O przysłówkach, partykułach i im pokrewnych częściach mowy.

Terminy przysłówek i partykuła są ze sobą ściśle związane.

Przysłówek - określenie czasownika.

Wszystkie wyrazy o wątpliwym charakterze stały się elementami klasy przysłówka i spójnika.

Gatunki przysłówków: pytające, twierdzące, przeczące, wątpiące.

Zaczęto przenosić wyrazy, nieklasyfikujące się definicyjnie do grona przysłówków i spójników do klasy partykuł.

W wyniku tego wśród partykuł znalazły się takie wyrazy, jak: tylko, bezwzględnie, właśnie, może, raczej, chyba, prawdopodobnie (Mirowicz), zapewne, zresztą, w ogóle, ostatecznie, właściwie (Riegier), tylko, nawet, jeszcze (Cyran).

Partykuła - najczęściej przez partykułę rozumie się luźne morfemy gramatyczne, służące do wyrażania różnych kategorii modalnych (trybów), np. w języku polskim by służące do tworzenia trybu przypuszczającego. Poza tym zalicza się tu i innego typu wyrazy (morfemy), np. no, - li, czy, tak, nie itp., które modyfikują sens albo całego wypowiedzenia czy idziesz do domu?, albo też jednego wyrazu chodź no tutaj.

Wyróżniamy w jej historii dwa nurty: jeden obejmujący kilka części mowy, a drugi jednoklasowy.

• Wieloklasowy - jako partykuły traktowano wszystkie wyrazy nieodmienne, dzielące się na cztery grona: przysłówki, spójniki, przyimki, wykrzykniki. Kategorią partykuły była, więc grupa nieodmiennych części mowy.

• Jednoklasowy - w Polsce od XIX wieku - przyjmuje nazwę przyrostek, przyrost, partykuła, wyrazek. np. -że, no, to, ci, -ć, -ś, -li, bądź, -kolwiek, by, czy, niech, oby, bodaj, niechże, nuże.

W Polsce nie odgranicza się partykuł od wyrazów, uważa się je za odrębne części mowy, pomimo tego, że część z nich stanowi morfemy.

Cechy partykuły: modalność, podkreślenie, dodatkowość i sugestywność.

Ale:

- tylko, zwłaszcza - podkreślają, choć nie są modalne

- może, prawdopodobnie - są modalne, ale nie podkreślają

Wyrazy modalne, sugerujące i podkreślające mają tylko to wspólne, że nie są przysłówkami, że nie określają, ale to nie znaczy, że wszystko, co nie jest przysłówkiem musi się łączyć w jedną kategorię.

Założenia klasyfikacyjne: kryterium morfologiczne jest nieistotne dla systemu części mowy, pozostaje kryterium znaczeniowe i składniowe.

• Stronę znaczeniową stanowi postać organizacyjna treści.

• Wykładniki formalne kategorii, tj. elementy kształtu językowego, którymi ta kategoria się wyraża - stanowią właściwości składniowe. Nie są nimi jednak aktualne funkcje (części zdania), lecz zespoły dyspozycji funkcyjnych, którym towarzyszy możność zastosowania danych znaków językowych w odpowiednich schematach składniowych.

Znak językowy oznacza (wymienia) przedmioty, do których się odnosi (desygnaty), a znaczy, czyli wyraża treści psychiczne. Wyraz słońce oznacza przedmiot zwany słońcem, wyraża zaś przedstawienie tego przedmiotu. Za znaczenie wyrazu nie uważa się, zatem przedmiotu, lecz treść przedstawienia, wyraz nie przekazuje słuchaczowi przedmiot, lecz jego przedstawienie. Znaczenie to zdolność wywoływania w świadomości słuchacza odpowiednich wytworów psychicznych.

