pracy z przyczyn ekonomicznych gdyż wysokie zarobki mężczyzn wystarczały na dostatnie życie. W roku 1996 aktywność zawodowa mężczyzn w województwie katowickim wynosiła 63,7%, a kobiet tylko 45,4%. Kobiety obecnie zmuszone okolicznościami do poszukiwania pracy mają problemy związane z brakiem odpowiednich kwalifikacji i wykształcenia. Analizując strukturę zatrudnienia w województwie katowickim wg wieku i poziomu wykształcenia można stwierdzić, że nie odbiega ona od tendencji obserwowanych w całej gospodarce. Udział bezrobotnych do 34 roku życia w stosunku do ogółu bezrobotnych wynosi odpowiednio 56,5% dla województwa katowickiego i 58,8% dla kraju. Wśród osób z wykształceniem wyższym, średnim i podstawowym bezrobotni stanowią odpowiednio 1,4%, 19,9%, 34% w kraju i 1,3%, 21,6% i 33,8% w województwie katowickim.
1. Charakterystyka sektora górniczego w latach 1989-2002 w Polsce.
Region Śląski jest obecnie typowym przykładem starego, schyłkowego regionu przemysłowego, zdominowanego przez produkcję górniczo - hutniczą. Na obszarze tym po II wojnie światowej skoncentrowany był przemysł wydobywczy, który zaopatrywał całą Polskę w tani surowiec energetyczny oraz był poważnym źródłem waluty wymienialnej. Branża ta była jedną z najbardziej efektywnych ekonomicznie, a koszty wydobycia surowca były znacznie poniżej kosztów występujących w górnictwie zachodnioeuropejskim. W górnictwie było zatrudnionych wtedy ok. 400 tys. osób, co nawet przy wysokim wydobyciu znacznie obniżało jej wydajność. W latach 1949 -1979 wydobycie węgla kamiennego zwiększyło się z 47,3 mln ton do 201 mln ton, a po stanie wojennym ustabilizowało się na poziomie 191-193 mln ton rocznie. Polska w 1978 roku zajęła pierwsze miejsce na świecie jako producent i eksporter tego surowca. Popularne wtedy hasło "Polska węglem stoi" w pełni opisywało gospodarkę polską w tamtych czasach. Późniejszy systematyczny spadek wydobycia węgla kamiennego i zadłużenie kopalń było skutkiem błędnej polityki restrukturyzacyjnej państwa. W okresie od 1990 do 2001roku liczba kopalń w Polsce zmniejszyła się z 70 do 40, a więc o ponad 40 %. Poniższa tabela przedstawia zestawienie liczby kopalń w poszczególnych latach.
Tabela 2.
Kopalnie czynne - stan na 31 grudnia.
Rok |
1990 |
1991 |
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
1999 |
2000 |
2001 |
Ilość kopalń |
70 |
70 |
69 |
65 |
63 |
62 |
58 |
57 |
54 |
48 |
41 |
40 |
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002, str.27
W okresie transformacji fluktuacjom podlegało wydobycie węgla kamiennego, jego sprzedaży oraz zatrudnienie w sektorze górniczym. Obrazem omawianych zmian jest poniższe zestawienie.
Tabela 3.
Wydobycie i sprzedaż węgla kamiennego w latach 1990 - 2001 oraz zatrudnienie w sektorze.
Rok |
Wydobycie wg GUS [ mln ton ] |
Wydobycie wg MG i PARG [mln ton ] |
Sprzedaż wg GUS [ mln ton ] |
Sprzedaż wg MG i PARG [mln ton ] |
Zatrudnienie wg MG i PARG [ tys. osób ] |
1990 |
147,7 |
147,4 |
145,1 |
144,9 |
387,9 |
1991 |
140,3 |
140,1 |
137,6 |
137,5 |
352,9 |
1992 |
131,5 |
131,3 |
126,4 |
126,2 |
336,4 |
1993 |
130,5 |
130,2 |
131,5 |
131,2 |
319,6 |
1994 |
133,9 |
132,7 |
131,9 |
129,0 |
291,9 |
1995 |
137,2 |
135,3 |
134,9 |
131,4 |
274,9 |
1996 |
138,0 |
136,2 |
136,7 |
133,3 |
259,1 |
1997 |
137,8 |
137,1 |
135,2 |
132,6 |
243,3 |
1998 |
115,7 |
116,0 |
116,0 |
114,3 |
207,9 |
1999 |
111,9 |
109,2 |
112,9 |
108,8 |
173,6 |
2000 |
103,3 |
102,2 |
103,1 |
101,0 |
155,0 |
2001 |
bd |
102,8 |
bd |
101,8 |
146,0 |
* Rozbieżność danych prezentowanych przez GUS i Ministerstwo Gospodarki (PARG SA) wynika m.in. ze sposobu wyboru danych do prezentacji np. danych pobranych z F-01 - nie zweryfikowanych przez biegłych lub danych pobranych ze zweryfikowanych sprawozdań prezentowanych przez GUS w następnym roku kalendarzowym.
