DZIALALNOSC TOWARZYSTWA DO KSIAG ELEMENTARNYCH
Właściwym ministerium okwiaty stało się założone w 1775 r. z inicjatywy Ignacego Potockiego i działające pod jego przewodnictwem Towarzystwo do Ksiąg E1ementarnych. W jego skład weszli nauczyciele-praktycy, ludzie nie tylko światli i uczeni, ale również obeznani ze szkołą i programami. Na pierwszych członków Towarzystwa powołano eksjezuitów; Jana Albertrandiego, Jana Jakukiewicza, Józefa Kobylańskiego, Grzegorza Kniaziewicza; pijarów: Kazimierza Narbutta i Antoniego Popławskiego; duchownego świeckiego: Szczepana Hóllowczyca oraz dyrektora korpusu kadetów, Chrystiana Pfleiderera. Sekretarzem został mianowany eksjezuitą Grzegorz Piramowicz.
W ciągu siedemnastoletniej kadencji Towarzystwa pracowało w nim aż 23 członków, wśród nich wielu, wybitnych, jak: Hugo Kołłątaj, Onufry Kopczyński, Andrzej Gawroński, Józef Wybicki, Paweł Czempiński, Franciszek Zabłocki, oraz cudzoziemcy: Dubois - profesor Szkoły Rycerskiej, Stefan Roussel - eksjezuita, Szymon L'Huillier - genewski matematyk, członek wielu instytucji naukowych. Udział tych członków w Towarzystwie Mijal raczej charakter prestiżowy.
Działalność Towarzystwa zmierzała zasadniczo w czterech kierunkach: stworzenia programów szkolnych, opracowania podręczników, nadzoru i kontroli szkolnictwa oraz prac ustawodawczych. Pierwsza czynnością Towarzystwa było ustalenie programu dla szkoły średniej, realizującego wychowanie obywatelskie oraz odpowiadającego rozwijającym się wówczas elementom kapitalistycznego układu. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych starało się ułożyć program szkolny według naukowych zasad podziału wiedzy ludzkiej, oparty na prawidłowym związku miedzy poszczególnymi gałęziami wiedzy. Nowy program cechowała równowaga w nauczaniu, polegająca na tym, że przyznając poważne miejsce przedmiotom matematyczno - przyrodniczym, zachował on jednocześnie gramatyczno-retoryczny kierunek kształcenia. Po raz pierwszy zostały wprowadzone w tak szerokim zakresie nauki przyrodnicze: botanika, zoologia, mineralogia, nauki rolnicze, fizyka, mechanika, hydraulika. Chemia, początki medycyny i higieny. Nauka wymowy, aczkolwiek zachowała stara nazwę, miała zawierać nowa treść, sprzyjająca wychowaniu narodowemu i obywatelskiemu. Łacina zeszła de facto do roli drugorzędnej. Nauka języka ojczystego miała rozmiłować młodzież w kulturze narodowej, rozbudować uczucia patriotyczne. Zadaniom wychowania obywatelskiego służyć miała nauka historii Polski, nauka prawa; świecka nauka moralna,, niezależna od nauki chrześcijańskiej, wyeliminowanej z programu klas wyższych. Mimo pewnych kompromisów program Towarzystwa stanowili prawdziwy przewrót w dotychczasowym systemie kształcenia.
Warunkiem realizacji tak nowocześnie i w pewnym sensie rewolucyjnie pomyślanego programu były podręczniki. To zadanie miało spełnić Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.
Prace nad podręcznikami
Prace nad podręcznikami rozwiązywano na drodze tzw. komisu lub konkursu, wciągając do niej uczonych polskich i zagranicznych. Metodę komisu, czyli zlecania napisania podręczników, stosowano zwykle wobec autorów polskich i przedmiotów mających pewna tradycje w dotychczasowym nauczaniu oraz wymagających orientacji w życiu kraju. O konkursie natomiast na książki elementarne zawiadomiło uczonych w kraju i za granica Obwieszczenie, w którym przedstawiono pokrótce założenia ideowe szkól, zamieszczono wskazówki metodyczne i układ nauk; według których podręczniki miały być opracowane.
W wyniku nawiązania kontaktów naukowych z Zagranica prace Towarzystwa zyskały na powadze i znaczeniu w kręgach społeczeństwa polskiego, zainteresowały eksperymentem polskim świat pedagogów i uczonych obcych, a w rezultacie przyniosły szereg konspektów i kilka podręczników. Wśród 27 wydanych w ciągu działalności Towarzystwa podręczników było piec opracowanych przez uczonych cudzoziemców.
