Monika Szymańska

II MU EA

Temat : Wykonastwo chorału gregoriańskiego w ramach uroczystości kościel-nych.

W książce, pt. „Prawodawstwo muzyki liturgicznej” A. Filaber pisze, że: dzięki muzyce sakralnej zwiększa się cześć oddawana Bogu poprzez Kościół w zjednoczeniu z jego Głową - Chrystusem. Pod wpływem świętych śpiewów wierni czerpią owoce ze świętej liturgii. Okazują to oni poprzez życie i obyczaje godne chrześcijanina , tak poucza nas codzienne doświadczenie, a potwierdzają to liczne tak starożytne jak i nowsze zapisy. O wykonastwie śpiewu, św. Augus-tyn mówi tak: „Czuję, że święte słowa, gdy są śpiewane w ten, a nie w inny spo-sób, budzą w duszach świętszy i gorętszy pęd do żarliwej pobożności, wszystkie zaś uczucia duszy naszej przy swej różnorodności mają swoisty sposób wyraża-nia się głosem i śpiewem, który nie wiem w jakim tajemniczym z nimi związ-kiem wzbudza żarliwość”. Muzyka sakralna musi posiadać takie cechy jak li-turgia; w pierwszym rzędzie to świętość i piękno, z których wypływa powszech-ność. Święta to taka, która nie może zawierać nic światowego ani w swej treści, ani w sposobie wykonania.

Taką świętością w wybitnym stopniu odznacza się śpiew gregoriański, który używany jest w Kościele od wielu wieków i stanowi jakby jego dziedzictwo. Śpiew ten dzięki ścisłemu powiązaniu melodii ze słowami świętego tekstu nie tylko jest całkowicie do niego dostosowany, ale zarazem uwydatnia jego siłę i znaczenie oraz wnika pięknem tonów w dusze słuchaczy. Wszyscy, którym Chrystus powierzył szafarstwo duchowych skarbów Kościoła mają obowiązek pilnie strzec drogocennego skarbu jakim jest śpiew gregoriański i mają hoj- nie go przekazywać chrześcijańskiemu ludowi. Dlatego wszystko, co mądrze postanowili i kazali zachowywać Nasi poprzednicy: św. Pius X słusznie został nazwany odnowicielem śpiewu gregoriańskiego i Pius XI. My również powin-niśmy mieć na uwadze te piękne właściwości jakie posiada śpiew gregoriański . Życzymy i nakazujemy sobie, aby śpiew gregoriański był zachowany i szeroko stosowany w świętych obrzędach liturgicznych. Śpiew ten powinien być rozwi-jany z wszelką starannością oraz wykonywany godnie i pobożnie. Kościół uzna-je śpiew gregoriański jako własny śpiew liturgii rzymskiej.

Dlatego w czynnościach liturgicznych powinien on zajmować pierwsze miej-sce, wśród innych równorzędnych rodzajów śpiewu. Tradycyjny śpiew grego-riański powinien być w wydatnej mierze przywrócony w obrzędach kultu. Może-my sobie przyjąć za pewnik, obrzęd kościelny nic na swej uroczystości nie straci, jeśli nie będzie innej muzyki tylko ten śpiew. Śpiew ten powinien być przywró-cony, aby tak jak kiedyś, ludzie mogli czynniej uczestniczyć w nabożeństwach kościelnych. Stąd na śpiew gregoriański Kościół zwraca szczególną uwagę.