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001 sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002, s. 22
W 1990 r. w górnictwie pracowało 387,9 tys. osób, wydobycie węgla wynosiło 147 mln ton, a wydajność pracy w przeliczeniu na jednego zatrudnionego wynosiła 389 t/rok. Na koniec 2001 r. zatrudnienie wyniosło 146 tys. (spadek o 62 %), poziom wydobycia węgla obniżył się do 102,8 mln ton (spadek 30 %), a wydajność w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w stosunku do 1990 r. wzrosła do ok. 704 t/rok, tj. o 81 %. Jednakże nadal wydajność pracy w polskim górnictwie jest niższa od wydajności pracy w kopalniach w Unii Europejskiej, co może świadczyć o istniejących rezerwach w poziomie zatrudnienia.
Z analizowanych danych wynika, że w latach 1990 - 2001 następował stały spadek zatrudnienia w sektorze górnictwa z 387,9 tys. osób do 146 tys. Natomiast pomimo spadku zatrudnienia w latach 1994 -1997 wzrosło wydobycie węgla kamiennego z 130,2 mln ton do 137,1mln ton i to pomimo planów restrukturyzacyjnych zakładających stopniowy spadek wydobycia. W pozostałym okresie tj. 1990 -1993 i 1997 - 2001 wydobycie węgla zmniejszało się, osiągając w 2000 r. ok. 70 % wydobycia z roku 1990.
Niekorzystna sytuacja w górnictwie nie jest zjawiskiem nowym. Do głównych przyczyn tej sytuacji można zaliczyć:
nadmierne zdolności produkcyjne kopalń (10-12 mln ton/rok)w stosunku do zapotrzebowania,
nadmierne zatrudnienie w sektorze o około 50-60 tys. osób (w latach 1990-1997 średnie zatrudnienie w górnictwie zmniejszyło się o 169,3 tys. pracowników).
2. Plany przekształceń sektora górniczego.
Kondycja górnictwa jest istotna z punktu widzenia całej gospodarki. Zła sytuacja w tej branży może doprowadzić do pogorszenia sytuacji ekonomicznej również w innych sektorach bazujących na węglu m. in. elektroenergetyka, hutnictwo. Restrukturyzacja tego sektora jest jednym z największych wyzwań stojących przed administracją państwową. W sytuacji gdy sprzedaż surowca zależy bezpośrednio od zgłaszanego popytu, ważne jest aby wielkość wydobycia odpowiadała zapotrzebowaniu. Dlatego też górnictwo i region Śląska wymaga intensywnej i systematycznej restrukturyzacji i doinwestowania aby mógł efektywnie funkcjonować w ramach wolnego rynku. W latach 1990 - 2001 nakłady inwestycyjne w górnictwie wynosiły 10.070 mln zł (22.064,4 mln zł). W okresie tym dotacje z budżetu państwa na inwestycje centralne w sektorze górniczym wyniosły 356 mln zł (1.140 mln zł), a Skarb Państwa udzielił kopalniom i spółkom poręczenia zaciągniętych przez nie kredytów na łączną kwotę 1.606,5 mln zł.
Koszty restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001 - w cenach nominalnych - wyniosły około 19,5 mld zł (około 40 mld zł).
Zewnętrzne wsparcie finansowe górnictwa ze środków publicznych w tym okresie wyniosło - w ujęciu nominalnym - nie mniej niż 15.025 mln zł, co w cenach roku 2001 stanowiło 34.042 mln zł. W kwocie tej:
9.411 mln zł (25.791 mln, tj. 75,8 %) stanowiły dotacje z budżetu państwa,
3.125 mln zł (3.805 mln zł, tj. 11,2 %) stanowiły umorzenia zobowiązań o charakterze publiczno-prawnym,
1.312 mln zł (2.318 mln zł, tj. 6,8 %) stanowiły spłaty poręczonych przez Skarb Państwa kredytów zaciągniętych przez górnictwo, których łączna wielkość wynosiła 1.606,5 mln zł,
356 mln zł (1.140 mln zł, tj. 3,3 %) stanowiło finansowanie górniczych inwestycji centralnych,
821 mln zł (988 mln zł, tj. 2,9 %) stanowiły inne formy pomocy, jak np. środki Funduszu Pracy i Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych”
Zgodnie z polityką rządu dotyczącą restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego rysuje się wyraźna koncepcja dotycząca przekształceń własnościowych i społecznych związanych z tym sektorem gospodarki. W okresie transformacji można wyodrębnić kilka etapów w realizacji reform polskiego górnictwa:
Etap 1. Na przełomie lat 1989/1990 nastąpiła likwidacja Wspólnoty Węgla Kamiennego i podległych jej czterech przedsiębiorstw eksploatacji węgla. Poszczególne kopalnie zyskały status samodzielnych i samofinansujących się jednostek państwowych. Ceny węgla były urzędowo zaniżone, wielkość eksportu limitowana i obłożona wysokim podatkiem obrotowym. Nastąpiło ograniczenie wydobycia węgla a kopalnie zaczęły odnotowywać straty.
