JÓZEF KOZIELECKI „KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE CZŁOWIEKA”
KONCEPCJA HUMANISTYCZNA
Koncepcja humanistyczna człowieka powstała, gdy podjęto próby poszukiwania adekwatnego i spójnego obrazu człowieka. Jedną z takich prób jest psychologia humanistyczna, zwana również psychologią „ja”. Zrodził ją protest przeciwko behawioryzmowi i psychoanalizie. Psychologowie ci odrzucili jednowymiarowy portret człowieka sformułowany przez Skinnera; uznali ten portret za zniekształcony, ponieważ nie przedstawiał autentycznej osoby, która dąży do samorealizacji i harmonijnego rozwoju. Maslow - jeden z twórców nowego kierunku - powiedział, że psychologia humanistyczna. Próbuje odkryć mocne strony człowieka.
Ten nowy kierunek badań nie stworzył jednolitej i klarownej wizji człowieka. Zgodnie z poglądami twórców tego kierunku (Maslow, Rogers) człowiek jest unikatową całością, której nie można sprowadzić do poszczególnych elementów, takich jak reakcje, myśli, emocje czy potrzeby. Osoba składa się z dwóch podsystemów, czyli z „ja”(self) i z organizmu (organizm), które stanowią jedność i przypominają dwie strony tej samej monety. Ludzie działają w świecie zewnętrznym, mającym również charakter całościowy i integralny. W naturalnych warunkach jednostka i świat tworzą jednolity system. Jednak w rzeczywistości osoba nie zawsze może rozwijać się jako harmonijna całość , nie może żyć w zgodzie ze swoją naturą. Często powstają sprzeczności i konflikty między różnorodnymi rolami pełnionymi przez człowieka, między jego autentycznym „ja” a wymaganiami stawianymi przez innych. Osoby, których jedność została zaburzona, które straciły swoją tożsamość, działają mało efektywnie; są pełne lęku i niepokoju. Człowiek, który chce żyć zgodnie ze swoją naturą, który chce być autentyczny, niezależny i zadowolony, musi stanowić harmonijną całość, której podstawowe składniki - „ja” i „organizm” - stworzą spójny system, zwany osobą.
Psychologowie uważają, że podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój, uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne. Siły decydujące o jego przebiegu tkwią w człowieku, a nie poza nim. Zwolennicy tego poglądu nie interesują się jaki jest człowiek, ale tym, jak on staje się człowiekiem. Człowiek, którego rozwój został zablokowany, nie jest osobą w pełni zdrową. Rozwój uwarunkowany wewnętrznie jest najważniejszą właściwością natury ludzkiej i świata, jest darem, którego człowiek nie zawsze umie wykorzystać.
Psychologowie humanistyczni. odrzucają tezę, że człowiek posiada wiele potrzeb, popędów, dążeń, które ukierunkowują jego zachowanie. Ponieważ organizm jest całością, istnieje w nim tylko jedno centralne źródło energii. Inaczej motywacja jest funkcja całego organizmu, a nie jego elementów, takich jak popędy czy potrzeby. Główna tendencją, która decyduje o działaniu człowieka, jest dążenie do samorealizacji. Samorealizacja jest procesem niepowtarzalnym i idiosynkratycznym. Przejawem jej może być miłość, twórczość, altruizm, itp. Człowiek dążący do samorealizacji w specyficzny sposób przeżywa także miłość. Według Maslowa istnieją dwa rodzaje miłości: miłość typu D i miłość typu B. pierwsza z nich rozumiana jest jako potrzeba, podobnie jak potrzeba jedzenia. Jest ona z reguły egoistyczna i mało autentyczna; rządzą nią prawa konsumpcji. Człowiek dążący do samorealizacji odrzuca tego typu miłość, akceptując jednocześnie miłość typu B. ta ostatnia jest autentycznym stosunkiem dwóch autonomicznych osób, które chcą nie tylko brać, ale również dawać. Nie rządza nią prawa funkcjonowania potrzeb, nigdy nie można jej w pełni zaspokoić. Jest aktem rozwoju jednostki. Choć samorealizacja jest podstawowa tendencja natury ludzkiej, dość rzadko stanowi ona siłę napędową rzeczywistych działań. Jedynie kilka procent ludzi umie wykorzystać tę tendencję.