Sprawowanie niektórych Sakramentów i Sakramentaliów, które ma znacze-nie szczególnie w życiu całej społeczności parafialnej, tj. Bierzmowanie, Świę-cenia, Małżeństwo, Konsekracja kościoła czy ołtarza, egzekwie powinny być w miarę możliwości połączone ze śpiewem, tak aby podniosłość obrzędu przy-czyniała się do większej skuteczności duszpasterskiej. Śpiew powinien nadać bardziej uroczysty charakter tym obrzędom, które Liturgia w ciągu roku kościel-nego specjalnie uwydatnia. Wyjątkowo podniośle powinny być odprawiane ob-rzędy Wielkiego Tygodnia, które przez obchód tajemnicy paschalnej prowadzą wiernych jakby w samo centrum roku liturgicznego i samej Liturgii. Również podniośle powinny być odprawiane obrzędy Bożego Ciała. Szczególnie troskli-wie należy pielęgnować te nabożeństwa, które tradycyjnie odprawiają się ze śpiewem, np. Gorzkie Żale, Godzinki, nabożeństwa majowe, różańcowe i inne. Również powinno się dbać o to, aby w niedzielę i święta śpiewano Liturgię Go-dzin. Śpiew oficjum należy tak zróżnicować, aby jego zakres wyrażał stopień obchodzonej uroczystości. Nie wszystkie Godziny mają to samo znaczenie: Jutrz-nia i Nieszpory stanowią jakby dwa bieguny oficjum, dlatego należy wyróżnić je śpiewem. Kolejną pozycję, w której jest mowa o wykonywaniu chorału grego-riańskiego stanowi książka, pt. „Organista liturgiczny”. Maciej Szczepankiewicz mówi w niej, że: Kościół nie odrzuca od czynności liturgicznych żadnego rodzaju muzyki sakralnej, byleby tylko odpowiadała duchowi samej czynności liturgicz-nej, oraz charakterowi poszczególnych jej części, i by nie przeszkadzała ludowi w czynnym udziale. Dalej ten sam autor pisze, że podniosłość samej czynności liturgicznej nie zależy od ozdobnej formy muzycznej czy od wspaniałości wyko-nania, lecz od godnego i pobożnego jej odprawienia. Taki jest właśnie chorał gregoriański. W samej czynności liturgicznej musi być zachowana integralność, tzn. wykonanie jej wszystkich części musi być zgodne z charakterem. Bogatsza oprawa muzyczna i większa wystawność ceremonii są niekiedy pożądane, ale tylko gdy jest możliwość należytego ich wykonania. Śpiew gregoriański jako właściwy w liturgii rzymskiej zajmuje naczelne miejsce nad innymi śpiewami. Św. Augustyn słusznie mówi „Kto kocha, ten śpiewa”. W czasach staro-chrześcijańskich znane było przysłowie: „Kto dobrze śpiewa, podwójnie się mod-li”. Dlatego do śpiewu w czasie celebracji Mszy świętej, powinno przywiązywać się wielką wagę, uwzględniając przy tym mentalności ludów i każdego zgroma-dzenia liturgicznego. Ponieważ nie zawsze konieczne jest, np. we Mszach co-dziennych stosowanie śpiewu we wszystkich jej częściach, to jednak należy zad-bać o to aby podczas Mszy świętych celebrowanych w niedziele i nakazane świę-ta nie zabrakło tego śpiewu.

Następnym autorem, który pisze o śpiewie gregoriańskim jest Wojciech Le-wkowicz. Pisze on, że melodie gregoriańskie są poważne, pełne godności i na-maszczenia, ponieważ nie ma w nich, tzw. diatonizmów. Oznacza to, że poza je-dnym półtonem, si z bemolem, w melodii nie ma żadnych sztucznych półtonów chromatycznych. Dzięki temu melodia chorału jest piękna. Podstawą ruchu ryt-micznego gregoriańskiego jest jednostka nazywana czasem pierwszym. Czas ten jest niepodzielny. Poprzez tą przyczynę, rytmy w melodiach gregoriańskich nie są skoczne, a śpiew wywołuje wrażenia religijne, jakie powinny towarzyszyć śpiewanej modlitwie. W czasie nabożeństw można przygrywać na organach do melodii gregoriańskich, ale muszą być zachowane pewne prawa.

1. Akompaniament powinien stosować się do stylu melodii gregoriańskich, tzn. powinien być diatoniczny i opierać się na skali sześciostopniowej.