Etap 2. Dla okresu 1991-1992 charakterystyczne jest utworzenie Państwowej Agencji Węgla Kamiennego S.A. Zastąpienie urzędowych cen węgla kamiennego cenami regulowanymi, zniesienie dotacji na wydobycie oraz wprowadzenie wysokich opłat na ochronę środowiska i opłat eksploatacyjnych. Rozpoczął się okres likwidacji kopalń, dalsze zmniejszenie wydobycia i ograniczenia eksportu.
Etap 3. Lata 1993 i 1994 uznaje się z okres urynkowienia górnictwa węgla kamiennego. Na podstawie ustawy z dn. 5 lutego 1993 roku o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych, kopalnie zostały przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, a potem połączone w sześć koncernów i jeden holding węglowy. Jednocześnie rozpoczęła się likwidacja ok. 30 kopalń i próby prywatyzacji kopalń zaniechane jednak ze względu na liczne protesty społeczne.
Etap 4. W latach 1995 -1997 nasiliły się procesy likwidacji kopalń oraz działania administracji rządowej i splot niekorzystnych czynników, które z jednej strony przyczyniały się do pozbawiania górnictwa dochodów poprzez aprecjację złotówki i hamowanie zbytu węgla, a z drugiej umożliwiały górnictwu korzystanie z ulg podatkowych i umorzeń zobowiązań wobec budżetu państwa i ZUS-u. Oddłużanie kopalń było zakrojone na szeroką skalę. Przyjęty 30 kwietnia 1996 przez rząd program restrukturyzacji górnictwa na lata 1996-2000 nie doprowadził do poprawy sytuacji w sektorze. Nie zostało zrealizowane żadne z założeń programu. Strata finansowa netto w 1996 roku powiększyła się do 1.789,3 mln zł, a w 1997 r. Bez uwzględnienia umorzeń np. wobec ZUS wyniosła ona 3.383,5 mln zł. Po uwzględnieniu umorzeń strata wyniosła 2.817,3 mln zł. Zobowiązania na koniec 1997 r. wyniosły 13.346,4 mln zł.
Obecnie realizowany jest etap 5 przewidziany na lata 2003 - 2006. Zakłada on osiągnięcie dwóch celów.
celu ekonomicznego, w tym rentowność i systematyczne zmniejszenie zadłużenia całego sektora oraz zapewnienie regularnej płatności świadczeń.
cel społeczny w tym łagodzenie skutków dotychczasowej i planowanej restrukturyzacji zatrudnienia.
W procesie realizacji celu ekonomicznego zakłada się:
poprawę wydajności produkcji drogą modernizacji wydobycia,
konsekwentne prowadzenie procesu oddłużania kopalń,
kształtowanie nowych struktur i sposobów zarządzania w konsolidacji kapitałowej z innymi sektorami gospodarki umacnianie mechanizmów konkurencji na rynku węglowym, czemu ma sprzyjać łączenie kopalń,
prywatyzację zrestrukturyzowanych kopalń.
Cel społeczny zostanie zrealizowany przez następujące działania:
połączenie pomocy publicznej świadczonej przez budżet Państwa, na rzecz restrukturyzacji zatrudnienia, z polityką regionalną w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy, kontrakty i umowy pomiędzy samorządem a administracją rządowa i spółkami węglowymi,
uzyskanie zagranicznych środków na pobudzanie rozwoju regionalnego, planuje się efektywne wykorzystanie majątku trwałego likwidowanych kopalń na tworzenie m.in. parków przemysłowych, magazynów itp.
Raport NIK dotyczący restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego z czterech programów naprawczych realizowanych w latach 1990-2001 pozytywnie ocenił tylko ostatni z lat 1998-2001, chociaż i w tym programie NIK dopatrzył się nieprawidłowości. W latach 1990-2001 łączne nakłady na restrukturyzację górnictwa wyniosły 19,5 mld zł (34 mld zł w cenach z 2001 roku.). Przyczyn niepowodzenia wdrażanych reform według NIK należy upatrywać w: braku spójnej i długofalowej polityki państwa w stosunku do sektora górniczego, niekonsekwencji w wdrażaniu reform, zbyt optymistycznych założeniach oraz naciskach lobby branżowego i związkowego. W czasie trwania programów restrukturyzacyjnych (1990-2001) zatrudnienie w górnictwie spadło z 387,9 tys. osób do 146 tys., (o 62,4%) natomiast wydobycie ze 147 mln ton rocznie do 102,8 mln ton (o 30,3%).
Na lata 2002 -2006 rząd planuje podjęcie odpowiednich działań, które w efekcie na koniec planowanego okresu mają doprowadzić do prywatyzacji całego sektora w tym obecnie
funkcjonujących siedmiu Spółek Węglowych:
Jastrzębska Spółka Węglowa S.A.
Gliwicka Spółka Węglowa S.A.
Rybnicka Spółka Węglowa S.A.
Bytomska spółka Węglowa S.A.