Człowiek z natury jest dobry , jego dążenia są konstruktywne i pozytywne. Jeśli osoba działa destruktywnie, to nie dlatego, że posiada taka naturę, że kieruje nią popęd niszczenia, ale dlatego, iż działa wbrew naturze, iż rzeczywistość, w której żyje, blokuje rozwój jej prawdziwych, pozytywnych zachowań.
Ludzkie zachowanie uwarunkowane jest przez teraźniejszość, przez aktualne przeżycia i doświadczenia, które przez to, że dzieją się teraz decydują o przebiegu procesu samorealizacji.
Głównym celem psychologów humanistycznych jest badanie aktualnego doświadczenia i bezpośrednich przeżyć, a więc tego, co znajduje się w polu „fenomenologicznym”. Chcąc osiągnąć ten cel stosują oni wiele metod, wśród których dominują samopis i samoocena. Psychologowie ci są przekonani, że jednostka najlepiej zna własne, osobiste doświadczenia i dlatego jej wypowiedzi o sobie są w wysokim stopniu trafne. Inna metodą badań jest metoda Q-sort. Składa się ona z pewnej liczby kart, na których znajdują się takie stwierdzenia jak: „stawiam sobie duże wymagania”, „jestem optymistą”, „rozumiem samego siebie”, itp. Zadaniem osoby badanej jest uporządkowanie tych kart tak, aby po lewej stronie znalazły się stwierdzenia, które najlepiej do niej pasują, a po prawej, te, które nie SA zgodne z obrazem własnego „ja”. Technika ta pozwala określić autoportret osoby i porównać go z portretami innych osób. Można stwierdzić jaka jest rozbieżność między rzeczywistym autoportretem a tym, kim osoba chciałaby być. Rozbieżność ta świadczy o stopniu akceptacji własnej osoby.
W centrum zainteresowań psychologów humanistycznych. znajduje się również pytanie, jak ułatwić i przyśpieszyć harmonijny rozwój jednostki, co robić, aby umiała ona aktualizować swoje potencjalne szanse , aby stała się twórczym i autentycznym człowiekiem. Najbardziej popularna terapia z tego kręgu jest terapia skoncentrowana na pacjencie, która stworzył Rogers. Stosując ja lekarz lub psycholog pozostawiają pacjentowi ogromną samodzielność. Sukces zależy tu głównie od postawy terapeuty, którego zachowanie musi być zgodne z własnymi przekonaniami; musi on bezwarunkowo akceptować pacjenta i posiadać zdolności empatyczne. Pozwoli to pacjentowi samodzielnie określić własne problemy, zrozumieć trudności w rozwoju „ja” i znaleźć drogę do samorealizacji.
Zadaniem grup spotkaniowych jest zaś przyspieszenie osobistego rozwoju, poprawa stosunków interpersonalnych i usprawnienie komunikacji międzyludzkiej..
W ostatnich latach podejmuje się próby stworzenia systemu wychowania humanistycznego. Jego celem byłoby ukształtowanie osoby w pełni dojrzałej , która umiałaby aktualizować swoje potencjalne szanse. Główne zasady tego wychowania to: 1. dążenie do integracji osobowości; 2. rozwój autonomii jednostki; 3. kształtowani postaw allocentrycznych, koncentrowanie uwagi na innych, a nie tylko na sobie samym; 4. rozszerzanie świadomości; 5. formułowanie tożsamości.
Religia jest interpretowana przez psychologów humanistycznych. w terminach samorealizacji prowadzącej do stanu „szczytowego doświadczenia” - momentu zenitowej ekstazy, w której osoba czuje się zjednoczona z uniwersum, w których wkracza na drogę prowadzącą do naczelnych wartości symbolicznych. Maslow dowodzi, że źródłem każdej wiary jest to niezwykłe, osobiste przeżycie objawienia, iluminacji i ekstazy, prowadzącej do pełnej samorealizacji człowieka. Taki stan przeważa u osób niezwykłych, mających bogate doświadczenie wewnętrzne. Maslow wyróżnia w przeżyciu religijnym także stan plateau, który w przeciwieństwie do doświadczenia szczytowego nie jest ani nagły, ani intensywny. Cechuje go raczej łagodny przebieg, spokój, trwałe zadowolenie i nadzieja. Jego przeżycie wymaga pewnej dojrzałości wewnętrznej, jasności umysłu i pogody ducha. Przeżywa je normalny człowiek kontemplujący uroki przyrody, człowiek zajmujący się sprawami wiary i wartościami duchowymi.