Pytanie 35. Początek wieku stali.
W drugiej połowie XIX w. dokonuje się dalszy postęp w produkcji. Niewątpliwie przełomowym wynalazkiem jest konwertor, opatentowany przez Henry'ego Bessemera. Naczynie konwertorowe (w kształcie gruszki), przedmuchujące gorącym powietrzem płynną surówkę zastępuje dotychczasowe metody wytopu żelaza w tyglach i piecach pudlingowych.
W 1874 r. konwertor zostaje ulepszony przez angielskiego chemika Sidney'a Thomasa, poprzez wprowadzenie do niego dolomitowej zaprawy, co umożliwiło wykorzystanie do produkcji stali złóż rud żelazofosforowych.
Mniej więcej w tym samym czasie we Francji Emil i Pierre Martinowie oraz w Niemczech bracia Siemensowie zastosowali przy wytopie żelaza oprócz surówki złom żelazny oraz rudę żelazną. (tzw. piece martenowskie czy siemensowskie).
Obniżają się koszty wytwarzania stali, a jej jakość staje się wyższa, ale jednocześnie proces wytopu dłuższy.
Tzw. „druga rewolucja przemysłowa” w dziedzinie hutnictwa trwała jednak nadal.
1899 r. Paul Heroult - konstrukcja elektrycznego pieca do wytopu stali;
Od poł. XIX w. rośnie również liczba związków stali z innymi metalami. Przykładem może być stop stali i wolframu uzyskany przez Roberta Mushet'a w 1870r.
*Statystyka:
ilość produkowanej stali:
1880 r. - stal stanowi 20% produkcji żelaza
1990 r. - stal stanowi 60% produkcji żelaza
1913 r. - stal stanowi 75% produkcji żelaza ( Niemcy i USA prawie 100% produkcji żelaza.
ilość wytwarzanej surówki żelaza:
1750 r .- 250 tys. t
1800 r .- 750 tys. t
1850 r .- 4500 tys. t
1900 r. - 41 000 tys.
Pytanie 36. Koncentracja przedsiębiorstw na przełomie XVIII i XIX w.
Koncentracja produkcji pojawiła się jako `antidotum' na wahania koniunktury i wzmożoną konkurencję gospodarczą; polegała ona na rozbudowie przedsiębiorstw, tworzeniu kolosów, które nierzadko monopolizowały rynek. Zrzeszenia przedsiębiorców oparte na porozumieniu, w którym poszczególne zrzeszone zakłady ustalały wspólne ceny surowców i gotowych wyrobów, warunki sprzedaży i podział rynku zbytu. Tworzone w celu opanowania rynku i wyeliminowania konkurencji zakładów, nie należących do tych organizacji. Stanowiły podważenie zasady wolnej konkurencji.
Proces ten zintensyfikował się w latach kryzysów (1873-1874 i 1899-1900), kiedy to liczne drobne i średnie zakłady produkcyjne zostały doprowadzone do ruiny i bankructwa.
Koncentracja produkcji to nieodłączny składnik kapitalizmu monopolistycznego. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to w przemyśle ciężkim.
W okresie tym pojawiają się następujące formy organizacji przedsiębiorstw (zrzeszeń monopolistycznych):
Kombinaty - nowy rodzaj przedsiębiorstw; składają się z kilku lub kilkunastu położonych blisko siebie zakładów; 2 rodzaje:
Wytwarzające z tych samych surowców różne produkty
Wytwarzające z rozmaitych surowców podobne wyroby
Kartele - oparte na dobrowolnej i czasowej umowie zakładów należących do tej samej branży; typowa forma koncentracji poziomej.(łączenie się jednorodnych przedsiębiorstw wytwarzających ten sam produkt). [* USA ustawy zabraniające tworzenia karteli, celem ochrony wolnej konkurencji]
Syndykaty - oparte na tych samych założeniach co kartele, z tymże dodatkowo posiadały wspólne biuro sprzedaży;
Trusty - zgrupowanie pod wspólnym zarządem przedsiębiorstw należących do tej samej lub pokrewnej branży; [*najsilniej rozwinęły się w USA, ze względu na zakaz tworzenia karteli. Na początku XX w. gospodarka amerykańska niemalże podporządkowana 200 trustom; w 1890 r., celem ukrócenia praktyk monopolistycznych, ustanowiono tzw. akt Shermanna zakazujący tworzenie tego rodzaju zrzeszeń.]
Koncerny - powstają poprzez `wchłanianie' mniejszych przedsiębiorstw przez większe - skupowanie akcji albo wykupywanie przedsiębiorstw przez banki lub towarzystwa holdingowe <przedsiębiorstwa powołane do utrzymania akcji innych zakładów na poziomie zapewniającym odpowiednie zyski> Monopolizowały produkcję w danej branży. Niektóre koncerny obejmowały wszystkie fazy tworzenia wyrobów. Niekiedy zajmowały się produkcją uboczną i lokowały kapitał w innych gałęziach produkcji. Zakres koncernów stawał się z czasem nieograniczony. Często dyktowały również ceny na rynkach światowych. Koncerny więc to typowy przykład koncentracji pionowej.
Przykłady oraz dane statystyczne:
Najwięcej karteli utworzono w:
Niemczech (pierwszy w 1869r. 100 w 1890r., 230 p. XX w.),
Wielkiej Brytanii ,
USA (mimo zakazu).