Katowicki Holding Węglowy S.A.
Rudzka Spółka Węglowa S.A.
Nadwiślańska Spółka Węglowa. S.A.
Zatrudniają one łącznie 132 tys. osób i wydobywają ok. 92,5 mln ton węgla kamiennego rocznie. Dwie z nich znajdują się w stosunkowo dobrej kondycji ekonomiczno-finansowej. Zostaną wkrótce oddłużone i skierowane do prywatyzacji. Pozostałe Spółki Węglowe zatrudniające 85,5 tys. osób i wydobywające 60,5 mln ton węgla zgodnie z celem ekonomicznym wejdą w skład nowo powstałej Kompani Węglowej, która w oparciu o pakiet ustawowy będzie oddłużona o kwotę ok. 9,5 mld zł i następnie sprywatyzowana. Docelowo Kompania Węglowa ma zatrudniać 65 tys. osób i wydobywać 51mln ton co stanowi 53% wydobycia całego sektora. Nowo powstała firma będzie jedna z największych na świecie. Funkcjonujące w niej kopalnie będą miały status zakładów z własnym budżetem i z góry narzuconym planem produkcji węgla. Dane dotyczące planowanych przekształceń przedstawia tabela 4.
Tabela 4.
Charakterystyka planu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce
na lata 2003 -2006
Wyszczególnienie |
Lata |
|||
|
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
Zmniejszenie zdolności produkcyjnych z tytułu całkowitej likwidacji kopalń (mln. ton) |
12,7 |
0 |
0 |
0 |
Koszty likwidacji kopalń finansowane ze środków zewnętrznych (mln. zł) * |
588,8 |
300 |
0 |
0 |
Zakładany stan zatrudnienia na ostatni dzień roku (tys. osób) |
130,5 |
126,3 |
122,3 |
114,2 |
Zmniejszenie zatrudnienia w stosunku do roku poprzedniego (tys. osób) |
10,9 |
4,2 |
4,0 |
8,1 |
uwzględniono koszty likwidacji kopalni, w której wydobycie zostało wstrzymane w 2002r.
Źródło: Program restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w Polsce w latach 2003- 2006 z wykorzystaniem ustaw antykryzysowych i zainicjowaniem prywatyzacji niektórych kopalń Przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 20 listopada 2002r.
3. Zadłużenie górnictwa.
Zadłużenie górnictwa zaczęło rosnąć na początku lat 90 -tych. Zgodnie z wytycznymi "planu Balcerowicza" ceny węgla jako surowca strategicznego pozostały w gestii państwa. Ceny te były utrzymywane na poziomie poniżej kosztów wydobycia, dlatego też przemysł nie był w stanie sam się finansować. Ponadto były one około cztery razy niższe niż cena parytetowa węgla polskiego w eksporcie. Dodatkowo sytuację pogarszał fakt nałożenia na eksport węgla wysokiego podatku obrotowego, nastąpiło również ograniczenie administracyjne eksportu w latach 1990-1992, gdy jeszcze był on wysoce opłacalny. Ponoszone straty były tylko w części pokrywane przez rządowe dotacje w kilku kolejnych latach. W późniejszych latach ceny zostały częściowo uwolnione, ale nadal znajdowały się pod kontrolą Ministerstwa Finansów. Natomiast największy wpływ na ceny węgla miał sektor energetyczny. Narzucane ceny generowały kolejne straty górnictwa.
Tabela 5.
Zobowiązania i wynik finansowy netto górnictwa węgla kamiennego
w latach 1990 - 2001.
Rok |
Zobowiązania wg GUS [ mln zł ] |
Zobowiązania wg PARG i Ministerstwa Gospodarki [ mln zł ] |
Wynik finansowy netto wg GUS [ mln zł ] |
Wynik finansowy netto wg PARG i Ministerstwa Gospodarki [ mln zł ] |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
1990 |
bd |
648,3 |
bd |
-41,6 |
1991 |
1.593,2 |
1.457,0 |
-373,4 |
-353,5 |
1992 |
3.108,8 |
2.990,1 |
-1.281,2 |
-1.258,2 |
1993 |
6.063,8 |
5.454,0 |
-967,8 |
-1.500,7 |
1994 |
6.899,9 |
6.749,9 |
-211,1 |
-191,8 |
1995 |
8.441,0 |
8.316,5 |
-673,3 |
-782,1 |
1996 |
9.605,8 |
9.889,1 |
-1.740,2 |
-1.789,3 |
1997 |
13.143,6 |
13.346,4 |
-1.263,0 |
-2.617,3 |
1998 |
16.444,5 |
16.524,9 |
-4.217,5 |
-4.276,2 |
1999 |
20.467,4 |
20.574,8 |
-3.332,5 |
-3.447,3 |
2000 |
20.015,9 |
21.784,8 |
-1.424,5 |
-1.763,0 |
2001 |
bd |
21.437,9 |
bd |
176,8 |
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002,s. 23.