W częściach mowy nie dochodzą do głosu ani kategorie ontologiczne, mówiące, czym coś jest, ani kategorie logiczne, mówiące, za co się coś uważa, lecz jedynie kategorie epistemologiczne, mówiące, jak coś ujmujemy językowo. Np. zieleń pod względem ontologicznym nie istnieje materialnie, lecz jako funkcja materii (przedmiot o barwie zielonej), w sensie logicznym traktujemy ją, jako cechę, gdy zaś chcemy ją ująć językowo, nadajemy jej przedstawieniu postać takiej kategorii, jakiej wymaga rola tego przedstawienia w organizacji toku myśli: postać cechy - zielony, czynności - zieleni się, postać przedmiotowa - zieleń.

Składniki przedstawieniowej treści znaków językowych:

• przedstawienie nominalne - stanowi sam obraz treści;

• sens logiczny treści nominalnej - pozanominalny składnik treści, w którym zawiera się sposób ustosunkowania przez mówiącego przedstawienia nominalnego do pojęcia realności lub nierealności desygnatu - ustosunkowanie treści do rzeczywistości.

Sens logiczny treści może być różny: możemy nie znać wartości logicznej, możemy mieć poczucie jej znajomości, możemy przeżywać pewność realności lub jej prawdopodobieństwo. Desygnat nierealny możemy sobie przedstawić, jako możliwy i niemożliwy, możliwy możemy uważać za konieczny lub niekonieczny. Wynik tej oceny jest treścią naszego przedstawienia lub sądu przedstawionego. To przedstawienie lub sąd staje się przedmiotem, na który skierowuje się akt naszej świadomości. W tym akcie możemy wydawać sąd lub ingerować. Ingerując możemy pytać, tzn. dążyć do zaspokojenia uczucia ciekawości, gdy wartości logicznej treści nie znamy lub życzyć sobie realizacji treści, gdy mamy przeświadczenie o jej nierealności.

Na sens logiczny składają się, więc dążenie do poznania logicznej wartości treści, znajomość tej wartości, ocena tej znajomości i dążenie do zmiany wartości logicznej, czyli: przedstawienia, sądy, akty woli dotyczące wartości logicznej treści.

Niektóre rodzaje sensu logicznego nie mają osobnych znaków językowych (intonacja, forma nominalna znaków językowych) lub mogą mieć osobne znaki w postaci specjalnych morfemów np. w formach trybu rozkazującego lub w postaci wyrazów:

czy? - jest to znak postawy pytającej o wartość logiczną

istotnie, naprawdę - są to znaki znajomości realności

nie, pozornie, niby - są to znaki znajomości nierealności

by - znak znajomości możliwości

na pewno, bez wątpienia - znaki oceny znajomości jako pewnej

może, pono, prawdopodobnie - znaki oceny tej znajomości jako prawdopodobnej

niech, oby, bodaj - znaki dążenia do zmiany wartości logicznej

Kategorie nominalnych treści przedstawionych, nieuczasowionych i uprzedmiotowionych:

• inherentna ( ujmowana, jako tkwiąca w przedmiocie):

- jakościowa lub ilościowa, jedna i druga może tkwić w przedstawieniu przedmiotowym (np. zielony, pięć), bądź w przedstawieniu czynności czy cechy (zielono, pięciokrotnie).

• zewnętrzna:

- może być lokalizacyjna (np. wczoraj, wysoko) lub pozalokalizacyjna.

- treść pozalokalizacyjna może być odbiciem sytuacji (tylko, jeszcze) lub stosunku.

- stosunek może być równorzędny (i, albo) lub podrzędny (np. pod, gdy).

W treści znaków językowych poza nominalną treścią przedstawieniową oraz jej sensem logicznym może się też mieścić przeżycie uczuciowe (oj! ach! - samoistne wyrazy), morfemy wchodzące w skład wyrazów (np. w wyrazach: wuj-aszek, złodziej-aszek; człony wuj-, złodziej- wyrażają przedstawienia, a człon -aszek towarzyszące tym przedstawieniom przeżycia uczuciowe.

Funkcja składniowa znaków językowych - potocznie rola wyrazów w zdaniu, udział znaku językowego w utworze wyższego rzędu.