Ogółem na konkurs zgłoszono 23 prospekty, - aż 10 do matematyki. W ogromnej większości nie spełniły one nadziei Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, zarówno ze względów naukowych, jak i dydaktycznych. Oceny ich dokonywano według kryteriów wypracowanych na sesjach Towarzystwa. Czyniono to indywidualnie i zbiorowo, z dokumentacja pisemna i glosowaniem, co wskazuje, ze do ich jakości przykładano wielka wagę.
Takie postulaty przekazał członkom Towarzystwa Piramowicz w mowie rocznicowej 7 marca, 1776 r. Była ona nie tylko sprawozdaniem z dokonanej pracy, ale takie odpowiedzią na ataki zacofanej szlachty, zarzucającej Komisji naruszenie ustalonego porządku społecznego i dążenie do przewrotu poprzez nowe wychowanie. Sekretarz Towarzystwa starał się wykazać nie tylko bezzasadność oskarżeń, ale również podkreślał, ze reforma szkól jest zgodna z interesami szlachty.
Odbyty w tym samym ( 1776) roku sejm przyniósł Komisji zwycięstwo, ponieważ uchwalił wniosek upoważniający Andrzeja Zamoyskiego do podjęcia pracy nad nowym kodeksem praw. W tej atmosferze niewątpliwie zrodziła się inicjatywa opracowania podręcznika dla szkól parafialnych. Była ona wymownym dowodem zainteresowania się Komisji Edukacji oświatą ludu. Prace nad elementarzem ukończono jednak dopiero w 1785 r. Większość podręczników opracowanych przez autorów polskich objęła przede wszystkim dziedzinie humanistyki. A wiec ukazały się Wypisy łacińskie dla klas I-111 (1777-1780), łączące wiedze językową z nauka o rzeczach w ten sposób, ze ilustrowały fragmentami z dziel łacińskich zagadnienia z historii, przyrody oraz nauki moralnej. Z innych podręczników należy wymienić: Historie powszechna na klasę III. J. Kajetana Skrzetuskiego oraz na klasę IV Wincentego Skrzetuskiego (1786), następnie Gramatykę dla szkól narodowych Onufrego Kopczyńskiego na trzy pierwsze klasy ( 1778-1783) z układem gramatyki dla szkól narodowych, przeznaczonym dla nauczycieli ( 1785) oraz Moralna naukę A. Popławskiego dla klas I-III ( 1778-1787). Najpóźniej, bo w ostatnim roku istnienia Towarzystwa, ukazała się długo oczekiwana Wymowa i poezja Piramowicza.
Nie można pominąć podręczników do nowej dziedziny nauki, która była źródłem nieporozumień dydaktycznych i ideowych, tj. do historii natura1nej. Dzieje podręczników z tej dziedziny są obrazem wahań naukowych i trudności ze strony autorów, tak ze praca nad nimi - mimo wielkiego zapotrzebowania w terenie - ciągnęła się od roku 1777 do 1785, a nawet 1789. W tych latach wyszła Botanika dla szkól narodowych w układzie Jana Krzysztofa Kluka i Zoologia, czyli zwierzetopismo~ - przy współautorstwie Kluka i Czempińskiego, oba podręczniki używane w szkołach polskich jeszcze w pierwszej ćwierci XIX w. Komisja Edukacji Narodowej otwarła, zatem drogę do szkoły dziedzinie wiedzy tak potrzebnej w kraju o strukturze rolniczej. Piramowicz określił jej role stwierdzeniem, ze tylko człowiek „w grubej nieświadomości żyjący'' może nie dostrzegać jej istotnej wartości.,
Okres prac wydawniczych Towarzystwa obejmuje 15 lat, tj. od 1777 do 1792 r. Najważniejszy ruch zaznacza się w latach 1778-1787. Niestety, cykl przygotowania podręczników, druku oraz kolportażu w agendach Towarzystwa trwał bardzo długo, napotykał trudności nie tylko merytoryczne, ale także w drukarniach i transporcie, tak ze pierwsze podręczniki Komisji dotarły do szkól dopiero około roku 1780. W 1783 r. przejęła. Wydawnictwo podręczników Szkoła Główna w Krakowie, organizując ich kolportaż własnym silami.
Niewielki stosunkowo dorobek wydawniczy Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych nie zaspokoił potrzeb szkól. Nie ukazały się książki do geografii, chemii, historii kunsztów, higieny, ogrodnictwa i rolnictwa, mineralogii, do jerzyków nowożytnych, a nawet do nauki chrześcijańskiej.