W latach 1990 - 1998 górnictwo węgla kamiennego systematycznie ponosiło pogłębiające się straty finansowe netto od 41,6 mln zł (444,5 mln zł) w 1990 r. do 4.276,2 mln zł (5.330 mln zł) w 1998 r. Straty te od 1999 r. zaczęły ulegać zmniejszeniu, a w 2001 r. uzyskano dodatni wynik finansowy. Łączne straty netto poniesione przez górnictwo w latach 1990 - 2000, w ujęciu nominalnym, wynosiły 18,0 mld zł, co w cenach 2001 r. stanowiło 32,7 mld zł, a uzyskany w 2001 r. zysk netto wyniósł 177 mln zł. Straty zostały poniesione przez górnictwo, pomimo znaczącego wsparcia finansowego sektora w postaci różnego rodzaju dotacji oraz umorzeń zobowiązań. Zewnętrzne wsparcie finansowe górnictwa w latach 1990 - 2001, w ujęciu nominalnym, wyniosło 16,4 mld zł, w tym 15,0 mld zł ze środków publicznych, co w cenach 2001 r. stanowiło odpowiednio 36,1 mld zł
i 34,0 mld zł. Pomimo tak znaczącego wsparcia, zobowiązania sektora do 2000 r. systematyczne wzrastały i na koniec tego okresu wyniosły 22,9 mld zł, natomiast
w 2001 r. uległy zmniejszeniu do kwoty 21,5 mld zł.” Do ogólnego zadłużenia należy zaliczyć również wysokie koszty likwidacji kopalń w związku z zastosowaniem niezwykle kosztownych odpraw dla górników dobrowolnie rezygnujących z pracy. Zadłużenie sektora potęgowane było i jest także, poprzez praktyki stosowane przez kopalnie, a dotyczące tzw. "depozytów węglowych". Praktyka kopalń polegała na sprzedaży węgla po cenach o około 20% niższych niż rynkowe ceny węgla np. do elektrowni na przyszłe potrzeby, pod warunkiem, że węgiel w postaci depozytu pozostanie w kopalni. Depozyt ten znajdował się zazwyczaj jeszcze pod ziemią, oznaczało to przesunięcie w czasie kosztów jego wydobycia i dostarczenia do odbiorcy. Zapłata za depozyty węglowe była zazwyczaj wydatkowana na wynagrodzenia dla pracowników. W krótkim okresie czasu powyższa praktyka zapewniała płynność finansową, natomiast w długim generowała koszty i przyczyniała się do powiększenia długu kopalń.
Zadłużenie górnictwa nadal jest bardzo duże, ale sytuacja ulega poprawie w sytuacji braku interwencji ze strony państwa część spółek węglowych i kopalń powinna być postawiona w stan likwidacji. Biorąc pod uwagę wyniki finansowe całej branży można mówić o katastrofie ekonomiczno - finansowej polskiego górnictwa.
4. Górnictwo węgla kamiennego w Europie Zachodniej, a procesy restrukturyzacji w Polsce.
W 1999 roku światowa produkcja węgla kamiennego wyniosła 3673 mln ton. Największe wydobycie węgla jest w Chinach, Stanach Zjednoczonych i Indiach. Uzyskany węgiel jest jednak przeznaczany głównie na własne potrzeby w/w państw. W eksporcie węgla dominuje Australia. Głównymi importerami węgla są natomiast kraje Azji Wschodniej: w tym przede wszystkim Japonia, Korea Południowa, Tajwan oraz Europa Zachodnia - Niemcy, Wielka Brytania, Holandia, Hiszpania, Francja, Włochy i Belgia.
Tabela 6.
Światowe wydobycie węgla kamiennego w latach 1990 -2000
L.p |
Kraj |
Produkcja węgla kamiennego w latach , mln ton |
|||
|
|
1990 |
1994 |
1998 |
2000 |
1 |
Chiny |
1035 |
1240 |
1181 |
1005 |
2 |
USA |
854 |
858 |
936 |
909 |
3 |
Indie |
217 |
258 |
303 |
313 |
4 |
Australia |
159 |
177 |
219 |
236 |
5 |
RPA |
175 |
196 |
223 |
220 |
6 |
Rosja |
260 |
177 |
149 |
153 |
7 |
Polska |
148 |
134 |
117 |
102 |
8 |
Indonezja |
10 |
32,3 |
60 |
76 |
9 |
Ukraina |
124 |
91,3 |
74 |
62 |
10 |
Kazachstan |
130 |
99,8 |
66 |
53 |
Źródło: A. Tajduś, Czy nastąpił zmierzch produkcji węgla kamiennego w Polsce i na świecie? Cyt. za http://galaxy.uci.agh.edu.pl
Tabela 7.
