Na czym polega rozwój motoryczny człowieka?

Kiedy się obserwuje noworodka albo niemowlę, rozrzewnia jego bez­bronność i niezaradność ruchowa. Jak mu daleko do sprawnych i celowych czynności dziecka w wieku szkolnym!

A u ludzi dorosłych nie rzadko zachwycamy się ruchowym kunsztem mistrzów w swojej dziedzinie: sportowców, tancerzy, wirtuozów muzyki, akrobatów cyrkowych czy żonglerów. Ich perfekcja odbiega od poziomu motoryki przeciętnego człowieka.

Ale znowu kiedy zobaczymy starca z obawą poruszającego się i z tru­dem wykonującego proste czynności, uświadamiamy sobie nietrwałość osiągniętych kiedyś sprawności i nieunikniony powrót ruchowego ubóstwa wraz z osobniczą inwolucją.

Te przykłady zachowań ludzi w różnym wieku pokazują skalę zmian motorycznych w ontogenezie. Od bardzo niewielkich możliwości rucho­wych z chwilą przyjścia na świat człowiek dochodzi do wysokich umie­jętności, a nieraz mistrzostwa, by z upływem lat, wraz z procesami starze­nia się, coraz więcej tracić ze swojego bogactwa ruchowego, ograniczać aktywność i różnorodność zachowań, obniżać swoją fizyczną wydolność. jakby wracać do początkowego okresu motorycznej nieporadności.

Ontogenetyczny rozwój ruchowy u człowieka trwa znacznie dłużej niż u różnych gatunków zwierząt. Dziecko w momencie przyjścia na świat. a więc z początkiem pozałonowego okresu życia, ma niewielkie wrodzo­ne odruchy ruchowe - zwłaszcza w porównaniu z niektórymi stepowymi ssakami czy ptakami (np. kurakami biegającymi i umiejącymi dziobać wkrótce po wykluciu się z jaja). Natomiast możliwości ruchowe człowieka dorosłego, osiągane po kilkunastu latach życia, są najwyższe w świe­cie przyrody. Wprawdzie w pojedynczych czynnościach człowiek przegry­wa z wieloma przedstawicielami świata zwierząt - bo ssaki stepowe bie­gają szybciej od nas, ssaki leśne są zwinniejsze na drzewach, ssaki wodne szybciej od ludzi pływają i nurkują, a ptaki potrafią latać - ale nasza motoryka jest wszechstronniejsza niż tamtych jednokierunkowo wyspecjalizo­wanych gatunków i bardziej racjonalna.

Bogactwo motoryczne człowieka ma co najmniej kilka przyczyn. Są to różnice morfotyczne (wyprostowana postawa, chwytne dłonie itp.), fizjologiczne (np. wysoki poziom koordynacji ruchowej pozwalający na uczenie się zupełnie nowych czynności), przede wszystkim jednak wielorakość ludzkiej motoryczności ma swoje źródło w intelekcie, rozstrzygającym o celowości ruchów, o adaptacyjnej inteligencji, o posługiwaniu się narzędziami i tworzeniu ergonomicznych przyborów, o wyborze taktyki i stra­tegi zachowań. Krótko mówiąc o przewadze ludzkiej motoryczności decyduje w najwyższym stopniu intelekt, który nie tylko pozwolił człowiekowi na podporządkowanie sobie świata, ale także umożliwił zmianę samego siebie. To człowiek stworzył nowe, tylko ludzkie sfery zachowań ruchowych, jak skomplikowane postacie zabawy, sport, taniec, balet, te­atr, jak zróżnicowana praca, jak czynności służące opanowaniu urządzeń i aparatów do przenoszenia się z miejsca na miejsce po lądzie, wodzie i po­wietrzu, jak wreszcie liczne systemy doskonalenia ciała i motoryki ludz­kiej nazywane treningiem, hatha-jogą, szkołami przetrwania itp.

Zmiany motoryczne w ontogenezie wiążą się z innymi przejawami osobniczego rozwoju człowieka. Bo człowiek rozwija się i starzeje się cały, to znaczy przemianom - korzystnym i niekorzystnym - podlegają wszyst­kie jego narządy i funkcje mniej więcej w tym samym czasie. Jego rozwój ruchowy zależy od rośnięcia i zmian morfotycznych takich jak procesy kostnienia, kształtowanie się proporcji ciała, przyrosty masy mięśniowej, formowanie się stawów i całego kinematycznego łańcucha, jakim jest układ ruchowy.

Rozwój ruchowy zależy również od zachodzących z wiekiem zmian fizjologicznych, mianowicie od usprawniania funkcji krążenia i oddychania, od biologicznych procesów w pracujących mięśniach, od wydzielania dokrewnego itp. Poziom rozwoju ruchowego zależy także od dojrzewania psychicznego rozstrzygającego w motywacjach i przeżywa­niu stanów emocjonalnych, które w znacznym stopniu korygują zachowania­ osobnicze. Nietrudno wskazać na zależność motoryki od rozwoju umysłowego, który nadaje postępowaniu piętno racjonalności, wreszcie od rozwoju społecznego, który nakazuje honorowanie obowiązujących norm i obyczajów.

Wymienione tu przykłady występujących w ontogenezie zależności skłaniają do wniosku, że zamiast mówić o różnych rodzajach rozwoju człowieka, w tym o rozwoju motorycznym, należałoby raczej mówić O ogólnym czy zintegrowanym rozwoju osobniczym, którego jednym z przejawów są zmiany motoryczne. Te zmiany są powiązane z innymi przejawami ewolucji osobniczej, co oznacza, że poziom indywidualnej mo­toryczności dziecka zależy od rozwoju morfotycznego, fizjologicznego, psychicznego, umysłowego, społecznego. Ale te aspekty rozwoju dziecka także zależą od motoryki. To zwrotne powiązanie najłatwiej dostrzec, ob­serwując aktywność niemowlęcia. Dzięki ruchom tak zwanym manipula­cyjnym poznaje ono cechy fizyczne najbliższego otoczenia, jak ciężar przedmiotów, twardość, temperaturę, zjawiska grawitacji i inne. Dzięki ruchom lokomocyjnym, do których trzeba zaliczyć pierwsze próby prze­mieszczania się, a potem czworakowanie i chód, zaczyna rozumieć stosunki przestrzenne. Szuman początkowe ruchy niemowlęcia, sensomotoryczne, manipulacyjne i praksje, określał jako uniwersytety, najważniejsze w po­znawaniu świata przez człowieka. To znaczenie przejawów motoryki dla rozwoju osobowości dziecka i dla poznania rzeczywistości upoważnia do wyodrębniania tego fenomenu z całościowego obrazu ewolucji osobniczej,

---