STAROŻYTNY EGIPT

WSTĘP

Starożytny Egipt, cywilizacja egipska lub też cywilizacja starożytnego Egiptu to wysokorozwinięta kultura w dolinie Nilu (dł. ok. tys. km), która powstała ok. 5 tys. lat p.n.e., trwała ok. 3500 lat. Nazwa wywodząca się z staroegipskiego kemi („czarna ziemia”, „muł nilowy”) - „Egipt jest darem Nilu” jak napisał Herodot.

Egipt rozciągał się od wielkich oaz (z zach.) - po M. Czerwone (na wsch.), od delty Nilu (na pn.) - po I/ II/ III/ IV-Kataraktę (na pd.).

Państwo to rozwinęło się dzięki corocznym, regularnym (przewidywalnym) wylewom Nilu - od czerwca do października - który przynosił żyzne muły zapewniające przy odpowiednim nakładzie sił i środków oraz odpowiedniej organizacji, dwukrotne, wysokie plony w ciągu roku. Dzięki tak sprzyjającym warunkom rolnictwo, które

stanowiło podstawowe zajęcie ludności (fellahowie), zapewniało nadwyżki żywności, co pozwalało na jej magazynowanie na okresy nieurodzaju oraz na eksport. Nil w przeciwieństwie do rzek Mezopotamii był „bezpieczniejszy” - tzn. dzięki nanoszonemu mułowi teren wokół Nilu jest usytuowany wyżej (w Mezopotamii był na równym poziomie, a wzrost objętości wody był 8-mio, a nie 4-krotny jak nad Nilem).

Również duże znaczenie miała obfitość różnego rodzaju kamienia (gł. granitu, wapienia, alabastru, piaskowca), ale był duży brak drewna potrzebnego do transportu dużych bloków kamiennych - które sprowadzano z zagranicy (np. skupowano drewno cedrowe w Byblos).

Od początku IV tysiąclecia p.n.e., posługiwano się w Egipcie żaglowymi łodziami (ożaglowanie prostokątne pojedyncze - co uniemożliwiało żeglowanie pod wiatr i wymagało wiedzy o wiatrach wiejących na M. Śródziemnym) do transportu materiałów wzdłuż Nilu i opanowano obróbkę miedzi. Pod koniec tego tys. zaczęto stosować pismo hieroglificzne, które zostało odczytane w 1822 roku, dzięki czemu historia starożytnego Egiptu jest dość dobrze znana.

W Starożytnym Egipcie mieszkało się gł. we wioskach, a nie w miastach. Wioski zbudowane były u rozlewiska lub samej rzeki, a domy wieśniaków z cegieł (z wyschniętego mułu), lub - na moczarach - z papirusu. Początkowo tworzono jednostki organizacyjne na całej długości rzeki (w celu udrażniania sieci irygacyjnej), z czego wyrobiły się Nomy. W końcu IV w. p.n.e. istniał już w pełni wykształcony system irygacyjny.

W nielicznych miastach najwięcej miejsca zajmowały świątynie i domy wielmożów (ogrody, baseny i in. luksusy). Kupcy i rzemieślnicy grupowali się na ulicach. Miasta były otaczane murami z brązową, albo drewnianą bramą. Egipt dzielił się jakby na 2-wie części (niegdyś in. państwa) mające swe stolice, Dolny (Memfis - „Biały Mur”) i Górny (Teby) Egipt.

Zasadniczo ludność staroegipska to fellahowie - ludność rolnicza - przeciwieństwo beduinów (nomadzi).

Czynniki klimatyczne:

Klimat - tropikalny suchy lub skrajnie suchy,

Opady - małe, zimą gwałtowne,

Temperatura - w lipcu 30-40 C, w styczniu 10-20 C,

Wiatry - silne,

Zachmurzenie - minimalne.

FARAON

Informacje i podział władców egipskich na dynastie zawdzięczamy Manethonowi (zhellenizowany dziejopisarz i kapłan) z Heliopolis. Niestety jego pisma zaginęły, a kopie obarczone są licznymi błędami. Prace nad opisaniem historii starożytnego Egiptu zaczął prawdopodobnie na polecenie Ptolomeusza I.

Centralną osobowością w państwowości egipskiej był panujący, który już we wczesnym okresie Starego Państwa z władcy patriarchalnego przekształcił się we władcę despotyczneg³. Wg podań, Egiptem niegdyś władali bogowie, którzy przekazali swą władzę królom w postaci ludzkiej - więc Faraon był uznawany za boga (wcielenie Horusa - głowa sokoła)_ ale ok. III-dynastii był już uznawany za syna boga Re_ a potem już za sam jego wizerunek (gdy umierał stawał się bogiem - ale niezbędne były obrzędy sprawowane przez kapłanów).

Faraon (gr. Wielki Dom - Per aa) jak wiemy z przekazanych w tradycji egipskiej informacji wynika, że był nie tylko naczelnikiem wojennym, ale przede wszystkim wierzono, że uznawany był za osobę, obdarzoną właściwościami magicznymi (gł. arcykapłan). Przyjmował 2-ie korony i tytuł króla Dolnego & Górnego Egiptu. Rodzina faraona jak i cały jego dwór itp. byli utrzymywani z danin ludu.

W oczach Egipcjan, panujący był łącznikiem między światem bogów i tajemniczych sił natury, a społeczeństwem. Jednak to właśnie społeczeństwo egipskie decydowało często o śmierci władcy. Faraona pozbawiano życia w przypadku, kiedy w przekonaniu poddanych nie był on już zdolny do wypełniania swoich obowiązków. Tego typu praktyki miały miejsce zwłaszcza w okresie I i II dynastii.

Nie są znane szczegółowo etapy stopniowego przeobrażania się władzy królewskiej, wyzwalania jej spod wpływów magii, jej zeświecczenia i ugruntowania despotyzmu. Być może jednak wyrazem tych przemian była utrata przez panującego charakteru boga. W okresie V i VI dynastii był on już traktowany jako syn boga Ra. Jednak brak jest jakichkolwiek dokładnych źródeł na ten temat.

Wówczas „czas” był postrzegany jako nieskończona liczba cyklów - przeszłość, teraźniejszość i przyszłość były jednością. Nie liczono czasu od zjednoczenia Egip., datą początkową był początek panowania każdego z faraonów. Zjednoczenie (mentalnie) dokonywało się przy każdej ceremonii koronacyjnej (koronacja na króla Dol. I Gór. Egipt.) i większych świętach - ponieważ historia, dla starożytnych Egip. była - cyklem się powtarzającym przy każdym z faraonów. Stąd w kalendarzu cywilnym, rok zaczynał się od panowania kolejnego z faraonów.

Dla Egip. nie istniała rozróżnienie (mentalne) między panującymi królami - byli uznawani za wcielonych Horusów (z czasem jw.). Przykładem tego jest fakt, iż Ramzes III uważał, że zwyciężył pod Kadesz - kiedy faktycznym zwycięzcą był Ramzes II (co do in. zwycięstw in. królów też miał takie zdanie, z resztą jak każdy faraon), z kolei.

Z czasem jednak zaczęto odchodzić od koncepcji hist. cyklicznej w kierunku hist. linearnego - z tego okresu mamy pierwsze listy królów. Zaczęto postrzegać hist. jako ciąg kolejnych dyn..