Główni eksporterzy węgla kamiennego
Lp |
Kraj |
Eksport węgla kamiennego, mln ton |
||
|
|
1990 |
1998 |
2000 |
1 |
Australia |
104 |
162 |
187 |
2 |
Republika Południowej Afryki |
50 |
67 |
69 |
3 |
USA |
96 |
71 |
51 |
4 |
Indonezja |
5 |
47 |
57 |
5 |
Chiny |
17 |
32 |
57 |
6 |
Kanada |
31 |
35 |
31 |
7 |
Kolumbia |
15 |
30 |
35 |
8 |
Polska |
28 |
28 |
23 |
9 |
Rosja |
56 |
23 |
32 |
Źródło: A. Tajduś, Czy nastąpił zmierzch produkcji węgla kamiennego w Polsce i na świecie? Cyt. za http://galaxy.uci.agh.edu.pl/~bip_agh/archiwum_bip/_2002/_99/04_99.html
Przekształcenia dokonujące się w przeszłości i obecnie w przemyśle wydobywczym w Europie Zachodniej zmierzają w jednym kierunku. Doświadczenia krajów zachodnich Anglii, Niemiec, Portugalii i Francji podpowiadają iż należy zmniejszyć wydobycie węgla kamiennego oraz znacznie zredukować zatrudnienie w tym sektorze. W efekcie doprowadzić do zwiększenia rentowności i sprywatyzowania tych kopalń, które nadal będą funkcjonować. W wymienionych krajach podobnie jak w Polsce rozwój gospodarczy od dziesięcioleci był oparty na węglu.
Niemcy
Pierwszym europejskim państwem który podjął się reformy górnictwa były Niemcy. Restrukturyzacja w tym kraju rozpoczęła się w 1968 roku. Państwo doprowadziło do spadku liczby kopalń i zatrudnienia w górnictwie poprzez system osłon socjalnych tj. między innymi wcześniejsze emerytury, programy szkoleniowe służące podnoszeniu kwalifikacji i zmianie zawodu a także ograniczenie czasu pracy. Szacuje się, że średnio rocznie z górnictwa odchodzi w Niemczech około 5 tys. osób. W latach 1981 -1999 Wydobycie węgla w Niemczech spadło z 95 mln do 44 mln ton
Wielka Brytania
W Wielkiej Brytanii reforma górnictwa trwała w latach 1986-1994. W jej wyniku liczba kopalń spadła z 170 w roku 1983 do 14 w 1999 do tego należy wszakże dodać około 50 małych prywatnych kopalń zatrudniających mniej niż 100 osób. Wydobycie węgla w tym samym okresie spadło ze 125 mln ton w 1981 r. do 36 mln w 1999 r. Podobnie jak w Niemczech rząd Wielkiej Brytanii stosował szereg osłon socjalnych takich jak: system szkoleń, preferencyjnych kredytów i pomoc w znalezieniu pracy zwalnianym górnikom, a także system odpraw (maksymalnie 27.000 funtów.)
Hiszpania
W Hiszpanii działa obecnie 61 małych kopalń z których 25 zatrudnia mniej niż 50 pracowników. Wydobycie jest stabilne i wynosi rocznie około 15 mln ton. Realizowany program restrukturyzacyjny zakłada zakończenie wydobycia węgla w 2005 roku. Program osłonowy polega głównie na przechodzeniu na wcześniejsze emerytury.
Francja
W górnictwie francuskim zatrudnienie w latach 1986 - 1997 spadło o około 20 tys. i wynosi obecnie 12 tysięcy osób. Wydobycie w tum okresie spadło z 14 mln ton do 5 mln ton. Czynnych obecnie jest 8 kopalń w tym 4 głębinowe. Podobnie jak w Hiszpanii zakończenie wydobycia jest przewidywane na 2005 rok. Oprócz wcześniejszego przechodzenia na emeryturę i systemu szkoleń, program restrukturyzacji został wzbogacony o tzw. urlopy adaptacyjne które pozwalają przez okres jednego roku poszukiwać pracy pobierając w tym czasie 65% swoich zarobków netto.
Obserwując zmiany w przemyśle wydobywczym w krajach zachodnich wyraźnie rysuje się kierunek zmian jednakowy dla wszystkich wymienionych państw. Patrząc na dane przekrojowe wyraźnie widać, iż we wszystkich krajach z roku na rok malało wydobycie węgla kamiennego i zmniejszała się liczba osób zatrudnionych w górnictwie. Państwa te systematycznie zmniejszyły zdolności produkcyjne i liczbę osób obsługujących ten sektor gospodarki. Węgiel kamienny jako podstawa funkcjonowania sektora energetycznego został z powodzeniem zastąpiony gazem ziemnym.
Wnioski.
W Polsce dostosowującej się do funkcjonowania w warunkach wolnego rynku a w przyszłości do rynku UE nieuniknione są trwałe przekształcenia w przemyśle wydobywczym. Analizy przeprowadzone przez Bank Światowy, UE i ekspertów krajowych wykazały iż w Polsce nadmiernie rozbudowany jest przemysł wydobywczy, który zatrudnia zbyt wielu pracowników.