2. Powinien on utrzymać chór wykonujący śpiewy liturgiczne w czystości intonacyjnej.

3. Należy go stosować, gdy przepisy liturgiczne pozwalają na używanie orga-nów.

Melodia w muzyce gregoriańskiej ma znaczenie dominujące, akompaniament zaś jest tylko sługą. On ma się jej podporządkować i nie może swym charakterem umniejszać lub zmieniać jej wartości. Chorał gregoriański jest śpiewem solo-wym celebransa lub asysty ołtarza, albo może być też śpiewem chóru lub wier-nych. Stąd melodia jest elementem głównym i duszą całej muzyki gregoriańskiej. Jest ona najbardziej naturalnym, spontanicznym i poetyckim elementem w twór-czości artystycznej. Genialna melodia jest zawsze świeża, młodzieńcza -wieczna. Dlatego to śpiew gregoriański ma tyle żywotności w sobie i mimo, że wiele wie-ków dzieli nas od czasu, w którym się rozwinął, zawsze jest nowy, zawsze pięk-ny, zawsze odpowiedni dla liturgii. O chorale gregoriańskim pisze też Edward Hinz. Pisze on, że śpiewy chorału gregoriańskiego wykonywały męskie i chło-pięce zespoły śpiewacze (scholae cantorum). Śpiewy te były wykonywane pod kierownictwem kantora (cantor, praecentor), który wraz z drugim śpiewakiem (succentor) wykonywał partie solowe. Natomiast ludzie wykonywali chorał jako: proste śpiewy mszalne i procesyjne (tj. aklamacje liturgiczne, kantyki, hymny, antyfony oraz refreny prostych responsoriów).

W praktyce śpiewu chorałowego rozróżnia się trzy rodzaje śpiewu:

1. śpiew solowy;

b) śpiew antyfonalny;

c) śpiew responsorialny.

Śpiew solowy ma zastosowanie w liturgii mszalnej, tj. śpiewach kapłańskich: oracja, ewangelia , prefacja.

Śpiew antyfonalny w chorale polega na tym, że chorał wykonuje się na prze-mian z niektórymi śpiewami brewiarzowymi (psalmy, hymny, Te Deum) i mszal-nymi (Gloria, sekwencje, Credo), które wykonywały dwa chóry męskie lub męs-kie i chłopięce.

Śpiew responsorialny wykształcił się z praktyki wykonawczej psalmodii responsorialnej, którą śpiewano na przemian: werset solowy (kantor, kantorzy) i refren (schola cantorum, chór). W ten sposób wykonywano responsoria brewia-rzowe jutrzni, a także melizmatyczne śpiewy mszalne: tractus, graduale i allelu-ja). Chorał gregoriański ma w czynnościach liturgicznych ma swoje uprzywile-jowane miejsce pośród innych równorzędnych śpiewów-polifonii czy pieśni koś-cielnych. Niestety, historia wprowadzenia reformy soborowej, a zwłaszcza cho-rału gregoriańskiego, nie jest zbyt chlubną kartą. Jak zauważa ks. Pawlak: pod-jęto ową odnowę jednostronnie. W pierwszym rzędzie całkowicie wyżliminowa-no język łaciński i śpiew gregoriański oraz wszelki śpiew w języku łacińskim (np. wielu duszpasterzy to właśnie uważało za istotę odnowy). Chorał grego-riański jest więc szczególnym śpiewem Kościoła. Również chóry kościelne powinny do swojego repertuaru wybierać jak najwięcej śpiewów chorałowych. Chorał bowiem jest najlepszą szkołą muzyki kościelnej. Ci, którzy uczestniczą we wspólnym odmawianiu brewiarza - stwierdza instrukcja Episkopatu Polski - powinni go śpiewać. To zalecenie dotyczy najpierw seminariów duchownych i domów zakonnych. Ważniejsze godziny, zwłaszcza Jutrznia (Laudes matutinae) i Nieszpory (IE p III, 21) powinny być śpiewane w niedzielę i święta. O ile w do-mach zakonnych, czy seminariach duchownych nie śpiewa się Liturgii Godzin w języku łacińskim to jednak korzysta się do ich wykonywania z gregoriańskich tonów psalmowych zawartych w Liber usualis. W tym względzie wydaje się słuszną sugestia, by te śpiewy zostały ujednolicone, by autentycznie nawiązywa-ły do melodii chorałowych, a nie były tylko bardzo słabymi nieraz próbami na-śladownictwa chorałowego. O śpiewie gregoriańskim mówi też J. Razinger obecny papież. Papież stwierdza, że w pieśni pochwalnej zostaje stworzona moż-liwość objawienia się Jezusa, kiedy bowiem przez śpiew, np. wyrażona zostaje skrucha, powstaje w nas droga serca, u której kresu dochodzi się do Jezusa. W tym właśnie wyraża się niezaprzeczalna wartość muzyki liturgicznej, którą najpełniej widać na przykładzie chorału gregoriańskiego. Prefekt Kongregacji Nauki Wiary mówi, że muzyka odsłania zasypaną drogę do serca, do centrum naszego istnienia tam, gdzie styka się ono z istnieniem Stwórcy i Zbawiciela. Gdziekolwiek to się udaje, muzyka staje się drogą prowadzącą do Jezusa; drogą, na której Bóg ukazuje swoje zbawienie.