Syndykaty przeważały w:
Państwach romańskich
Rosji
Trusty najsilniej rozwinęły się w USA (1890r. ponad 200), np.:
Przedsiębiorstwa naftowe zjednoczone w 1888r. pod zarządem Rockefellera (Standard Oil Company),
Zakłady hutnicze tworzące Carnegie Steel Corporation, a od 1901r. US Steel Corporation
Przedsiębiorstwa elektrotechniczne - Edison Electric Company (później General)
Zakłady przemysłu tytoniowego: trust Duke'a
Zakłady przemysłu maszynowego i okrętowego: trust Morgana
Zakłady przemysłu cukierniczego: Sugar Trust.
Koncerny rozwinęły się w:
We wszystkich uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej, np.: Niemcy - koncern Kruppa - zbrojeniowy i hutniczy, a także Siemens, Thyssen, Mannesmann; Anglia - koncern Vickersa - narzędzia, broń;
USA, np.: koncern Morgana - węgiel, żelazo, papier, cukier, komunikacja, hotele i drukarnie;
Japonia.
Pytanie 77. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru austriackiego.
Ziemie zaboru austriackiego:
I rozbiór Polski - 5 sierpnia 1772r. - deklaracja petersburska: płd-wsch. Małopolska ze Lwowem, bez Krakowa, Podole;
III rozbiór Polski - 5 stycznia 1795r. - Petersburg - ziemie między Bugiem, Wisłą i Pilicą wraz z Krakowem;
Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:
I poł. XIX w.
1. Kongres Wiedeński - 1815r.; reformy.
Na kongresie państwa w nim uczestniczące zdecydowały o losach południowych obszarów Polski. Kraków i okolice uzyskują status Rzeczpospolitej Krakowskiej, natomiast pozostałe ziemie płd. Polski pod panowaniem Austrii. W 1846r. Rzeczpospolita Krakowska włączona do Galicji.
Próby reform. W Rzeczpospolitej Krakowskiej państwa zaborcze usiłowały uregulować stosunki między chłopami i panami feudalnymi. Położenie chłopów było ciężkie, głównie za sprawą niekorzystnej sytuacji rolnictwa galicyjskiego. Reforma, przeprowadzona przez Komisję Włościańską, miała na celu powiększenie chłopskich gospodarstw małorolnych, w związku z czym przeprowadzono parcelacje, a także zamieniono pańszczyznę i daniny na czynsze pieniężne. Zbyt wysokie czynsze spowodowały, że reforma nie dała oczekiwanych rezultatów.
Galicja była odcięta od rynków zbytu (bariery celne państw zaborczych; konkurencja, złe drogi...), co było podstawową przyczyną niskiego poziomu rolnictwa, niskich plonów; nie wprowadzono tam również żadnych innowacji technicznych celem ulepszenia metod uprawy; Galicja przeżywa okres nieurodzaju 1846-1848.
W 1843 r. Sejm wystosował petycję do Wiednia o zezwolenie na powołanie komisji do zbadania sprawy chłopskiej oraz ułożenia projektu jej rozwiązania. Petycja załatwiona odmownie.
W 1846r. wybucha powstanie narodowe, obejmujące Galicję i RP Krakowską .
Po opanowaniu Krakowa rząd narodowy ogłosił zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów. Chłopi jednak podatni na propagandę zaborcy nie poparli powstańców, a wprost przeciwnie zaczęli ich mordować rabacja galicyjska.;
[*propaganda głosiła, że cesarz chce znieść pańszczyznę i uwłaszczyć chłopów, ale przeciwstawiają się temu powstańcy ].
2. Wiosna Ludów - 1848r.
W wyniku wypadków Wiosny Ludów, zostają spełnione postulaty chłopskie.
17 kwietnia 1848r. - rząd wiedeński wydaje patent znoszący powinności poddańcze i uwłaszczający chłopów z dniem 15 maja.
Chłopi uzyskują na własność wszystkie grunty, z wyłączeniem gruntów, które były w czasowej dzierżawie;
Za zniesione powinności poddańcze nie przewidziano odszkodowania dla panów feudalnych. Bez odszkodowania zostały zniesione również prawa wynikające z poddaństwa osobistego. Za odszkodowaniem zniesiono natomiast ciężary gruntowe: pańszczyznę, daniny i czynsze.
3. Przemysł.
Zacofany i zaniedbany, głównie ze względu na brak surowców, kapitału, rynków zbytu oraz zacofanie w dziedzinie komunikacji.
Górnictwo rozwijało się bardzo słabo (przed 1830r.) na Śląsku Cieszyńskim. Ożywienie produkcji przemysłu ciężkiego notuje się około połowy XIX w. Wzrastało wydobycie soli w Wieliczce i Bochni;
Przemysł rolno-spożywczy - pomyślny rozwój ok. 1830r., głównie gorzelnictwo;
Cukiernictwo - pomyślny rozwój, zwłaszcza po uruchomieniu wielkiej cukrowni w Tłumaczu w 1839r.