Praktycznie wszyscy lepiej znani nam faraonowie prowadzili - albo pokojową, albo wojenną politykę zagraniczną (podboje lub obrona). Tak jak i większość z nich korzystała z aparatu propagandy - czego przykładem jest bitwa pod Kadesz, która wydaje się nie być tak wielkim zwycięstwem jak podają źródła staroegipskie.

KAPŁANI

Kapłani byli raczej nieliczną grupą niż stanem społecznym. Kapłani współtworzyli warstwę panującą z najwyższymi urzędnikami i faraonem. Ich pozycja systematycznie rosła od początku. Wydaje, się że kapłani w Egipcie pełnili bardziej funkcje niereligijne niż religijne.

Ich wpływ na losy państwa nie był pośredni jak w Mezopotamii, ale najczęściej bezpośredni (np. arcykapłani Amona z Teb wraz ze swą rozrośniętą biurokracją mieli totalny wpływ na faraona). Najwyższym arcykapłanem był faraon. Była to funkcja dziedziczna za XX-dyn.

Kapłani dzielili się na 2-ie gr.: wyższą („ojców bożych” lub „sług bożych”) i niższą („czystych”). Aby zachować czystość byli poddawani obrzezaniu, unikali pewnych potraw itp..

Świątynie (czytaj: kapłani) nie były jednak zwolnione z podatku na rzecz pań. (wyjątkiem była świątynia Ozyrysa w Abydos, pozostawała własnością pań.), jak i prac publicznych, do których zatrudniały własnych chłopów opłacając ich. A o skarby świątynne, z wypraw wojennych mógł w każdej chwili zwrócić się król - ale tylko teoretycznie, gdyż wiązało się to z niezadowoleniem kapłanów i związanych z tym trudnościami (ów łupy otrzymywała świątynia na mocy „Umowy Boskiej” z Totmesem III).

•Dlaczego byli tak ważni?

Ponieważ ich status wypływał z: 1. wszechstronnego wpływu religii na Egipcjan; 2. byli najbogatsi (gł. dzięki darom faraonów i ludu - np. świątynia Amona w Tebach liczyła ok. 400 tys. trzody bydła, a Re w Heliopolis ok. 50 tys. - aby utrzymać trzodę na takich terenach trzeba było ogromnych nakładów) są jednymi z gł. posiadaczy ziemskich; 3. mieli związki z władz (prowadząc w ten sposób własną politykę); ale przede wszystkim mieli ogromną - 4. wiedzę - praktycznie w każdej dziedzinie, którą umieli wykorzystać.

Zajmowali się:

• szkolnictwem - mieli wpływ na przyszłe pokolenia i samych faraonów - którzy byli przez nich uczeni - sam Ramzes miał problemy gdy miał zasiąść na tronie, ponieważ nie uczęszczał regularnie na zajęcia,

• astronomią - m.in. wyznaczanie świąt, stworzenie kalendarza astronom. Itp.,

• posiadali wiedzę o zjawiska przyrody (wprowadzili podział roku na 12 miesięcy i 365 dni, potrafili przewidzieć zaćmienie słońca i wylewy Nilu),

• administracją - wchodzili w skład Rady Królewskiej. Mieli wpływ na politykę państwa faraona, przede wszystkim poprzez niezmiernie rozbudowaną biurokrację (wezyr, wyżsi urzędnicy). Bez tego aparatu administracyjnego - rozwiniętego na przestrzeni 10-ątków lat - faraon nie mógł (nie był zdolny) rządzić,

• pisaniem - ale tylko część z nich, bo nie wszyscy byli zawodowymi pisarzami czy lektorami,

medycyną - począwszy od nauczania higieny, przez leczenie (zioła, wyciągi np. ze zwierząt), aż po operacje. M.in.: Chirurdzy, ginekolodzy, dentyści, okuliści, weterynarze.

• religią - pośredniczyli między ludem a bogami w sprawowaniu ofiar,

• budownictwem, architekturą, inżynierią (w sensie - kierowali pracami nawadniającymi i budowlanymi),

• sprawowali tzw. obrzęd koronacyjny (a więc bez kapłanów władca nie mógł być faraonem),

• sprawowali obrządek pogrzebowy (byli niezbędni zmarłemu faraonowi w przejściu w zaświaty - a trzeba pamiętać że u Egipcjan było to bardzo ważne),

• matematyką - system dziesiętny (I-dyn.).

Pierwsze rozdźwięki między kapłanami a faraonem.

• Totmes III - (?-ok. 1448 p.n.e.) za jego rządów arystokracja wojskowa (Nubijczycy i Libijczycy) dochodzili do organów władzy co było nie na rękę kapłanom, ale świątynie otrzymywały na mocy „Umowy Boskiej” z Totmesem III.

• Amenhotep II - (?-ok. 1425 p.n.e.) obstawiał najwyższe stanowiska w państwie członkami swojej rodziny;

• Amenhotep III - (?-ok. 1377 p.n.e.) prowadził pokojową politykę wobec Mitami - co doprowadziło do nie składania darów m.in. ze złota itp. kapłanom.

Kolejnym krokiem Amenhotepa III było powołanie Amenhotepa syna Hapu z Atribis (skryba wojskowy) na urząd - tzw. Przewodnika kapłanów Dolnego & Górnego Egiptu. Stanowisko te obejmował tradycyjnie arcykapłan ze świątyni Amona z Teb - a więc był to policzek wobec kapłanów.

• W czasach ostatnich Ramyssydów dochodzi do znacznego wzrostu siły decydowania kapłanów (większe dochody niż faraonowie końca tego okresu).

Z czasem Herhor (XI w. p.n.e.) - głównodowodzący armii Egiptu, później także arcykapłan Amona. Panował jako dyktator w Tebach w czasach ostatniego króla XX dyn. - Ramzesa XI, prawdopodobnie odsuniętego od aktywnej polityki ok. 1080 p.n.e. (Herhor wprowadził stan wyjątkowy w Górnym Egipcie i używał tytułów królewskich). Po śmierci Ramzesa XI - Herhor oficjalnie objął władzę w Tebach, a w Tanis własną dyn. (XXI-dyn.) założył wezyr Dolnego Egipt., Smendes.

USTRÓJ

1. Faraon - na czele społeczeństwa stał król (mylnie zwany faraonem /z greckiego "pałac");

• miał władzę absolutną - wg tradycji nadaną przez Bogów;

• najpierw uznawany za boga, a potem uznawano, że po śmierci stawał się bogiem;

• był najwyższym arcykapłanem pośredniczącym między ludem, a bogami;

• był naczelnym wodzem armii (często nią dowodząc).

2. Wezyr - najwyższy urzędnik i pomocnik króla (gł. to wezyrowie Dolnego i Górnego Egiptu);

• od Nowego Państwa było 2-ch wezyrów: pn. w Memfis i pd. w Tebach,

• mieli nadzór nad nomarchami oraz "starszymi" mist ,

• wezyrem był najczęściej syn faraona.

3. Wokół króla byli również urzędnicy dworscy i najwyżsi dowódcy wojskowi(gł. z Nubii i Libii - którzy dochodzili za Totmesa III do organów władzy).