Zasadniczym elementem przeżycia religijnego w pieśni jest treść, a muzycz-nego rytm. Prostota i płynność wykonywanego śpiewu stanowią wielkie zalety wspólnej modlitwy. O śpiewie pisze też Jan Wiśniewski. Autor pisze, że: „Dla tego, kto swój kościół i swój lud kocha, niech się wszystkiemi siłami stara, by w kościele obok wzorowej, artystycznej muzyki wielogłosowej, zabrzmiał jak najczęściej śpiew ludowy, bo niema nic wspanialszego i więcej poruszającego od śpiewu ludowego, w którym cała parafia we wspólnym, zwartym chórze wznosi swe modły ku niebiosom do tronu Boga”.

Chodzi o to, aby pieśni oddziaływały na lud chrześcijański, tzn. żeby go po-uczały, wpajały ducha pobożności i napełniały ludzi radością. Stąd Kościół po-leca troskliwie pielęgnować religijny śpiew, tak, aby głosy wiernych mogły roz-brzmiewać podczas nabożeństw, a nawet w czynnościach liturgicznych stosow-nie do zasad i przepisów (Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam Sacram 118, Rzym).

Kolejnym autorem, którego chcę wymienić jest Maria Szymanowicz. Autorka pisze o dostosowaniu pieśni do roku liturgicznego. Pieśni te dostosowa-ne są do:

- okresu liturgicznego;

- uroczystości lub święta przypadającego na dany dzień;

- czytań biblijnych i modlitw mszalnych;

- czynności liturgicznej.

Dobierając śpiew należy kierować się pewnymi zasadami:

a) pieśń na wejście powinna wprowadzać w tajemnicę dnia, a treściowo musi się zgadzać z dalszymi częściami liturgii;

2. na przygotowanie darów można wykonywać pieśni o miłości Boga i bliź-niego albo pieśni związane z tajemnicą dnia czy okresu;

3. na komunię św. powinny być zastosowane pieśni mówiące o Eucharystii jako pokarmie oraz śpiewy okresowe lub związane z konkretnymi świętami;

4. na uwielbienie powinno stosować się śpiewy, które odnoszą się do Boga Ojca lub do Świętej Trójcy, można też wykorzystać odpowiednie kantyki i psalmy. W większości zestawów na jedną czynność liturgiczną można zastosować kilka pieśni do wyboru. Natomiast w niektórych zestawach nie ma pieśni na zakończenie zgromadzenia liturgicznego.

Autorka zachęca w tym miejscu do wykonywania hymnów, pieśni związanych z tytułem kościoła własnego, odpowiednich pieśni maryjnych (zwłaszcza w miesiącu maju, sierpniu i październiku) oraz do Serca Pana Jezusa (zwłaszcza w miesiącu czerwcu).

Ostatnim autorem, którego chcę wymienić jest Stanisław Mieszczak. Autor ten pisze o śpiewie. Pisze on, że: „ obrzęd sanctus opiera się na znaku, którego is-totnym składnikiem wydaje się być śpiew i to śpiew uroczysty, związany z wy-znaniem wiary. Wykonywanie muzyki związanej z liturgią Kościoła staje się drogą do własnego uświęcenia, zbawienia. Muzyka liturgiczna wykonywana pod-czas mszy św. powinna pomóc w głębszym zrozumieniu i przeżyciu jej jako uczestnictwa. A Konstytucja o liturgii mówi, że: „Czynność liturgiczna przybiera godniejszą postać, gdy służba Boża odbywa się uroczyście ze śpiewem”.

Literatura:

1. A. Filaber „Prawodawstwo muzyki liturgicznej”, Wydawnictwo: Oficyna Ka-lamus, Warszawa 1997.

2. M. Szczepankiewicz, „Organista liturgiczny”, Wydawnictwo: Akademia Mu-zyczna im. I. J. Paderewskiego w Poznaniu, Studio S Production w Szczecinie 2003.