[Jednak zarówno gorzelnictwo jak i cukrownictwo dotkliwie ucierpiało w skutek konkurencji: Węgier i Austrii ]
Manufaktury sukiennicze w Bielsku - zastosowano maszyny parowe; tkactwo wełniane w Beskidach; płóciennictwo - Andrychów i Krosno;
Rozwój kolei Kraków-Mysłowice; Kraków-Wiedeń; Kraków-Bochnia; Kraków-Lwów (1847-1861).
Do 1846r. dość korzystne warunki rozwoju przemysłu w Rzeczpospolitej Krakowskiej - unowocześniono zakłady przemysłowe, sprowadzając maszyny parowe. Niezmiernie ciężkie jednak było położenie robotników pracujących na terenie Galicji i R.K. Niskie zarobki, częste wypadki przy pracy.
Pojawiły się jednak przepisy o ochronie robotników: np.: 1842r. - ograniczono dzień pracy dzieci do 12 roku życia do 10 godzin. ; wprowadzono również dobrowolne ubezpieczenia od wypadków.
II p. XIX w.
1. Stagnacja, kapitały obce w przemyśle.
Ziemiaństwo galicyjskie otrzymało odszkodowania z tytułu reformy agrarnej od rządu austriackiego po 9 latach.
Wypłacano je w obligacjach po bardzo niskim kursie. Przeznaczono je na potrzeby bieżące, spłatę długów czy pokrycie deficytu gospodarstwa. Utrudniało to przejście od feudalnego sposobu gospodarowania do gospodarki kapitalistycznej. Polityka ziemiaństwa galicyjskiego w II p. XIX w. bywa określana jako polityka stagnacji gospodarczej, nastawiona na ekstensywną gospodarkę folwarczną, unikająca racjonalnych sposobów gospodarki.
Winę ponosił rząd austriacki - brak zainteresowania, inwestycji, zaniedbanie transportu i dróg, niewiele zrobiono również w celu uspławnienia rzek. Opornie przebiegała budowa kolei. Kapitały obce (niemiecki i austriacki) poprzez swoje kartele zwalczały rodzimy przemysł galicyjski. W 1912r. w galicyjskim przemyśle naftowym pracowało ok.65 spółek zagranicznych, a tylko 3 polskie.
2. Rozwój. Podstawowe gałęzie przemysłu.
Podstawową gałęzią przemysłu w Galicji był przemysł naftowy. W szczególności od 1875r. kiedy to poszukiwania Stanisława Szczepanowskiego zakończyły się sukcesem i wywołały „gorączkę naftową”.
Początkowo ropę wydobywano wiadrami, następnie pompami, aż do zastosowania maszyny parowej.
Ignacy Łukasiewicz zainicjował budowę rafinerii. Postęp w dziedzinie koncentracji i centralizacji w przemyśle naftowym. 1892r. - kartel rafinerii ustalający ceny sprzedaży. W 1908r. powstaje natomiast Krajowy Związek Producentów Ropy.
Wydobycie soli wzrastało w Galicji niemal nieustannie; po III rozbiorze kopalnie soli przechodzą na własność rządu wiedeńskiego.Największą kopalnią była Wieliczka (na całym obszarze Austro-Węgier).
Wydobycie wosku ziemnego, na który Galicja miała nawet monopol do 1907r., odgrywało dużą rolę. Rolę organizatora wydobycia i eksportera przejmuje Wiedeński Bank Krajowy. Przerobem zajmowały się fabryki niemieckie, a także austriackie, rosyjskie i angielskie.
Najpomyślniej rozwijał się przemysł na Śląsku Cieszyńskim. Dochodzi tam do fuzji kapitału wielkich latyfundiów z kapitałem przemysłowym. Rozwinęły się przede wszystkim następujące gałęzie przemysłu:
Górniczo-hutniczy - wydobycie węgla kamiennego na przełomie XIX/XX w. dochodziło do 5 mln t, a w 1914r. wynosiło 9,4 mln t. Ośrodkiem hutnictwa Tyniec, ze względu na wybudowaną tam hutę trzyniecką w 1839r.;
Włókiennictwo, tkactwo, sukiennictwo;
3. Rolnictwo.
Rolnictwo w Galicji było zacofane. Zadecydowały o tym następujące czynniki:
Rozdrabnianie gospodarstw chłopskich, parcelacja upowszechniła się po zniesieniu józefińskiego zakazu dzielenia gospodarstw uchwałą krajowego sejmu galicyjskiego w 1868r. W początkach XX w. przeważały gospodarstwa drobne do 2 ha (44%) oraz od 2-5 ha (37%);
Niski stopień mechanizacji i melioracji; brak ulepszeń w rolnictwie;
Masowa emigracja zarobkowa (tzw.: „bandosi”); W 1911r. wyemigrowało 331 tys. osób! (w latach 1881-1890 7 tys.)
Bardzo niski wzrost wydajności ziemi ;
Niski poziom oświaty: liczba analfabetów w 1901r. 67,74/ 100 !
Liczne choroby zakaźne, pochłaniające ogromną ilość ofiar - skutkiem nędznych chałup
Pytanie 78. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru pruskiego.