4. Nomarchowie - Egipt był podzielony na 42 Nomy (z greckiego "okręgi") - zamknięte sieci nawadniające ziemie;

• stali na czele Nomów (każdy Nom miał boskiego opiekuna);

• w czasach słabości władz, nomarchowie zmieniali swą władzę w niezależną i dziedziczną,

• mieli pod sobą pisarzy i licznych sług,

• stanowili niejednokrotnie prawa.

5. Pisarze - przechodzą dł. szkolenia pisarskie,

• zajmują się gł. spisywaniem wszystkiego (tj. m.in. zasobów) dla świątyń (kapłanów) czy nomachów (organizowanie prac irygacyjnych, pobór do woj., ściąganie podatków, pilnowanie ładu - i spisywanie tego),

• stanowią jedną z podstawa administracji staroegipskiej,

• wywodzili się praktycznie ze wszystkich społ. Egipt..

6. Kapłani - pozycja ich ciągle rosła;

• czasem oni rządzili Egiptem sterując faraonem;

• podstawą ich potęgi były majątki świątynne (pola, pastwiska, zakłady rzemieślnicze itp.).

• posiadali własną, potężną, kapłańską biurokrację;

• faraonowie chcieli zabezpieczyć sobie życie, traktując to na ziemi, jako fazę wstępną, więc każdy musiał liczyć się z kapłanami.

7. Arystokracja rodowa - rody książęce, ich rodziny i rodzina faraona;

• obsadzili najwyższe urzędy w państwie (m.in. w wojsku),

• dziedziczenie pozycji i często urzędów.

Trzeba pamiętać, że w starożytnym Egip. zostanie urzędnikiem, czy kapłanem nie było uwarunkowane urodzeniem, ale wykształceniem (sporo urzędników wywodziło się z niskich sfer).

PODZIAŁ SPOŁECZEŃSTWA

W Egipcie, podobnie jak i w innych państwach Wschodu, despotyzm wywierał przemoczony wpływ na społeczeństwo, które nie mogło i nie potrafiło na skutek tego uwolnić się całkowicie od narzuconych przez niego więzów.

Przyczyny tego stanu rzeczy należy szukać nie tylko w warunkach materialnych Egiptu, wymagających podporządkowania się grup społecznych despocie i popierającym go warstwom społ., w celu zapewnienia zbiorowym wysiłkiem sprawnego funkcjonowania w państwie.

W Egipcie przyczyną biernej postawy społeczeństwa w stosunku do wszechpotęgi władcy była szczególna atmosfera religijna, jaka panowała w społeczeństwie egipskim, której źródeł trudno dociec.

Rodzina - w starożytnym Egipcie opierała się na, pełnym posłuszeństwie dzieci wobec rodziców - gdzie ojciec był odpowiedzialny za naukę dziecka (które ukończywszy szkołę mogło piąć się na drabinie awansów społ. - na równi z zamożniejszymi dziećmi. Dzieci z zamożniejszych domów zazwyczaj wcześniej były oddawane w ręce nauczycieli, zaś ubożsi podlegali zazwyczaj szkołom przy świątynnym - zw. Domami Życia - gdzie były różne specjalizacje. Ci co nauczyli się pisać mieli otwartą drogę by zostać skrybą czy urzędnikiem.

1. Chłopi - formalnie wolni, posiadali własne działki z czego się utrzymywali, lecz musieli także pracować w konkretnych miejscach wyznaczonych z góry (majątki świątynne i państwowe),

• byli gł. siłą roboczą (praktycznie niewolniczą, choć byli wolni), w większości pracowali na polach faraona, świątyń dzierżawiąc ziemię (oddając część polonów),

• zobowiązani dawać daniny (w naturze) i do wykonywania prac na rzecz państwa,

• stanowili najliczniejszą warstwę społ. - ok. 90% ogółu społ..

2. Rzemieślnicy - pozycja społeczna i majątkowa wyższa od chłopów,

• pracowali głównie na zlecenia państwowe lub świątynne (a później to sprzedawano choć czasem sami zakładali pracownie w mieście),

• piwowarzy, piekarze, cieśle, stolarze, brązownicy, garncarze, szewcy itp..

• wypłaca się im pensje w naturze i zapewnia mieszkanie - w razie niedostatku były przypadki buntów czy strajków.

3. Wojownicy - każdy nim mógł być (chłopi, rzemieślnicy, Libijczycy, Nubijczycy itp.)

• podstawa armii - piechota (od czasów Nowego Państwa jednostki lekkich rydwanów bojowych),

• najemnicy, jeńcy woj. (piętnowani jak bydło, okrutnie szkoleni), służą również sami Egipcjanie (pisarz ich rekrutuje gł. z pośród ochotników gdyż wizja łupów woj. I późniejszego wynagrodzeni jak i stałe pensji była kusząca) jako ordynansi u mastelarzy i dowódców rydwanów (oni z kolei zawsze pochodzą z arystokracji - bo tylko ich stać na rydwan i jego utrzymanie). Starożytny Egipt charakteryzuje się brakiem stałej armii.

• starzy zasłużeni wojownicy dostawali ziemie w przydział, uprawianą przez niewolników, albo mianowani jako dowódcy straży miejskiej, czy szlaków (ale nie mogli zostać nikim innym), lub otrzymywali złoto itp.

• armię dzielimy na: 2-ie gr., była ona rozmieszczona w osiedlach woj. w najbardziej zagrożonych pkt. (gł. Dolny Nil).

4. Niewolnicy - nieliczni, gł. robili za służbę w pałacach, albo do najcięższych prac w kopalniach, bo produkcją dóbr zajmowali się ludzie wolni - mamy do czynienia z - niewolnictwem domowym,

• gł. jeńcy wojenni (m.in. z Nubii czy Palestyny),

• są oni jednak rzadkością bo większość prac zajmują się ludzie wolni.

GOSPODARKA

1. Podstawą egipskiej gospodarki było rolnictwo - gospodarstwa uprawne wokół Nilu:

• uprawiano: gł. pszenice, jęczmień, proso,

• warzywa: gł. cebula, czosnek, ogórki, groch,

• owoce: daktyle, figi, oliwki, granaty itp..

Używano kopaczek (pług poświadczony jest dopiero na III tys. p.n.e.). Powstawały silosy zbożowe, którymi to zajmowali się pisarze, były one silnie strzeżone. A dopiero dzięki Hyksosom poznano tzw. żurawia.

2. Także polowano na:

• ryby,

• ptactwo wodne,

• hipopotamy.

3. Rzemiosło - kamieniarstwo, metalurgia, tkactwo, garncarstwo, ciesielstwo, wikliniarstwo, obrabianie trzciny papirusowej.

4. Kopalnie - najważniejsze - złota (Nubia), miedzi (Synaj, wybrzeża afrykańskie Morza Czerwonego), szmaragdów i ołowiu (j.w.), żelaza (koło I katarakty), turkusów (Synaj).

5. Kamieniołomy: gips, bazalt, wapień, granit, piaskowiec itd.

6. Handel z: Syrią, krajem Punt (dziś Somalia) Afryką, Mezopotamią, Kretą, Cyprem, Anatolią, jak i Palestyną, Libią (przeciw, którym organizują wyprawy woj.).

RELIGIA

Dużą rolę w życiu Egipcjan odgrywały wierzenia religijne. Z początku czczono głównie siły przyrody (Nil, oraz zoomomorfizm). W czasach hist. szczególnym kultem otaczano słońce (Re). Panuje wiara, że dusza (Ka) po śmierci staje przed sądem i nadal żyje.