Program restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego ma przynieść wymierne i pożądane skutki ekonomiczne, natomiast dużym kosztem będą reperkusje społeczne. Kolejne kroki w restrukturyzacji górnictwa przyniosły zmiany w sposobie organizacji i zarządzania kopalń ale również "produkowały" rzesze bezrobotnych Pracownicy górnictwa są specyficznym społeczeństwem, które wiązało swoja przyszłość przede wszystkim z górnictwem, dlatego też opuszczając tę branżę wiele z tych osób ma trudności z przekwalifikowaniem się lub migracją w celu poszukiwania pracy w bardziej przyszłościowych sektorach gospodarki. Dodatkowym problemem jest to, że bezrobocie "górnicze " skoncentrowane jest na małym obszarze Śląska. Inne funkcjonujące przedsiębiorstwa w zdecydowanej większości związane z przemysłem paliwowo - energetycznym i metalurgicznym nie są wstanie zaoferować takiej ilości miejsc pracy na jaką istnieje zapotrzebowanie.
Niezbędnym wydaje się zorganizowanie pomocy na szczeblu regionalnym dla bezrobotnych byłych pracowników kopalń. Pomoc ta powinna przyjąć różne formy w tym przede wszystkim aktywne związane ze szkoleniami i zdobywaniem kwalifikacji umożliwiających podjęcie pracy w innym zawodzie.
Jedną z możliwości uzdrowienia sytuacji w polskim górnictwie mogłaby być częściowa prywatyzacja tego sektora. Prywatni inwestorzy mogliby pokryć koszty reform technologicznych, a także poprawić kondycję finansową kopalń. Natomiast pieniądze jakie napłynęłyby do budżetu państwa z tego tytułu mogłyby zostać przeznaczone na przekwalifikowanie zwalnianych górników poprawę infrastruktury i rozwój edukacji. Zyskaliby, także górnicy ponieważ 15% udziałów w prywatyzowanej spółce przypada załodze.
Niestety na przeszkodzie prywatyzacji stoi kilka czynników.
Po pierwsze zakorzeniony na Śląsku lęk przed obcym kapitałem szczególnie niemieckim oraz silne lobby osób korzystających na obecnym stanie rzeczy (związki zawodowe, pracownicy spółek węglowych, pracownicy Państwowej Agencji Restrukturyzacji Górnictwa PARG, dyrekcje kopalń itd.
Po drugie ogólne zniechęcenie bezrobotnych do aktywnego poszukiwania pracy nie tylko na terenie Śląska, ale na terenie całego kraju co wiązałoby się ze zmiana miejsca zamieszkania. W związku z czym pracujący nadal górnicy silnie protestują przeciw procesom prywatyzacyjnym i restrukturyzacji w kopalniach.
Po trzecie błędy dotychczasowej prywatyzacji, która polegała na łączeniu w spółki kopalni silniejszych ze słabszymi co spowodowało pogorszenie sytuacji w kopalniach będących w dobrej sytuacji finansowej, jako że musiały one finansować kopalnie deficytowe. Taka sytuacja ogranicza motywację poprawy kondycji finansowej gdyż uzyskane pieniądze są równo dzielone na wszystkie kopalnie spółki.
Po czwarte nie udała się reforma socjalna górnictwa. Pieniądze przeznaczane na osłony socjalne, które w zamyśle miały służyć rozwijaniu przedsiębiorczości przez zwalnianych górników w rzeczywistości były głównie przeznaczane na wydatki konsumpcyjne. Region Śląska posiada bogato rozwiniętą infrastrukturę transportową: kolejową i drogową , duży rynek zbytu z licznymi aglomeracjami miejskimi oraz korzystne położenie geograficzne te cechy powinny być wykorzystane przez władze regiony do stworzenie dogodnych i atrakcyjnych warunków dla napływu kapitału zagranicznego, który przyczynił by się w przyszłości do zwiększenia ilości ofert pracy dla lokalnej społeczności.
Literatura:
1. Błasiak W, Proefektywnościowa strategia ekonomiczna dla górnictwa węgla kamiennego, www.wzz.org.pl
2. Burda M, Wyplosz Ch, " Makroekonomia - podręcznik europejski", Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne", Warszawa 2000, str. 692 i 697.
3. Dziadul J, "Idź długu do szybu", Polityka nr.5/2003.
Frąckiewicz L. „Śląskie bezrobocie”, Rynek Pracy nr 1-4,1999.
5. G. Kraus, " Polskie górnictwo w dobie przemian". Referat na konferencję zorganizowaną przez Polskie Lobby Przemysłowe , Bełchatów 1997, www.wzz.org.pl
6. Macieja J., Jak by być mogło, ale nie będzie, Tygodnik Powszechny nr 49(2787) 8XII 2002
7. Tajduś A. Czy nastąpił zmierzch produkcji węgla kamiennego w Polsce i na świecie? Cyt. za http://galaxy.uci.agh.edu.pl/~bip_agh/archiwum_bip/_2002/_99/04_99.html
8. Socha M, Sztanderska M., Podstawy bezrobocia strukturalnego w Polsce., Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2000.
9. Zych A., Jak to robią inni, Biuletyn Górniczy Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej nr 10(52) X 1999.