Ziemie zaboru pruskiego:
I rozbiór Polski - 5 sierpnia 1772r. - deklaracja petersburska - Warmia, Pomorze Gdańskie, bez Gdańska i Torunia, część Wielkopolski i Kujaw;
II rozbiór Polski - 23 stycznia 1793r. - Gdańsk, Toruń, część Wielkopolski i Mazowsza;
III rozbiór Polski - 5 stycznia 1795 (Prusy przystąpiły 24 października 1795r.) - północne i zachodnie Mazowsze z Warszawą, część Podlasia i region Suwałk;
Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:
I poł. XIX w.
1. Przemiany społeczno-gospodarcze. Reformy.
Rolnictwo zaboru pruskiego najwcześniej wyzwoliło się z ram gospodarki feudalnej. Zmiany były tu najintensywniejsze i najszybsze.
Bardzo szybko wzrastała liczba ludności miejskiej. Dużym przemianom uległa struktura społeczno-zawodowa wskutek rozdrobnienia gospodarstw.
Przemiany w rolnictwie zachodziły w:
technice rolnej zmiany stopniowe; początkowo wyrażały się w przejściu od trójpolówki do płodozmianu; po uwłaszczeniu chłopów (1807r.) wzrasta zainteresowanie nowymi maszynami i narzędziami rolniczymi, m.in.: ulepszonymi pługami, narzędziami do spulchniania gleby; pojawia się siewnik, narzędzia potrzebne do produkcji roślinnej;
Dzięki przemianom w rolnictwie, zanotowano również postęp w przemyśle rolno-spożywczym: pierwsza w świecie cukrownia przetwarzająca buraki cukrowe (1801/02)
społecznej organizacji wsi.
Rolnictwu sprzyjała nauka. Zaczęto interesować się składem gleby, zakładano pola doświadczalne. Dużą czytelnością cieszyły się prace polskich pionierów rolniczych: M. Oczapowskiego oraz D. Chłapowskiego;
Pojawiają się również pisma fachowe z tej dziedziny: „Przewodnik Rolniczo-Przemysłowy” i „Szkółka niedzielna” (Leszno); tworzono towarzystwa agronomiczne;
W zaborze pruskim rozwinęło się również nowoczesne pszczelarstwo, którego pionierem był ks. Jan Dzierżon, Karłowice na Śląsku Opolskim. Światową sławę przyniosły mu badania nad życiem, rozmnażaniem i pracą pszczół.
Sytuacja prawna włościan. Reformy [*pyt.41]
edykt październikowy 1807r.
edykt z 1808r. zniósł poddaństwo i uwłaszczył chłopów, jednak tylko w majątkach państwowych! Powinności ciążące na chłopach zostały zlikwidowane w ten sposób, że częściowo zmieniono je na czynsze. Sposób przeprowadzenia uwłaszczenia w dobrach państwowych stanowił precedens, który został zastosowany w 1811r. w majątkach prywatnych.
1816r. modyfikacja edyktu tzw. deklaracją;
2. Wiosna Ludów - 1848r.
Wydarzenia Wiosny Ludów dały impuls nowemu ustawodawstwu uwłaszczeniowemu: w latach 1848-1850 wydano 3 ustawy, które objęły regulacją gospodarstwa dotąd wyłączone spod postępowania :
gospodarstwa dziedziczne i niedziedziczne, bez względu na rozmiary; z wyjątkiem gosp. na gruntach dzierżawnych;
bez odszkodowania zniesiono 24 uprawnienia dworu o mniejszym znaczeniu, a podstawowe powinności nakazano wykupić w pieniądzu;
utworzono banki rentowe - pośrednictwo w uiszczaniu rat odszkodowania za uwłaszczenie;
ustawa z 1857r. - ogłoszono by panowie feudalni do końca 1858r. zgłosili do komisji generalnych pretensje dotyczące znoszenia powinności poddańczych, które z urzędu zostały zniesione.
Skutki reform:
chłopi stali się pełnymi właścicielami gospodarstw;
Zlikwidowano gospodarkę pańską;
Specyficzny ustrój rolny: przewaga kapitalistycznych gosp. nad drobną własnością
Zlikwidowano wspólnoty gruntowe i wspólne pastwiska gromadzkie, będące podstawą wyżywienia dla chłopów uboższych; zagrożenie dla chłopów małorolnych i bezrolnych - przyspieszenie emigracji ludności ze wsi. (szczególnie po uruchomieniu linii kolejowych).
3. Przemysł.
Struktura gospodarcza dzielnicy pruskiej była mocno zróżnicowana i tak:
Górny Śląsk przejście od manufakturowej produkcji do fabryki, od ręcznej pracy do maszyn.
Zwiększono intensywność produkcji - zastosowanie maszyny parowej (1788r.Tarnowskie Góry); w 1796 powstaje pierwszy wielki piec hutniczy (Gliwice), w którym po raz pierwszy na kontynencie zastosowano koks do wyrobu surówki; w 1807r. powstaje jedna z pierwszych walcowni blachy oraz cynkownia księcia Pszczyńskiego w Wesołej;
Znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego, od którego uzależniona była produkcja hut;
Koncentracja przemysłu w okolicach kopalń: Bytom, Gliwice, Tarnowskie Góry, Chorzów...
Powstają wielkie osady przemysłowe: Katowice, Siemianowice...