Licznym bóstwom przydawano postacie ludzkie z głowami zwierzęcymi (Horus z głową sokoła, Chnum z głową barana). Wierzono, że bóstwa przebywać mogą w ciele świętych zwierząt, za jakie uważano czarnego byka, zwanego Apisem, a także krokodyle, Ibisy, jastrzębie i koty. Ku czci bogów wznoszono gigantyczne kamienne świątynie, którymi opiekowali się kapłani, gromadzący w nich wielkie bogactwa.

Dzień kończono i zaczynano modlitwą.

Faraon był 1-wszym arcykapłanem (Horus przekazał mu władzę wg Wierzeń), on to - faraon - mianował kapłanów zastępców i opiekunów. Do Świątyni mógł wejść tylko kapłan i faraon - były one domem bogów (np. codzienna toaleta i posiłki).

BOGOWIE & BÓSTWA

Bóg	charakterystyka	miejsce kultu
1. Re 2. Ptak 3. Atum 4. Horus 5. Set 6. Izyda 7. Ozyrys 8. Tot 9. Chousu 10. Hathor 11. Neit 12. Anubis 13. Bastet 14. Abis	- pan wszechświata, nieba, bóg słońca, - stwórca Świata, patron rzemiosł i sztuki, - bóg zachodzącego słońca, - bóg nieba, syn Re lub Ozyrysa, - bóg burzy i pustyni, przyniósł zło, - lokalna bogini miłości, nieba, magii i czarów, - umierający i zmartwychwstający bóg decydujący o życiu i wegetacji, sędzia zmarłych, - pisma, mądrości i nauki, - bóg księżyca, - bogini miłości, - lokalna bogini wojny i morza, - bóg zmarłych, - bogini zabawy i muzyki, - bóg "byk", łączony z Ptakiem i Ozyrysem,	Heliopolis Memfis Heliopolis (wiele) Ombos Heliopolis, Delta wschodnia, File Abydos, Busiris, File Teby (wiele) Sais Kynopolis Bubastis Memfis

W Egipcie nigdy nie powstał oficjalny panteon i zawsze Bogowie się zmieniali. Silnie byli czczeni bogowie lokalni. W sumie bogów egipskich było ponad 700-set.

PIRAMIDY

Piramidy egipskie, jak sugerują archeologiczne oraz pisane dowody, były pomnikami zmarłych, lecz niekoniecznie grzebano w nich faraonów (nigdy w żadnej z piramid nie znaleziono mumii faraona).

Jedną z funkcji piramid, a także innych grobowców, było stworzenie domu dla Ka, czyli duszy, która, jak wierzyli starożytni Egipcjanie, nadal żyje po śmierci człowieka.

Od okresu predynastycznego grób królewski był ściśle związany z potwierdzeniem władzy ziemskiej i jej uzewnętrznieniem.

Od czasów III dynastii stał się także symbolem boskości faraona. Żeby wyrazić te nowe idee filozoficzne i religijne, Imhotep, wielki kanclerz i architekt faraona Dżesera (2670 - 2650 p.n.e.), zaprojektował najpierw mastabę, którą następnie postanowił wznieść wyżej, za pomocą kolejnych, malejących mastab: w ten sposób powstała Piramida Schodkowa w Sakkarze, symbol drabiny wznoszącej się do nieba, aby umożliwić faraonowi zmartwychwstanie.

W ciągu 40-stu lat, między rokiem 2670 a 2630 p.n.e., pomysł bodowy piramid upowszechnił się; zbudowano ich aż 11. Pierwsze piramidy to seria zmniejszających się platform, tworzących gigantyczne schody, po których faraon miał się wspiąć do boga słońca - Re. Późniejsze mają już boki gładkie, tworząc rampę wiodącą faraona do nieba.

Budowa piramidy była niesłychanie wielkim i drogim przedsięwzięciem. Wymagało to wielkich umiejętności i ogromnej pracy wielu tysięcy ludzi. Astronomowie badali gwiazdy, aby określić najlepsze położenie budowli, matematycy i architekci kreślili plany, kamieniarze ciosali skalne bloki, a nadzorcy organizowali pracę robotników.

Trudno jest dziś nam zrozumieć, w jaki sposób prawie 3 miliony metrów sześciennych bloków kamiennych, wyniesiono na wysokość prawie stu kilkudziesięciu metrów i dokładnie ułożono, w czasach, kiedy nie znano jeszcze żelaza ani koła, a tym bardziej kołowrotka i wielokrążka, ani machin podnoszących? A drewno musiano ściągać z odległych krain.

Ostateczny wygląd pomników nagrobnych w starożytnym Egipcie był rezultatem wielowiekowej ewolucji: od prostej mastaby, przez piramidę schodkową, łamaną, do idealnej geometrii piramid właściwej (klasycznej) w Gizie.

W całym Egipcie zbudowano łącznie 11 piramid. Najbardziej znane to: piramida Mykerinosa, piramida Chefrena oraz Wielka Piramida (Cheopsa) - w Gizie. Są one jednym i jedynym zachowanym cudem z „7-siedmiu Cudów Świata”. 3 wielkie piramidy w Gizie zostały wzniesione za czasów czwartej dynastii (2575-2465 r. p.n.e.).

XIX-wieczni astronomowie brytyjscy twierdzili, że miały one być obserwatoriami astronomicznymi lub zegarami słonecznymi. Inni badacze piramid sądzą, że są one dziełem "Boskiego Geometry" i zawierają informacje dotyczące daty powtórnego przybycia Chrystusa, lub nawet że wznieśli je przybysze z kosmosu. Jeszcze inna teoria głosi, że piramidy wytwarzają pole magnetyczne, dzięki któremu rzeczy w nich umieszczone nie psują się, a człowiek przesiadujący w piramidzie morze się zregenerować.

Te wszystkie teorie, pokazują nam, jak niesamowitymi budowlami są egipskie piramidy.

SFINKS

Grecka nazwa „sfinks” wywodzi się z egipskiego określenia „szespanch” - żyjący posąg, którym określano w szczególności posagi lwów z ludzkim głowami. Lew symbol królewskiej potęgi, strażnik wschodniej i zachodniej bramy świata podziemnego, był też strażnikiem miejsc kultowych.. Kler z Heliopolis dodał mu ludzka głowę - głowę boga Atuma - i tak zrodził się sfinks.

Sfinksy Egipskie to symbol władzy królewskiej, przedstawiany jako postać leżącego lwa z głową człowieka, często z twarzą faraona. Egipskie sfinksy były płci męskiej i była to tak ważna tradycja, że królowa Hatszepsut, przedstawiana na tych pomnikach, miała doczepioną sztuczną brodę. Kolejną ważną cechą odróżniająca sfinksy egipskie są skrzydła - a raczej ich brak, skrzydła u sfinksów są, bowiem atrybutem w mitologii sumeryjskiej.

SZTUKA

Sztuka staroegipska rozwijała się od IV w. p.n.e. - pozostawała ona na „usługach” władcy i religii (kapłanów). Wykorzystywana w propagandzie (m.in. malowidła obrazujące wielkie zwycięstwo pod Kadesz). Cechą charakterystyczną ów sztuki jest jej ciągłość i niezmienność (z wyjątkiem tzw. sztuki amarneńskiej - za Echnatona).