Najważniejsza niewątpliwie przyczyna był brak autorów kompetentnych w danym zakresie wiedzy. Wysokie wymagania, co do wartości ideowej, rzeczowej i dydaktycznej sprawiły, ze wiele prospektów odrzucono. Ponadto sprawa terminologii naukowej sprawiała autorom polskim dodatkowe trudności.
Dociekliwość naukowa i poczucie odpowiedzialności wychowawczej, aby,,żadnego fałszywego wyobrażenia młodemu nie dawać'', sprawiły, ze autorzy musieli podręczniki nieraz kilkakrotnie przerabiać. Mimo ze szkoły i nauczyciele na nie czekali. W prowadzeniu słowiczków terminów naukowych; stosowano nawet zwięźle notatki na marginesach dla łatwiejszej orientacji i utrwalenia wiadomości, zamieszczano modne w tym czasie tabele, wykresy, ryciny.
Najcenniejsza wszakże zdobyczą dydaktyczna były tzw. Przypisy dla nauczycieli, pełniące funkcje przewodników metodycznych. Pisane przez znawców przedmiotu i dydaktyków były niekiedy świetne w koncepcji, podawały środki upoglądowienia nauczania, literaturę naukowa przedmiotu, uczyły stosowania metody analitycznej, która uważano za postulat prawa natury. W myśl zasady głoszonej przez Popławskiego, ze wiedzieć, to nie to samo, co umieć nauczyć, starano się w ten sposób podnieść poziom naukowy i metodyczny nauczycieli.
W rezultacie podręczniki, które się ukazały w ramach wydawnictw Komisji Edukacji Narodowej, stały na wysokości zadania, a niekiedy miały charakter pionierski. Wprowadzając nowe przepisy; programy i podręczniki Towarzystwo włożyło wiele wysiłku w nadzór i kontrole pracy szkól i nauczycieli, realizujących nowy kierunek edukacji.
Wizytacje szkól
Pierwsze wizytacje, które odbyły się w 1774 r. przed powstaniem Towarzystwa, przeprowadzili juz to sami komisarze według przydzielonych sobie departamentów, juz to ich delegaci. Miały one głównie charakter ekonomiczno-organizacyjny. Orientowały Komisje o stanie przyjętych pod jej władze szkól, o ich wyposażeniu, obsadzie nauczycieli. Następne, według Instrukcji do wizytowania szkól z roku 1777 miały na celu zapoznanie się z całokształtem życia szkolnego.
Jedna z ciekawszych wizytacji, która wywołała wielkie uznanie komisarzy oraz echo wśród społeczeństwa, była wizytacja departamentu ruskiego, przeprowadzona przez Adama Czartoryskiego w okresie od 23 maja do 14 lipca 1780 r. w asyście członka Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Adama Jakukiewicz, który po upływie 6 lat zwiedzał ponownie ten teren. Czartoryski interesował się - jeśli chodzi o sprawy pedagogiczne - głównie poziomem nauki i stosowaniem podręczników, wglądał nawet w prace pisemne uczniów, przy okazji podkreślał troskę Komisji o poziom łaciny, polemizując w ten sposób z opinia szlachty.
Z czasem zaczęto powoływać do obowiązków wizytatorskich członków Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, jako bardziej kompetentnych w sprawach pedagogicznych. Od chwili wprowadzenia w życie Ustaw Komisji Edukacji Narodowej przejęły ten obowiązek szkoły główne. Członkowie Towarzystwa, studiując wnikliwie raporty szkól wszelkich stopni, zasięgając opinii społeczeństwa, odbywając częste wizytacje, starali się ustawicznie ulepszać swoja prace. Specjalne wizytacje po 1781 r., związane z projektem ustaw szkolnych oraz z faktem dotarcia w tym czasie do nauczycieli i uczniów pierwszych podręczników wydanych przez Towarzystwo, sprzyjały w znacznym stopniu podniesieniu się poziomu nauczania w szkole, zdyscyplinowaniu personelu szkoły, zmuszały nauczycielstwo, złożone w większości z eksjezuitów, do. Przestrzegania nowych przepisów i posługiwania się nowymi podręcznikami.
Raporty szkól, wizytacje, śledzenie opinii publicznej i potrzeb ówczesnego społeczeństwa wraz z poprzednio wydanymi przepisami szkolnymi przyniosły Towarzystwu obfity materiał do przygotowania Ustaw Komisji Edukacji.
Ustawy Komisji Edukacji
Ten pierwszy kodeks praw i zadań szkolnictwa należy do trwałych osiągnięć Komisji Edukacji Narodowej. Znamy trzy redakcje Ustaw: z roku 1781, 1783 i 1790. Ostatnia, nieogłoszona współcześnie, zawiera niewielkie na ogól zmiany, głównie w odniesieniu do szkól głównych. Natomiast Ustawy Komisji Edukacji Narodowej w-dane w roku 1783 stanowią podstawową redakcję i są wynikiem długiej pracy zarówno członków Komisji Edukacji, jak i Towarzystwa do ksiąg Elementarnych.