3. W. I. Lewkowicz, „ Harmonia gregoriańska” - czyli nauka akompaniamentu do melodii gregoriańskich, Wydawnictwo: Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań- Warszawa - Lublin 1959.

4. E. Hinz , „ Chorał gregoriański”, Wydawnictwo: Bernardinum, Pelplin 1999.

5. I. Pawlak, „Chorał gregoriański w posoborowej liturgii”, CT 1 (1976).

6. Liturgia Sacra.

7. I. Pawkak , „Formy chorału gregoriańskiego w polskojęzycznych obrzędach po Soborze Watykańskim II ”, LS 4 (1998).

8. J. Ratzinger , „Nowa Pieśń dla Pana ”, Kraków 1999.

9. Śpiewnik kościelny, opr. H. Chamski, Lublin 1982.

10. J. Wiśniewski, „Podręcznik historji muzyki kościelnej w zarysie”, cz. I, Pelplin 1934.

11. Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam Sacram.

12. M. Szymanowicz „Propozycje pieśni na niedziele, uroczystości i święta roku liturgicznego”, Wydawnictwo: Polihymnia, Lublin 2003.

13. S. Mieszczak, Muzyka kościelna w formułach liturgicznych tradycji rzym-skiej, W: „ Muzyka w służbie liturgii”, Wydawnictwo: Naukowe PAT, Kraków 2005, Studia Pro Musica Sacra, tom II.

L

L

fonii czy pieśni kościelnych. Niestety, historia wprowadzenia reformy soborowej, a zwłaszcza chorału gregoriańskiego, nie jest zbyt chlubną kartą. Jak zauważa ks. Pawlak: podjęto ową odnowę jednostronnie. Chorał gregoriański, jako najstarszy i najczcigodniejszy śpiew Kościoła, został jeszcze raz uznany przez soborowe nauczanie, jak i określony wprost, jako własny śpiew liturgii rzymskiej (KL 116) 56. Dlatego też w liturgicznych czynnościach ma on swoje uprzywilejowane miejsce pośród innych równorzędnych śpiewów - polifonii czy pieśni kościelnych. Niestety, historia wprowadzenia reformy soborowej, a zwłaszcza chorału gregoriańskiego, nie jest zb

M. Szczepankiewicz , „ Organista liturgiczny”, Wydawnictwo: Akademii Muzycznej im. I. J. Paderewskiego w Poznaniu, Studio S Production w Szczecinie 2003, s.142

W. I. Lewkowicz , „ Harmonia gregoriańska” - czyli nauka akompaniamentu do melodii gre-goriańskich , Wydawnictwo : Księgarnia Św. Wojciecha , Poznań- Warszawa - Lublin , 1959, s.2

E. Hinz, „ Chorał gregoriański” , Wydawnictwo : Bernardinum , Pelplin 1999 , s.69 - 70

I. Pawlak , „Chorał gregoriański w posoborowej liturgii”, CT 1 (1976), s. 103

Wyjątek w tym względzie stanowi opactwo OO. Benedyktynów w Solesmes we Francji, gdzie cała liturgia sprawowane jest w jęz. łacińskim, tak Liturgia Godzin, jak i Msza św. Niektóre godziny kanoniczne śpiewa się w języku łacińskim także w opactwie benedyktynów w Tyńcu.

I. Pawkak , „Formy chorału gregoriańskiego w polskojęzycznych obrzędach po Soborze Watykań-skim II ”, LS 4 (1998), nr 1, s. 73-88.

J. Ratzinger , „Nowa Pieśń dla Pana ”, Kraków 1999, s. 174.

Śpiewnik kościelny, opr. H. Chamski, Lublin 1982, s. 7

  J. Wiśniewski, „Podręcznik historji muzyki kościelnej w zarysie”, cz. I, dz. cyt., s. 78

M. Szymanowicz „ Propozycje pieśni na niedziele, uroczystości i święta roku liturgicznego”, Wydawnictwo: Polihymnia, Lublin 2003, s.5-6

S. Mieszczak, Muzyka kościelna w formułach liturgicznych tradycji rzymskiej, W: „ Muzyka w służbie liturgii”, Wydawnictwo: Naukowe PAT, Kraków 2005, Studia Pro Musica Sacra, tom II, s.124

tamże, s. 132

8

---