Wprowadzenie licznych innowacji technicznych: 4 wielkie piece w zespole Huty Królewskiej; uruchomienie w 1840r. huty „Pokój” (6 wielkich pieców i 50 koksowni);
Duży postęp w produkcji stali, żelaza sztabowego oraz cynku;
Rozwój kolei żelaznych 1845r. uruchomiono linię: Wrocław-Opole-Chorzów-Kędzierzyn;
Niezmienna struktura kapitału właścicielem największych zakładów jest fiskus państwowy; obowiązuje zasada dyrekcyjna , zapewniająca urzędom górniczym ingerencję w działalność prywatną kopalń; decydujące znaczenie w rozwoju kapitalistycznego przemysłu oraz unowocześniania zakładów przemysłowych ma feudalna arystokracja ziemska - wielkie rodziny magnackie, takie jak: Donnersmarck;
Zastój i upadek w północnośląskim sukiennictwie oraz tkactwie bawełnianym i lnianym
Dolny Śląsk tempo rozwoju było słabsze niż na Górnym Śląsku, ale nie bez znaczenia:
Do 1817r. wydobycie było większe niż na Górnym Śląsku; (Wałbrzych);
Wrocław - duży ośrodek przemysłowy - kilkadziesiąt zakładów przemysłowych;
Zastój i upadek w północnośląskim sukiennictwie oraz tkactwie bawełnianym i lnianym; Tkacze dolnośląscy w tragicznej sytuacji ze względu na: utratę wschodnich rynków zbytu - rosyjska taryfa celna, konkurencję angielską i francuską, podatki na rzecz państwa, dochodzące do 2/3 dochodów;
Pomorze tendencja spadkowa sił wytwórczych:
Rozwój Szczecina - cukrownie i rafinerie typu fabrycznego;
Przemysł stoczniowy - Szczecin, Elbląg i Gdańsk;
Niekorzystne dla Gdańska odcięcie w skutek rosyjskich barier celnych;
II poł. XIX w.
1. Drogi rozwoju przemysłu.
Podobnie jak w I poł. XIX w. rozwój szybki acz nierównomierny. Ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w zaborze pruskim miał ogólny rozwój przemysłowy Niemiec, co związane było bezpośrednio z wielomiliardową kontrybucją francuską wypłacaną po wojnie prusko-francuskiej 1870-1871; do rozwoju rynku wewnętrznego przyczyniło się również zjednoczenie polityczne Niemiec oraz zniesienie wewnętrznych ograniczeń celnych.
Górny Śląsk już w latach 1830-1870 wkroczył w etap rewolucji przemysłowej, którą znamionowała technologia oparta na energii pary i węgla:
Przewrót głównie w górnictwie i hutnictwie: cynku, ołowiu, żelaza, a także walcownictwie; wzrost wydobycia węgla kamiennego z 0,5 mln t. w 1850r. 44 mln t. w 1913r.; znaczną jego część zużywano w fabrykach miejscowych, a część eksportowano do Austrii, Galicji; hutnictwo cynku w 1913r. zajmowało czołową pozycję wśród producentów na świecie;
Ludność przemysłowa stanowiła tu 40% ogółu (1895r.)
Zniesienie reliktów feudalnych - zasady dyrekcyjnej w górnictwie; zniesiono nadzór państwa nad produkcją i stosunkami pracy; liberalna polityka w górnictwie i hutnictwie, pozostawienie spraw robotników i produkcji decyzji pracodawców.
Koncentracja - zakłady przemysłowe w olbrzymich latyfundiach właścicieli ziemskich; powstawały tam różne gałęzie przemysłowe, co z czasem doprowadziło do powstawania koncernów.!. [* rozbudował przemysł hr. Donnersmarck; w 1872r. założyli Donnersmarckowie wielki koncern Donnersmarckhütte.]
Małe przedsiębiorstwa dworskie przekształcają się w spółki akcyjne;
Angaż niemieckiego kapitału bankowego, np.: koncern Donnersmarcka;
Umowy kartelowe - Konwencja Węglowa z 1898r. - podzielono rynki zbytu na obszarze Niemiec, zastrzegając dla produkcji górnośląskiej rynki na wschodzie Rzeszy Niemieckiej;
Konkurencja zachodnioniemieckiej produkcji - lepsza sytuacja geograficzna; lepsze drogi;
2. Rolnictwo.
W wyniku uwłaszczenia zrodził się ustrój rolny, cechujący się przewagą gospodarstw folwarcznych i wielkochłopskich . Utrwaliła się wielka własność pruskich junkrów na żyznych obszarach Dolnego Śląska. Koncentracja ziemi w rękach wielkich producentów rolnych.
Kryzys gospodarczy początków lat 70' doprowadził do sytuacji odmiennej - parcelacja części folwarków.
Kwestie istotne dotyczące rolnictwa w zaborze pruskim:
Otto von Bismarck - dążenie do germanizacji ziem polskich; powołanie Komisji Kolonizacyjnej (1886r.), w celu skupowania ziem z rąk polskich ziemian i osiedlaniu na niej niemieckich osadników, głównie w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu. Nie osiągnęła jednak zamierzonych efektów.