Jednak jej gł. użycie dokonywało się w związku z religią i wierzeniami (np. malowidła w grobowcach, maski pośmiertne). W sztuce staroegipskiej mammy do czynienia z: malowidłami, płaskorzeźbami, rzeźbami (figurki, figury), grobowcami (z cegły). Z czasem dzieła sztuki (tzw. ruchome) znajdujące się w grobowcach faraonów i bogaczy stawały się łupem złodziei (tzw. Wielka Grabież Grobów). Chodzi przede wszystkim o groby w Tebach (wyjątkiem był grób Tutenchamona) - gdy „stolica” była wyżej na północy.

W okresie Starego Państwa rozpoczęła się w sztuce egip. era monumentalizmu. Sposoby przedstawiania postaci zależnie od przynależności klasowej; w rzeźbie — królowie w postawie siedzącej lub kroczącej, w „bezczasowej młodości”, urzędnicy — realistycznie, lud — przy pracy; w rysunku i reliefie — głowa i kończyny ujmowane z profilu, barki i oko — frontalnie.

W architekturze tego okresu kanon najwyraźniej zarysował się w mastabach i piramidach (wyżej opisane).

W okresie Średniego Państwa po czasach upadku w I okresie przejściowym, nastąpił nowy rozkwit sztuki — powrót do klas. wzorów. Zniknęła mastaba, rozwinął się typ grobowca kutego w skale (m.in. Bani Hasan, Elefantyna). Wystąpiły nowe elementy, m.in. kolumny (tzw. protodoryckie).

W okresie Nowego Państwa - po wypędzeniu Hyksosów - nastąpił rozwój we wszystkich dziedzinach sztuki: w architekturze ustalił się kanon świątyni (egipskie świątynie), w Nubii — typ świątyni skalnej (Abu Simbel) - typem grobowca król. stały się rozbud. komory kute w skale (Dolina Królów i Dolina Królowych); rzeźbę reprezentowały m.in. monumentalne posągi król.; w rysunku spotyka się postacie w kontrapoście.

U schyłku panowania XVIII dyn. krótkotrwały, ważny epizod amarneński (Amenhotep IV Echnaton) — zerwanie z dotychczasowymi kanonami i wytworzenie nowego stylu (naturalist.).

W okresie Późnego Państwa mamy do czynienia z regresem sztuki monumentalnej i stopniowe uleganie wpływom obcym.

Okres ptolemejski i rzymski to 2-torowość stylowa: sztuka hellenistyczna, szczególnie w Aleksandrii, kontynuacja zaś sztuki rodzimej w innych ośr.. Budowa monumentalnych świątyń (File, Edfu, Dendera). Ostatnia faza sztuki starożytnego Egiptu to - koptyjska sztuka. Od VII w. w Egipcie zaczęła się rozwijać sztuka islamu. Sztuka egip. wywarła silny wpływ na sztukę krajów basenu M. Śródziemnego.

PISMO

Pismo w starożytnym Egipcie był zasadniczo nie zrozumiałem po za jego granicami, jak i przez większość jego mieszkańców. Pisać potrafili tylko nie liczni (kapłani, faraonowie, pisarze skrybowie oraz większość wyższych urzędników, arystokracji), ale w piśmie były również znaki rozpoznawane przez wszystkich pomimo ogromnego analfabetyzmu.

Pismo staroegipskie było pismem proto-alfabetycznym.

Już w starożytności - tj. w epoce postępowania chrystianizacji (greka) - zanika powoli umiejętność pisania i czytania tych pism. Pismo egipskie było nie odczytane aż do wyprawy Francuzów pod dowództwem Napoleona Bonaparte (1798-1799), kiedy to odkryto bazaltową płytę pokrytą pismem - tzw. kamień z Rosetty (pod Aleksandrią). Było to o tyle przełomowe odkrycie - ponieważ był tam napis w języku staroegipskim (hieroglificzny i demotyczny) i w grece (dziś w British Museum). Wcześniej opierano się na pisarzach greckich (Herodot V w. p.n.e., Diodor I w. p.n.e.). Posługując się tymi i in. materiałami piśmienniczymi F. Champollion dokonał dekodyfikacji tegoż pisma - spowodował to powstanie nowej nauki - egiptologii (pozwoliło to oprzeć naszą wiedzę na źródłach pisanych staro egipskich).

Pomimo wielu odkryć nie wiemy jak powstało ów pismo. Zasadniczo wysuwa się teorię, iż powstało na terenie Egiptu, lub zostało przejęte (np. z Mezopotamii - gdyż niema dowodów na stosowanie go przed epoką kontaktów z Mezopotamią). Wg starożytnych Egipcjan pismo to stworzyli bogowie. (stworzył je Thot - naczelne bóstwo Hermopolis, bóg wiedzy i księżyca).

W języku egipskim istnieje tylko jedno, wspólne określenie na "pisanie" i "rysowanie".

Egipcjanie nazywali swe pismo "pismem mowy boskiej", a określenie hieroglify stworzył chrześcijańskiego pisarza Klemensa z Aleksandrii (ok. 200 r. n.e.).

Pismo to przechodziło własną ewolucję, ale było wygodniejsze od innych ze względu na papirus - nie trzeba było ryć tabliczek, choć pierwszym materiałem, na którym pisano był właśnie kamień. Papirus jednak niszczył się z czasem, pomimo suchego klimatu, to co ważniejsze teksty wykuwano w kamieniu.

Wyróżniamy 3 rodzaje pisma staroegipskiego:

1. Hieroglify - (św. pismo) najwcześniejszy rodzaj pisma starożytnego Egiptu, obok pisma hieratycznego i demotycznego. Nazwa wywodzi się (podobnie jak nazwa władcy - faraona) z jęz. greckiego i oznacza święte znaki. Pismo obrazkowe używane do celów monumentalnych.

2. Hieratyka - (pismo kapłańskie) forma staroegipskiego pisma, służąca przeważnie do zapisywania informacji na papirusie. Znaki tego pisma nie miały już obrazkowego charakteru hieroglifów i były często łączone. Pismo to pojawiło się już w czasach I dynastii. Około 660 roku p.n.e. hieratyka zaczęła ustępować demotyce, ale jeszcze przez kilka stuleci była używana przez kapłanów.

3. Demotyka - (pismo ludowe) potoczny, pisany i mówiony język Egipcjan używany w Późnej Epoce i w okresie grecko-rzymskim. Demotyka została wyparta przez język grecki. Jej ostatnie znane użycie miało miejsce w 425 r. a.C.

PISARZE/SKRYBOWIE

Aby zostać pisarzem/skrybą trzeba było przejść niezwykle długi i żmudny okres ćwiczeń (m.in. polegający na przepisywaniu zwojów). Ale zostanie pisarzem wiązało się z awansem społecznym i dostępem do stanowisk urzędniczych. Praca ta np. wyzwalała z pod pańszczyzny (a mogli pisarzem zostać czasem nawet chłopi), z czynnej służby wojskowej, a też z obowiązku płacenia podatku od ziemi. Praca ta wiązała się z szacunkiem.

Zajmowali się gł. spisywaniem wszystkiego (tj. m.in. zasobów) dla świątyń (kapłanów) - czy nomachów, m.in. organizowanie prac irygacyjnych, pobór do woj., ściąganie podatków (gł. w naturze), pilnowanie ładu (sądownictwo i prewencja) - i spisywanie tego, w zw. z czym mieli duże uprawnienia.