10. Polska: Analiza strategii rozwoju kraju i jej wdrażania", Bank Światowy, Misja Stała: Poland-Country Strategy and Implementation Review, Warszawa, 1996.
11. 50 Years of the ESCS Treaty Coal and Steel Statistics, EU Commiccion 2002.
12. Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002.
13. Raport NIK z 18 listopada 2002 roku. cyt. za: http://wiadomosci.tvp.pl
14. "Restrukturyzacja wybranych sektorów gospodarki", Strategia Gospodarcza Rządu SLD -UP-PSL Przedsiębiorczość - Rozwój- Przyjęta przez Radę Ministrów 29 styczna 2002 roku, www.kprm.gov.
15. Komunikat po KERM 25.06.1998 cyt. za: http://kprm.gov.pl
16. Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Republic of Poland: Staff Report for the 2001 Anicie IV Consultation, IMF Country Reportc no 01/56, International Monetary Foun, Washington DC, 2001.
17. Rocznik Statystyczny, GUS 2002.
Rocznik Statystyczny GUS 2002.
M. Burda, Ch. Wyplosz, " Makroekonomia - podręcznik europejski", Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne", Warszawa 2000, str. 692 i 697.
Socha M, Sztanderska M., Podstawy bezrobocia strukturalnego w Polsce., Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2000, str.26 i 62.
Prawo Okuna zostało sformułowane w latach sześćdziesiątych przez amerykańskiego ekonomistę Arthura Okuna i mówi ono że istnieje" ujemna zależność miedzy wahaniami realnego kursu PKB wokół ścieżki jego trendu a wahaniami stopy bezrobocia wokół bezrobocia równowagi." Cyt. Za: M. Burda, Ch. Wyplosz "Makroekonomia -podręcznik europejski" ,PWE, Warszawa 2000, str. 698.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Republic of Poland: Staff Report for the 2001 Anicie IV Consultation, IMF Country Reportc no 01/56, International Monetary Foun, Washington DC, 2001, str. 5 - 6.
L. Frąckiewicz „Śląskie bezrobocie”, Rynek Pracy nr 1-4,1999, s. 31-39.
G. Kraus, " Polskie górnictwo w dobie przemian". Referat na konferencję zorganizowaną przez Polskie Lobby Przemysłowe , Bełchatów 1997, www.wzz.org.pl
Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001 sygnatura. 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002, s. 27.
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002. s. 22.
Źródło: Komunikat po KERM 25.06.1998 cyt. za: http://kprm.gov.pl
W Informacji wszystkie kwoty podano w PLN, natomiast kwoty w nawiasach zapisane kursywą podano w przeliczeniu na ceny roku 2001.
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002. s. 47
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002, str. 51
Opracowanie własne na podstawie G. Kraus, " Polskie górnictwo w dobie przemian". Referat na konferencję zorganizowaną przez Polskie Lobby Przemysłowe , Bełchatów 1997, www.wzz.org.pl
Źródło: Komunikat po KERM 25.06.1998 cyt. za: http://kprm.gov.pl
"Restrukturyzacja wybranych sektorów gospodarki", Strategia Gospodarcza Rządu SLD -UP-PSL Przedsiębiorczość - Rozwój- Przyjęta przez Radę Ministrów 29 styczna 2002 roku, www.kprm.gov.pl
Raport NIK z 18 listopada 2002 roku. cyt. za: http://wiadomosci.tvp.pl
Raport NIK z 18 listopada 2002 roku. cyt. za: http://wiadomosci.tvp.pl
W Informacji wszystkie kwoty podano w PLN, natomiast kwoty w nawiasach zapisane kursywą podano w przeliczeniu na ceny roku 2001.
Źródło: Raport NIK - Informacja o wynikach kontroli restrukturyzacji finansowej i organizacyjnej górnictwa węgla kamiennego w latach 1990 - 2001. Sygnatura 178/2002/P/01/146-LKA, Katowice, listopad 2002, s. 6
J. Dziadul, "Idź długu do szybu", Polityka nr.5/2003
A. Tajduś, Czy nastąpił zmierzch produkcji węgla kamiennego w Polsce i na świecie? Cyt. za http://galaxy.uci.agh.edu.pl/~bip_agh/archiwum_bip/_2002/_99/04_99.html
50 Years of the ESCS Treaty Coal and Steel Statistics, EU Commiccion 2002.
Źródło: A. Zych, Jak to robią inni, Biuletyn Górniczy Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej nr 10(52) X1999
50 Years of the ESCS Treaty Coal and Steel Statistics, EU Commiccion 2002.
tamże
50 Years of the ESCS Treaty Coal and Steel Statistics, EU Commiccion 2002.
Źródło: A. Zych, Jak to robią inni, Biuletyn Górniczy Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej nr 10(52) X1999
" Polska: Analiza strategii rozwoju kraju i jej wdrażania", Bank Światowy, Misja Stała: Poland-Country Strategy and Implementation Review, Warszawa, 1996.
Źródło: J. Macieja, Jak by być mogło, ale nie będzie, Tygodnik Powszechny nr 49(2787) 8XII 2002
1
1