Jedną z głównych przyczyn był opór ludności polskiej: tworzenie kółek rolniczych i różnorodnych spółdzielni wytwórczych, kredytowych, parcelacyjnych i handlowych;
Dogodne warunki komunikacyjne oraz bliskość rynku - zachęcały chłopów do zwiększania produkcji; meliorowano grunty, głębiej i staranniej orano ziemie uprawne, nawożono obornikiem i nawozami sztucznymi, do siewów stosowano selekcjonowane ziarna;
Mechanizacja - objęła zarówno produkcję roślinną jak i zwierzęcą ; najwcześniej objęła procesy produkcji w folwarkach: zastosowano parowe pługi i młockarnie; zwiększenie wydajności z hektara;
Wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą - był to nie lada problem, gdyż ze wschodnich okręgów masowo emigrowali ich mieszkańcy do okręgów intensywnie rozwijających się - środkowych i zachodnich Niemiec. W latach 1840-1913 emigrowało stamtąd 4,5 mln osób; sprowadzano więc obszarników i bogatych chłopów - jako robotników sezonowych z zaboru rosyjskiego i austriackiego, ale istniał stanowczy zakaz osiedlania się.
Wielkopolska „spichlerzem zbożowym” Niemiec - wysokie plony produkcji rolnej, dominacja;
Pytanie 79. Gospodarka i rolnictwo na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego.
Ziemie zaboru rosyjskiego:
I rozbiór Polski - 5 sierpnia 1772r. - deklaracja petersburska - Inflanty polski, duża część Białorusi
II rozbiór Polski - 23 stycznia 1793r. - część Ukrainy i Białorusi (ok.250 tys. km²)
III rozbiór Polski - 5 stycznia 1795 - Litwa z Wilnem, Wołyń;
Gospodarka i rolnictwo na terenie zaboru:
I poł. XIX w.
1. Królestwo Polskie w dobie autonomicznej 1815-1831.
Traktaty przyjaźni między carem Rosji i cesarzem Austrii oraz królem pruskim podpisane 3 maja 1815r. w Wiedniu zniosły państwa utworzone wcześniej przez Napoleona. Zlikwidowano Księstwo Warszawskie i dokonano podziału ziem polskich.
W wyniku podziału Rosja otrzymała największe terytorium. Car Aleksander I utworzył z tych ziem Królestwo Polskie powiązane z cesarstwem rosyjskim unią personalną.
20 czerwca 1815r. nastąpiło ogłoszenie Królestwa Polskiego oraz powstanie Rządu Tymczasowego.
1a. Rolnictwo i przemysł.
Struktura agrarna była uwarunkowana przemianami politycznymi. W dobie Księstwa warszawskiego kraj był okupowany przez wojska francuskie, po ich wycofaniu okupacja rosyjska. Do 1830r. Królestwo było państwem o pewnej samodzielności (autonomii), co znalazło odbicie w samodzielności ekonomicznej kraju.
Stworzono wówczas dobre warunki rozwoju przemysłu, rozwijało się też rolnictwo; było ono jednak wciąż pańszczyźniane. Nie znano tu poddaństwa osobistego (zniesione w okresie Księstwa Warszaw.), wielcy właściciele ziemscy mieli swobodę w kształtowaniu ustroju agrarnego. Folwarki zwiększały swój areał, zajmując lepsze ziemie.
Sytuacja ekonomiczna wsi oraz położenie włościan nie było najlepsze. Zadłużenie sięgało ok. 62% wartości dóbr, a czasem wzrastało do całkowitego ich zadłużenia. Po 1818r ceny zboża silnie spadają. Kryzys rolny; przyczyniły się do niego: konkurencja ze strony Rosji, polityka celna Francji i Prus (ustawy dotyczące importu zbóż), brak dogodnych dróg transportu. Pojawia się tendencja do wydzierżawiania dóbr, a także liczne licytacje, mimo urzędowego zawieszenia płatności długów (moratorium).
Po zawarciu układu celnego z Prusami w 1825r. sejm uchwalił założenie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, które miało spłacać długi i udzielać pomocy finansowej Królestwu.
Szukano nowych sposobów podniesienia wartości folwarków. Szerzy się postęp. Inicjatorami byli właściciele ziemscy i wracający do Królestwa żołnierze legionów polskich; dzięki nim wzrasta uprawa ziemniaków, które były podstawą wyżywienia mas chłopskich w okresie wielkiego głodu. (1816-1817); Dodatkowo postęp w dziedzinie hodowli owiec (cienkowełniste). Od trójpolówki przechodzono w czwórpolówkę, dodając uprawę ziemniaków, a następnie wprowadzono płodozmian. W efekcie wzrastają plony.
Postępował również proces osadzania obcych, często niemieckich osadników na gruntach gorszych, którzy przyczyniali się do podnoszenia gospodarki, wprowadzaj intensywniejsze formy gospodarowania.
Próby reform. Tadeusz Kościuszko w liście do Aleksandra I w 1814r. proponował utworzenie specjalnego funduszu, z którego zostałyby zakupione gosp. chłopskie. Z pomocą dotacji państwowych problem uwłaszczenia zostałby rozwiązany w ciągu 20 lat. Wśród części szlachty idea uwłaszczenia nie zyskała zwolenników, w związku z tym rząd przyjął postawę „nieingerencji” w stosunki między dworem a wsią. Co więcej rząd nawet wzmocnił zależność chłopstwa od szlachty, przekazując jej władzę na wsi.
Do 1831 r. pojawiają się liczne propozycje reform wsi, ale nie wyszły one poza fazę dyskusji.