Praca pisarska była pracą rzemieślniczą - nastawioną raczej na odtwarzanie, przepisywanie niż na tworzenie. Spisywanie wszystkiego związanego z codziennością, zbiorów, złota itd.

Wyróżniano zasadniczo pisarzy: 1. wojskowych; 2. floty; 3. handlowych; 4. rachunkowych;

5.świątynnych; i in. (z czasem wyodrębniły się specjalne odmiany pisma dla tych pisarzy).

KALENDARZ EGIPSKI

Nie wiemy dokładnie kiedy powstał kalendarz egipski, jak również który z kalendarzy egipskich był pierwszy - bo nie mamy do czynienia z jednym ale przynajmniej z 3-ema kalendarzami:

1. Chłopski, rolniczy - najprawdopodobniej pierwszy, a to ze względu, że był najprostszy. Opierał się na obserwacjach wylewu Nilu, powtarzającym się średnio co 365 dni - wyznaczono pory: wylewu, siewu i zbiorów. Gdy fala przypływu Nilu docierała do Heliopolis (12-21 lipca) ogłaszano w Egip. nowy rok (fala ta mogła iść przez Nil nawet miesiąc). Pory roku nie dzielono na miesiące w tym kalendarzu.

Był nie precyzyjny ponieważ ten rok jest krótszy o ok. 6 godz. od roku astronom., co w efekcie prowadzi do tego, iż po 4-latach początek roku (tak wyznaczanego) przesuwa się o 1-dzień wstecz by po 1460 latach (4x365, tzw. okres sothisowy) wrócił do tego pkt.. Zapewne zachodziły również pewnie anomalia pogodowe, co też utrudniało pomiar czasu.

2. Sothisowy - (z gr. Syriuszowy - „psia gwiazda” - lub astronomiczny, księżycowy) tak naprawdę nie miał nazwy, opierał się na obserwacjach wylewów Nilu i astronomii. Pomiarów dokonywano w Heliopolis (gdyż tam byli astronomowie, którzy zapoczątkowali kalendarz). Ponieważ coroczny wylew Nilu zbiegał się ze wschodem gwiazdy Sothis (nie widocznej u nas) w momencie kiedy astronomowie dostrzegli owe zjawisko ogłaszali nowy rok w całym Egipcie.

Z początku pojawiał się ten sam problem - 365 dni (pozorny obieg Syriusza). A z problemem 4-dni wstecznych, poradzono sobie dodając na końcu roku dodatkowych 5-dni (dł. roku zwrotnikowego 365,25 dnia). Dopiero 238 p.n.e. Ptolemeusz III Eurgetes zreformował kalendarz ostatecznie, w którym od tej pory co 4 lata występował rok liczący 366 dni (12 x 30 +5).

Samo zjawisko wschodu Syriusza tuż przed wschodem Słońca odnotowano ok. 139 p.n.e.

3. Cywilny - kalendarz opierający się na wylewie Nilu, ale gł. na okresach panowania faraonów. Był on nie przydatny w codziennym życiu. Ale pojawiał się nie rozwiązany problem kiedy to 2-ch królów, rządziło w jednym roku, np.: w wyniku śmierci jednego (system 2-ch lat). Używali tego kalendarza urzędnicy (Egip. nie znali ułamków więc liczyli całościami - dekady).

Trzeba pamiętać, iż Egipcjanie nie posługiwali się erą. Kolejne okresy liczono od daty wstąpienia na tron każdego nowego władcy (patrz kalendarz cywilny).

Być może po zjednoczeniu państwa ujednolicono kalendarze (przypuszczenie).

Egipcjanie wynaleźli również zegar wodny - czyli naczynia z wodą z podziałką. Dobę dzielił na 24 godz. (12 dnia i 12 nocy).

WYBRANE FAKTY HISTORYCZNE

W nauce, przyjęto dzielić hist. Starożytnego Egiptu na okresy:

1. Okres Predynastyczny (ok. 6000-ok. 3100 p.n.e.),

2. Okres wczesnodynastyczny (ok. 3100 - ok. 2686 p.n.e.),

3. Stare Państwo (ok. 2686-ok. 2181 p.n.e.),

4. Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181-ok. 2133 p.n.e.),

5. Średnie Państwo (ok. 2133-ok. 1786 p.n.e.),

6. Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786-ok. 1567 p.n.e.),

7. Nowe Państwo (ok. 1567 - ok. 1085 p.n.e.),

8. Trzeci okres przejściowy (ok. 1085-664 p.n.e.),

9. Późne Państwo (664-332 p.n.e.),

10. Epoka grecka - dynastia Lagidów (332-30 p.n.e.),

11. Okres rzymski (30 p.n.e. - 395 r. n.e.),

12. Okres bizantyńsko-koptyjski - 323-641 rok.

(Wikipedia)

1. Okres Wczesnodynastyczny (Archaiczny) - ok. 3100-2686 p.n.e.,

2. Stare Państwo - ok. 2686-2181 p.n.e.,

3. Pierwszy Okres Przejściowy - ok. 2181-2133 p.n.e.,

4. Średnie Państwo (tebańskie)- ok. 2133-1786 p.n.e.,

5. Drugi Okres Przejściowy - ok. 1786-1567 p.n.e.,

6. Nowe Państwo Tebańskie - ok. 1567-1085 p.n.e.,

7. Trzeci Okres Przejściowy - ok. 1085-730 p.n.e.,

8. Epoka Późna- ok. 730-305 p.n.e.,

9. Okres grecko-ptolomejski - 305-30 p.n.e..

(J. Wolski)

Okresy przejściowe były okresami upadku gospodarczego i politycznego Egiptu.

W prehistorii Egiptu wyodrębniają się 2 państwa - Dolnego i Górnego Egiptu. Powstanie scentralizowanego państwa Egipskiego - wg tradycji podanej przez Manetona, zjednoczenie Egiptu było dziełem Menesa (założył I-wszą dynastię, zw. tynicką od Tinis miasta, z którego pochodziła).

Jak na razie nie odnaleziono poświadczenia w jakichkolwiek źródłach hist. istnienie Meneasa - w związku z czym uważa się że pod tym słowem kryją się jakieś przełomowe wydarzenia hist., a nie władca (może samo zjednoczenie?).

Najprawdopodobniej w miarę jednolite państwo staroegipskie powstaje ok. 3100 roku p.n.e. - za panowania Narmera(utożsamia się go z Menesem lub Aha); wspólną stolicą zostaje założone wówczas Memfis (biały mur).

Twierdzi się że zjednoczenie Egiptu, było procesem długofalowym, a nie jednorazowym aktem. Jak również, że dokonało się ono na drodze krwawych podbojów Dolnego Egiptu (pn. - Delta Nilu) przez władców Górnego Egiptu (pd.). Mówi się o tym na podstawie źródeł, m.in. malowideł, na których mordowani są mieszkańcy Delty przez wojowników z Górnego Egiptu.

Czyli społeczeństwo bardziej rozwinięte zostało podbite przez mniej rozwinięte (co opiera się na źródłach gł. archeolog.).

Panujący przyjmował 2-ie korony i tytuł króla Dolnego & Górnego Egiptu (poświadczonej od I-dynastii).