Pomysł dokonania zbioru Ustaw przypisał Grzegorz Piramowicz Antoniemu Popławskiemu. Postanowienie podjęcia tej pracy zapadło ostatecznie na posiedzeniu Towarzystwa w dniu 27 grudnia 1780 r. pod przewodnictwem Ignacego Potockiego, który podał projekt zebrania w całość wydanych dotychczas przez Komisje Edukacyjna -przepisów, uniwersaliów, okólników itd.
Inicjatywa prezesa Towarzystwa miała głębsze tło. Mijal rok 1780, rok upadku kodeksu Zamoyskiego i wzrostu sił reakcji atakującej Komisje. Jeszcze na początku roku rozgorzała walka w Krakowie, skierowana przez biskupa Sołtyka przeciwko Kołłątajowi i reformie uniwersytetu. Groziło unicestwienie dzieła Komisji. Dotychczasowym jej pracom należało nadać trwały kształt, ułatwić wnikniecie ich w społeczeństwo, stworzyć rzeczowy dowód do obrony.
Praca nad kodyfikacja trwała około sześciu miesięcy, w wyniku, czego opracowano Projekt ustaw i przedłożono go w dniu 3 września 1781r. na zjeździe rektorów i prorektorów w Warszawie pod przewodnictwem prezesa Poniatowskiego, a w Wilnie pod prezydencja Chreptowicza.
Projekt zawierał 26 artykułów, będących zbiorowa praca członków Towarzystwa, z których każdy podjął się opracowania wybranych punktów. Piramowicz opracował sprawy dydaktyczne, Kołłątaj szereg punktów odnoszących się do szkól głównych i stanu akademickiego, Hollowczyc i Jakukiewicz zajęli się zagadnieniami administracyjnymi, i wewnętrznymi, Narbutt wziął pod opiekę szkolnictwo parafialne oraz konwikty i pensje, Kopczyński zagadnienia wychowawcze, a Kobylański sprawę świadczeń społecznych dla nauczycieli. Ostateczny kształt redakcyjny nadal Ustawom sekretarz Towarzystwa i w tej postaci znalazły się one w rekach zwierzchników szkolnych.
Chcąc się przekonać, w jakim stopniu Projekt ustaw zda egzamin życiowy, poleciła Komisja 5 kwietnia 1782 r. odbyć generalna wizytacje kilku wizytatorom, m. in. kilku członkom Towarzystwa, współautorom Ustaw. Była to pewnego rodzaju poufna misja, wymagająca dużego doświadczenia i wnikliwości. Sprawozdanie z wizytacji odbyło się w listopadzie tegoż roku w obecności rektorów obu szkól głównych na posiedzeniu Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
Ta droga zebrane uwagi stanowiły materiał do ostatecznej redakcji Ustaw w roku 1783. Zmiany szły w kierunku redukcji rozdziałów, przesunięcia ich kolejności, dokładniejszego sprecyzowania powinności i praw nauczycieli. Gruntowna zmianę przeprowadził Kołłątaj w artykułach dotyczących szkól głównych, a to ze względu na nowy układ wydziałów.
Wypracowano szereg form kontroli i dokumentacji, które pozwalały władzom wnikać w życie i prace szkól oraz podnosić ich poziom. Ten imponujący obraz prac Komisji wykazuje jednak w stosunku do "pierwiastkowych" przepisów z lat 1773-1776 pewne cofniecie się ideowe. Śmiałe przedsięwzięcia członków młodej magistratury szkolnej, będących pod wpływem teoretycznych koncepcji pedagogicznych Zachodu oraz konkretnej sytuacji w kraju, która spodziewano się poprawić miedzy innymi droga wychowania - w ciągu lat walki i przeciwna fala strąciły swoja sile reformatorska.
Niemniej zawartość Ustaw, ich wskazania wychowawcze i dydaktyczne, stosunek do nauczycieli cechuje głęboki humanitaryzm, wiew myśli postępowej, patriotyczna świadomość tworzenia zrębów nowej szkoły i nowego społeczeństwa. Jakże wiele mówią słowa Piramowicza w rozdziale o nauczycielach: "Ktokolwiek się podejmuje tej usługi ojczyźnie swojej, roztrząsnąć ma dobrze obowiązek, który bierze na siebie, siły, które przynosi. Uczyć się sam · powinien (...) ".