2. Królestwo Polskie po utracie autonomii 1832-1864.
Po upadku powstania listopadowego, w 1832r. wydano statut organiczny, który uchylił konstytucję oraz zastrzeżoną w niej autonomię. Statut inkorporował Królestwo do cesarstwa rosyjskiego jako prowincji.
Konsekwencje natury gospodarczej były negatywne: podniesiono cła z 3 do 15% na import polskich towarów do Rosji, natomiast ułatwiono zbyt towarów rosyjskich.
Coraz silniejsza jest potrzeba uwłaszczenia. Pojawiają się kolejne propozycje. W 1832 r. Towarzystwo Demokratyczne składa oświadczenie, w którym zapowiadało potrzebę uwłaszczenia chłopów oraz zniesienia pańszczyzny, bez odszkodowania na rzecz właścicieli ziemskich. Co ważniejsze oświadczenie to uzyskuje poparcie wśród ziemiaństwa. Jednak do 1846r. w dobrach prywatnych oczynszowano tylko 30% gospodarstw.
W oficjalnej polityce władz rosyjskich uwidoczniły się również próby wyeliminowania chłopów pod zwierzchnictwa dziedziców, jednak obawiając się reperkusji w Rosji, wstrzymywano się z realizacją dalekosiężnych planów.
Znamienne są dla tego okresu liczne mniejsze zrywy rewolucyjne, np.: zryw przygotowany przez księdza Piotra Ściegiennego (1844) które jednak nie zdołało się rozprzestrzenić wskutek zdrady, a sam organizator aresztowany. Nasiliły się one po uwłaszczeniu chłopów w Galicji (1848r.) i wydarzeniach Wiosny Ludów.
Skutki były następujące:
16 maja 1861r. - ukaz carski ministra Wielopolskiego znosi pańszczyznę z dniem 1 października, zamieniając ją na „okup prawny”. Chłopi nie chcący płacić czynszu mogli dalej odrabiać pańszczyznę.
1863r. - wybuch powstania styczniowego nowy rząd powstańczy ogłosił manifest, znoszący pańszczyznę i przyznający chłopom własność ziemi, z tym że przewidziano odszkodowanie dla panów z funduszu państwowego. Po przejęciu inicjatywy w powstaniu przez stronnictwo „Białych” zainteresowanie sprawą chłopską zmalało. Rząd rosyjski postanawia przeciągnąć chłopów na swoją stronę.
2 marca 1864r. - ukaz uwłaszczeniowy, który postanawia, że: ziemie włościan w majątkach prywatnych przechodzą na ich własność, z dniem 15 kwietnia uwolnieni zostali od wszelkich powinności, obciążeni jednak wyższym podatkiem gruntowym, z którego zostanie utworzony fundusz na odszkodowania; dziedzice ponadto otrzymują odszkodowanie od rządu. Postanowienia ukazu objęły wszystkich chłopów. Wynikiem uwłaszczenia były duże zmiany w ustroju rolnym Królestwa.
2a. Przemysł.
Można wyodrębnić 3 fazy rozwoju przemysłu w zaborze rosyjskim:
I. Związana z polityką protekcyjną autonomicznego rządu Królestwa Polskiego zniesiono przymus cechowy, zniesiono cechy, zastąpione przez dobrowolne zrzeszenia rzemieślników. Sprowadzano fachowców, głównie tkaczy. Dzięki pomocy rządu autonomicznego tworzyły się zalążki łódzkiego okręgu przemysłowego.
Stworzono prywatne osady włókiennicze: Ozorków, Zduńska Wola, Tomaszów; przemysł włókienniczy rozwijał się, przeważało jednak sukiennictwo, którego stolicą był Zgierz. Rozwijał się również przemysł bawełniany.
Celem ożywienia górnictwa rząd powołał Główną Dyrekcję Górniczą, z siedzibą w Kielcach. Rząd przeznaczył duże sumy na rozbudowę przemysłu w okolicach Sosnowca i Będzina. Powstawały również kopalnie galmanu i huty cynku. Coraz większą rolę odgrywa żelazo i węgiel. W Samsonowie postawiono nowy wielki piec - huta „Józefa”. Przed powstaniem listopadowym powstaje okręg przemysłowy w Warszawie i jej okolicach. Powstają zakłady włókiennicze oraz fabryka tkanin wełnianych. Nadal jednak dominuje manufaktura i nakład.
W ramach polityki protekcyjnej rząd zabiegał o zabezpieczenie rynku wewnętrznego oraz rynki zagraniczne, głównie rosyjskie. Stykały się dwa kierunki polityki: liberalny oraz protekcjonizmu. W 1822 r. ustanowiono granicę celną, ale zarządzenie 1822r. ustaliło dogodne warunki wymiany: surowce przewożone bez cła, a handel tranzytowy wolny dla obu stron.
Przemysł i handel cierpiały jednak na skutek braku kredytów; w tym celu minister spraw wewnętrznych Lubecki założył w 1828r. Bank Polski, który udzielał pożyczek długoterminowych, jak również rozwinął własną inicjatywę w dziedzinie organizacji handlu i przemysłu.
Warty odnotowania jest postęp w dziedzinie komunikacji, zbudowano 1030 km dróg i rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego, pod nadzorem inżyniera Ignacego Prądzyńskiego.