STARE PAŃSTWO (ok. 2850-ok. 2181)

Ok. 2850- ok. 2650 p.n.e. Okres tynicki (I i II dyn.).

• Egipt rozwija się w izolacji - pokonuje Beduinów z płw. Synaj (zdobywa tym samym złoża miedzi), a następnie atakuje Nubię (powstają grobowce król. zw. mastabami).

Ok. 2650- ok. 2181 p.n.e. Okres piramid (III-VI dyn.).

• Faraon Dżeser (zał. III-dyn.) zleca Imenhotepowi (lekarz i architekt) budowę grobowca - „piramida schodkowa” w Sakkara (6 mastab ustawionych rosnąco na sobie). Następuje wszechstronny rozwój państwa, z gł. ośr. W Memfis.

• Władcy z IV-dyn. są „budowniczymi” wielkich piramid: Snorfu (piramidy w Dahszur i Medum), Cheops, Chefren i Mykerinos (piramidy w Gizie na zach. od Kairu).

• Za V-dyn. Kult słońca (Re z Heliopolis) staje się religią państwową (powstają świątynie).

• Za VI-dyn. Słabnie władza faraona na rzecz możnych. Górny Egipt uzyskuje niezależność. Dokonują się walki między lokalnymi władcami (anarchia - powstania i akty wandalizmu jak grabieże grobowców).

Ok. 2181-ok. 2130 p.n.e. I Okres Przejściowy (VII-X dyn., okres herakleopolitański).

• W rozbitym polit. Państwie jedynie lokalni władcy Herakleopolis zachowują większe znaczenie.

• Dochodzi do ponownego zjednoczenia Egiptu przez władców Teb.

ŚREDNIE PAŃSTWO (ok. 2130-ok. 1778)

Ok. 1991- ok. 1786 p.n.e. XII-dyn.

• Scentralizowana administracja pań., zamiast lokalnych władców.

• Powstają umocnienia przy II-Katarakcie i we wsch. Delcie Nilu.

• Powstaje wielki kompleks świątynny w Tebach (Amon).

• W latach ok. 1878-1841 p.n.e. za Sezostrisa III pań. Egipskie osiąga ogromną powierzchnię - (kopalnie złota w Dolnej Nubii; szlaki handlowe przez M. Czerwone, płw. Synaj do kraju Punt, miasta Byblos, i na Kretę).

• Amenemhat III reguluje przepływ wody z Nilu do jez. Karun (osusza) Fajum - oazę w pn. Egipcie (na Pustyni Libijskiej) - rozkwitła gosp. i kult.; w wiekach następnych podupadła, odżyła dopiero za panowania pierwszych Ptolemeuszów. Po za tym stawia kolejną piramidę oraz grobowiec W Hawara („Labirynt”).

Ok. 1778-ok. 1610 II Okres Przejściowy (XIII-XIV dyn.).

• 2-gim okresem przejściowym jest nazywany okres ok. 100 lat panowania w Egip. Hyksosów.

• Dochodzi wew. Egiptu do zamieszek, co ułatwia ok. 1650 p.n.e. wtargnięcie Hyksosom - najazd ten jest efektem ich migracji. Najeźdźcy mieli przewagę militarną, ponieważ używali nowej strategii: konnicy i rydwanów bojowych.

Hyksosi tworzą rządzącą elitę i z Awaris władają Dolnym Egiptem (XV-XVI dyn.). Ale z czasem Jahmes usuwa ich z ich siedzib do Palestyny i zakłada nowe państwo (mało wiemy o toczonych wówczas walkach).

NOWE PAŃSTWO (ok. 1570-ok. 1085)

• Nowe Państwo zakłada Jahmes (XVIII-dyn.), wypędzając Hyksosów.

• Za panowania jego następców Amenhotepa I i Totmesa I Egipt staje się mocarstwem - wyprawy do Azji (nad Eufrat), do Nubii (III-Katarakta).

• Największą potęgę osiąga w latach ok. 1503-ok. 1482 p.n.e. za królowej Hatszepsut (nie prowadziła wojen). Rozwijała handel gł. z krajem Punt. Po jej śmierci władzę obejmuje jej bratanek i pasierb Totmes III (?-1448, XVIII-dyn.) - to za jego rządów Egipt osiąga największy obszar (od zach. Eufratu, po IV-Kataraktę) odtąd Egipt sąsiaduje z Mitami.

Totmes III uporządkował wew. sprawy pań. i doprowadził Egipt do gosp. i kult. rozkwitu; wzniósł wiele budowli.

• Z czasem na tron wchodzi Amenhotep III prowadził zręczną politykę zagr. skierowaną przeciwko wzrastającej potędze Hetytów, opierając się na sojuszach z władcami Mitanni, Babilonii i Asyrii. Pokojowej polityce Amenhotepa III towarzyszyły rozległe kontakty handl. z innymi krajami oraz rozkwit gosp. i kult.; zbudował liczne świątynie, a znany był z hulaszczego życia.

• Gdy na tronie zasiadł (ok. 1377-1358) Amenhotep IV (Echnaton) tzw. król heretyk, wprowadził kult jednego boga (monoteizm) - Atona (tarczy słonecznej, kult solarny), zakazuje in. kultów. Z czasem sam Amenhotep IV przyjmuje im. Echnatona, zaniedbuje polit. zagr., czego efektem jest upadek autorytetu Egiptu w Azji Przedniej. Doprowadziło to do silnych walk z kapłanami (gł. Amona z Teb - stolica przeniesiona została do dziś. Tell El-Amarna) i de facto pań. upadało.

Po jego śmierci opozycja przywraca stare kulty. Jego zięć Tutenhamon przenosi z powrotem siedzibę władcy do Teb (z Achetona). Był to mało interesujący władca znany dzięki odkryciu jego maski grobowej (jedyny znany nie ograbiony grobowiec).

• Lata ok. 1345-ok. 1200 p.n.e. (XIX-dyn.) to okres rządów Setai I & Ramzesa II, prowadzą walki z Hetytami. (ponowny podbój Syrii - bitwa pod Kadesz 1299 p.n.e.).

Ok. 1275 p.n.e. zostaje zawarty pokój miedzy Ramzesem II a władcą Hetytów. Stolicą Egiptu zostaje Pi-Ramzes w Delcie.

• Merneptah toczy woj. w Palestynie (tzw. stela Izraela - to pierwsza wzmianka o Izraelitach), walczy również z „ludami morza” i sprzymierzonymi z nimi Libijczykami. Przez te najazdy doprowadziły do podupadania handl. I in. dziedzin (zubożenie).

• Ramzes III (prawdopodobnie zamordowany) odpiera kolejne najazdy „ludów morza” i Libijczyków. Dochodzi do walk wew. Co prowadzi do utraty Palestyny i Nubii, i zubożenia państwa, ale wzbogacenie się świątyń (kapłanów).

Ok. 1069-ok. 322 III okres przejściowy.

• W owym czasie władzę sprawowało w całym Egip. aż - 10-dyn. (XXI-XXX), toczyli liczne wojny.

• Egipt. za XXI-dyn. dzieli się na 2 gł. ośrodki: Egipt Górny i Nubie (zależne od arcykapłana z Teb) oraz Egipt Dolny (zw. Deltą, ze stolicą w Tanis).

PÓŹNE PAŃSTWO (ok. 1088-ok. 332, Późna Epoka)

• Po walkach z kapłanami z Amona z Teb i dowódcami libijskimi woj. egip. (najemnicy), ok.. 950 p.n.e. władzę obejmuje jeden z tych ostatnich - Szeszonk z Bubastis (biblijny Sisak, zał. XXII i XXIII dyn.), ustanawia wicekróla w Tebach by ograniczyć władzę kapłanów (likwiduje urząd arcykapłana), część kapłanów ucieka do Nubii. Ok. 920 p.n.e. najeżdża Palestynę - plądruje Jerozolimę.

• Lata ok. 715-663 p.n.e. to panowanie etiopskie, trwające do najazdu asyryjskiego. Było to efektem narastania podziału państwa (usamodzielnienie się Górnego Egip.). Ok. roku 730 p.n.e. władca Delty podoją próbę zjednoczenia, ale król Nubii zaczął ich najeżdżać, aż - Szabaka zdobył Teby i zapoczątkował panowanie XXV-dyn. (nazwanej etiopską).

• W 662 p.n.e. Assurbanipal podbija Egipt, czyniąc go „prowincją” Asyrii. Lokalni książęta sprawują władzę jako namiestnicy, z nich to wywodzi się XXVI-dyn. [władcy Nubijscy powrócili do Nubii przenosząc stolicę z Napata (IV-Katarakta) do Meroe (VI-Katarakta)].

663-609 p.n.e. Psammetych uwalnia Egipt spod panowania asyryjskiego. Łamie potęgę kapłanów Amona z Teb i zaciężnych najemnych wojsk libijskich. W Delcie osiedlają się najemnicy jońscy (powstaje jońska faktoria handl. - Naukratis).

• Dochodzi do Wyzwolenia Egip. pod władzą ostatniej niezal. dyn. - dyn. Saicka (panująca w Delcie). Ostatni okres rozkwitu Egip. przypada na lata 570-526 p.n.e. - rządy Amazisa. Egipt staje się potęgą morską, utrzymuje dobre stos. z gr. polis przymierze z Krezusem (władcą Lidii) nie zdaje egzaminu - syn Amazisa zostaje pokonany w bitwie pod Peluzjum w 525 p.n.e. przez króla Persji Kambyzesa - Egip. staje się „prowincją” perską. Persowie sprawnie zarządzali Egip. - który stał się jedną z ich najbogatszych „prowincji”.

WAŻNIEJSZE DATY

Data Wydarzenie

ok. 3000 p.n.e. Egipt zjednoczony przez Menesa,

ok. 2600-2150 p.n.e. Stare Państwo,

ok.2400 p.n.e. Wielka Piramida w Gizie,

ok. 1950-1785 p.n.e. Średnie Państwo,

ok.1785-1570 p.n.e. Hyksosi w Dolnym Egipcie,

ok.1570-1075 p.n.e. Nowe Państwo,

ok.1353-1336 p.n.e. Reforma religijna Amenhotepa IV,

ok.1323 p.n.e. Pochówek Tutanchamona,

ok.1279-1213 p.n.e. Panowanie Ramzesa II, największy zasięg egipskiego imperium,

Druga połowa VII w. p.n.e. Podbój Egiptu przez Asyrię,

525 p.n.e. Egipt częścią imperium perskiego,

332 p.n.e. Aleksander Wielki w Egipcie,

323-30 p.n.e. Panowanie dynastii Ptolemeuszy.

KATARAKTA - grzęda skalna w obrębie zwartego koryta rzecznego (np. na Nilu, Kongo); powoduje tworzenie się dużych, szerokich wodospadów.

FELLAHOWIE (fallahowie), nazwa ludności roln. w krajach arab., gł. w Egipcie, w odróżnieniu od koczowniczych beduinów; fellahowie egipscy są potomkami staroż. Egipcjan, którzy zmieszali się z arab. zdobywcami, przyjmując ich język i religię (islam); ok. 20% fellahów pozostało przy Kościele koptyjskim.

Oczywiście oba te określenia - patriarcha i despota - są określeniami historii nowożytnej, a tu mają dość zbliżony charakter.

Epoka Ramyssydów w Egip. odnosi się do XIX i XX dynastii, które panowały w okresie od 1308 do 1100r. p.n.e. Nazwa wzięła się stąd, że wielu królów tej epoki używało imienia Ramzes. Najwybitniejszymi władcami tego okresu byli bez wątpienia: Seti I i Ramzes II.

NOM , nomos - w starożytnym Egipcie (i współcz. w Grecji) nazwa jednostki adm. (okręgu); w Egipcie n. posiadał stolicę, własną świątynię bóstwa opiekuńczego oraz emblemat; na czele nomosu stał nomarcha.

MASTABA - (arab. „ława”) jest to najstarszy typ monumentalnych nagrobków w starożytnym Egipcie. Budowa ma jedną kondygnację, a jej zewnętrzne ściany są lekko nachylone.

PIRAMIDA SCHODKOWA - szereg malejących, nakładających się na siebie mastab. Taką piramidą schodkową jest piramida faraona Dżesera w Sakkarze o wysokości 60 metrów i podstawie 121 na 109 metrów.

PIRAMIDA ŁAMANA - takim typem piramidy jest piramida króla Snofru w Dahszur. Budowla ma podstawę o wymiarach 188 na 188 metrów i 97 metrów wysokości.

PIRAMIDA WŁAŚCIWA (klasyczna) - ostateczną formę idealnego ostrosłupa osiągnęła piramida Cheopsa, największa z trzech piramid w Gizie. Ma podstawę o wymiarach 230 na 230 metrów i jest wysoka na 146 metrów.

KONTRAPOST [wł.], szt. plast. zasada kompozycyjna polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę przeciwną.

Zachowały się dok. zawierające datację z tzw. okresu sothisowego - z Środkowego i Dolnego Państwa - które pozwoliły stwierdzić, że hist. starożytnego Egip. zamyka się w granicach 3-ech „okresów sothisowych (tj. 3 x 1460 lat) - co dało początek tzw. chronologii skróconej.

Nazwa nadana przez Greków.

BEDUINI (arab. badawijjn), pasterska ludność koczownicza zamieszkująca pustynie Bliskiego Wschodu oraz pn. Afryki; pierwotnie, nazwa oznaczająca arab. plemiona koczowników, w odróżnieniu od arab. ludności roln. (fellahów); udomowienie wielbłąda umożliwiało podejmowanie dalekich wędrówek przez pustynię; beduini hodują owce i kozy, w sprzyjających warunkach konie i bydło rogate; podstawą struktury społ. jest rodzina, która łączy się z innymi w grupy rodzinrody, plemiona, na czele plemienia stoi wybieralny szajch (szejk); współcześnie wielu beduinów przechodzi na osiadły tryb życia.

...lub Dżoser.

Nazywani przez Egip. - hik-hosfe - czyli władcy obcych krajów. Jest to lud niewiadomego pochodzenia (może spokrewnieni z semitami).

Tzw. ludy morza - zw. tak przez Egip., nie wiemy jakiego byli pochodzenia (prawdopodobnie z terenów z nad M. Śródziemnego). „Ludy” te były uzbrojone w broń nowego typu - bo z żelaza.

1

Piramida Schodkowa w Sakkarze.

Sfinks i piramida Cheopsa w Gizie.

Abou Simbel, posągi faraona Ramzesa II.

Maska grobowa Tutanchamona..

---