Do 1830r. eksport wzrasta 3-krotnie, natomiast import spada o 25%.
II. Związana z polityką represyjną po powstaniu listopadowym wprowadzenie wielokrotnie podwyższonych ceł na import towarów do cesarstwa rosyjskiego; Eksport staje się nieopłacalny i spada do ⅓ poziomu sprzed powstania. Wielu tkaczy przesiedla się poza granicę celną do Białegostoku, tworząc podwaliny pod białostocki okręg przemysłu wełnianego.
Represje odczuwało również górnictwo i hutnictwo. W 1833r. huty i kopalnie rządowe przejął Bank Polski. Nie zdołano jednak zapobiec spadkowi produkcji. Szczyt kryzysu to rok 1849, kiedy to niemal wszystkie huty żelaza w zachodnim okręgu zostały wygaszone. Poprawa sytuacji w latach 50'.
III. Okres polityki liberalnej (1850-1863) wybuch wojny krymskiej (1853-56) zmusił Rosję do otwierania granic dla importu z zachodu. Sprzyjająca polityka celna utrzymywana była do 1877r. kiedy to rząd rosyjski uchwalił taryfę celną w złocie - wzrost ceł o 50%. Wywołuje to wojnę celną prusko-rosyjską. Ujemnie odbija się ona na rolnictwie polskim, pozbawia bowiem rynków zbytu w Prusach.
Do Królestwa napływa kapitał obcy - 1900r. wynosił on 39% całego kapitału. Zmienia się również charakter Banku Polskiego (w związku z unifikacją Królestwa z cesarstwem rosyjskim), przekształcony został w kantor warszawski rosyjskiego Banku Państwa. Powstają nowe banki: Bank Handlowy w Warszawie, Bank Dyskontowy.
Postęp w komunikacji, bodowa kolei - ogromne znaczenie linii kolejowej warszawsko-petersburskiej.
Ma miejsce koncentracja i mechanizacja pracy. Liczba robotników wzrasta 3-krotnie, wartość produkcji 4 -krotnie. Największa centralizacja kapitału ma miejsce w przemyśle włókienniczym. Powstają liczne towarzystwa akcyjne, słabiej natomiast rozwinęły się wyższe formy centralizacji: kartele i syndykaty. Monopolizacja poczyniła największe postępy w przemyśle metalowym i mechanicznym.
II poł. XIX w.
1. Drogi rozwoju przemysłu.
Po powstaniu styczniowym głównymi ośrodkami przemysłu były nadal: Białostocki Okręg Przemysłowy, Okręg Łódzki i Zagłębie Dąbrowsko-Sosnowieckie, pojawiły się też nowe: Praga warszawska, Włocławek.
Białostocki Okręg Przemysłowy - w II poł. XIX w. niedoinwestowany i zacofany, eksport głównie na rynki wschodnie.
Łódzki Okręg Przemysłowy - po powstaniu styczniowym dotknięty represjami i odcięty granicą celną od dotychczasowych rynków rosyjskich przestawił się na produkcję tkanin bawełnianych. Dokonuje się przewrót techniczny, zastosowano napęd parowy, nowoczesne fabryki. Do rozwoju okręgu przyczyniło się nie tylko zastosowanie innowacji technicznych, ale również rozbudowa sieci kolejowych i zniesienie w 1851r. granicy celnej z Rosją. Dużą rolę odgrywały banki i kapitał zagraniczny.
Zagłębie Dąbrowsko-Sosnowieckie - przemysł górniczo-hutniczy; Rozbudowa kopalni „Reden” z inicjatywy Stanisława Staszica . Wzniesiono Hutę Bankową (1834-1839) - produkcja żelaza przy zastosowaniu koksu.
Praga - przedmieście Warszawy dostarczała ona ¼ produkcji żelaza i ok. ⅔ produkcji stali.
Włocławek - linia kolejowa warszawsko-bydgoska. Istniała tam papiernia oraz fabryka cykorii; w XIX w. powstawały zakłady przemysłu spożywczego; Liczba mieszkańców wzrasta z 3,3 tys. w 1820r. do 36 tys. w 1910r. Ruch robotniczy.
Generalnie dokonuje się w przemyśle zaboru rosyjskiego znaczny postęp mechanizacji i koncentracji. Wzrasta produkcja i moc maszyn parowych.
2. Rolnictwo.
Uwłaszczenie pogorszyło sytuację wielkich właścicieli ziemskich. Brak pieniędzy utrudniał zatrudnienie siły najemnej. Wycinano więc lasy i eksportowano drewno za granicę; na wielką skalę rozpoczął się również ruch parcelacyjny, obejmujący zwłaszcza mniejsze folwarki.
Poziom techniczny był wyższy niż w Galicji, ale niższy niż w zaborze pruskim. Przekonano się o potrzebie nawożenia, 5-krotnie wzrasta stosowanie nawozów sztucznych. Sprowadzano również maszyny rolnicze z Wielkopolski. Zmniejsza się natomiast hodowla owiec.
Bardzo szybko rośnie liczba ludności, rozpoczyna się emigracja na roboty sezonowe poza granice Królestwa.
Na dużą skalę rozwinął się tutaj ruch chłopski - bunt i wrogość do dworu.