Funkcje znaków językowych:

• efektywna - polega na roli znaku językowego w tworzeniu znaku językowego wyższego rzędu, w ramach tej funkcji stwierdzamy, czym jest dany człon w wytworze, jako całości

- np. zielony kapelusz - przedstawienie globalne wyrażone znakiem językowym.

- wyróżniamy w nim przedstawienie podkładowe (kapelusza) oraz ukazujący się na jego tle narys (przedstawienie zielonej barwy).

- wydzielamy dwa człony: przedstawienie podkładowe = zaród, efektor = narys (dzięki niemu zaród został przetworzony w nazwę pogłębioną.

Stosunek funkcji znaku językowego do jego „znaczenia” jest taki, że przez znaczenie rozumie się wartość, jaką wnosi sam znak, rozpatrywany we własnych ramach, przez funkcję zaś rozumie się wartość, którą znak zyskuje dzięki roli, jaką spełnia w ramach szerszego zespołu, traktowany, jako jego składnik.

Konfrontując postacie organizacyjne treści znaków językowych z dyspozycjami funkcyjnymi tych znaków, na odcinku nas interesujących części mowy, otrzymamy następujące kategorie:

1. wyrazy: prosto, głośno, ukośnie, uparcie, bardzo itp. wyrażają przedstawienia cech czynności lub cech innych cech, mając dyspozycję do pełnienie funkcji kwalifikatorów II stopnia (docechowych).

np. rozmawiali głośno - z zarodu rozmawiali, będącego opisem, efektor głośno, stworzył opis pogłębiony i uszczegółowiony.

bardzo twarda łupina, z zarodu twarda, będącego kwalifikatorem I stopnia, efektor bardzo stworzył kwalifikator pogłębiony i uszczegółowiony.

Zaliczamy te wyrazy do przysłówków.

wyrazy: daleko, blisko, wysoko, dziś, wczoraj - wyrażają przedstawienie lokalizacji przestrzennej lub czasowej, mając dyspozycję do pełnienia funkcji lokalizatorów.

np. przybijemy to wyżej - z zarodu przybijemy to, będącego opisem, efektor wyżej stworzył opis czynności zlokalizowanej.

Te wyrazy również zaliczamy do przysłówków, ponieważ, tak jak kwalifikatory, określają czynność, uszczegółowiając ją.

2. wyrazy: tylko, także, jeszcze, już, właśnie, przeciwnie, zwłaszcza, przede wszystkim, szczególnie, przynajmniej, nawet, zresztą itp. - wyrażają przedstawienia sytuacji, mając dyspozycję do sytuowania treści powiedzeń bez ich określania i uszczegółowiania

np. Tylko ojciec pojedzie - z zarodu ojciec pojedzie, będącego pełnym zdaniem, efektor tylko stworzył zdanie usytuowane, treść zdania nie uległa zmianie, informacja została tylko uzupełniona dodatkowym stwierdzeniem, że nikt inny nie pojedzie.

Także jutro to grają - z zarodu jutro to grają, będącego zdaniem, efektor także stworzył zdanie usytuowane na płaszczyźnie czasowej. Informacja została uzupełniona stwierdzeniem, że czynność jest przedłużeniem czynności, która odbyła się już poprzednio.

Jeszcze piszą, już piszą.

Wyrazy te można nazwać sytuantami.

3. Wyraz nie wyraża przedstawienie wartości logicznej (wykluczania realności), mając dyspozycję do zmiany waloru logicznego treści zarodu

np. nie wraca - efektor nie zmienił wartość logiczną zarodu wraca, przetwarzając go w opis zaprzeczony.

Wyraz nie może, podobnie, jak wyrazy , bynajmniej, tak, owszem, pełnić rolę rozstrzygającego alternatywnie pytanie i nadawania właściwego waloru logicznego sądom zawieszonym.

np. czy narysowałeś? tak. z zarodu czy narysowałeś? będącego pytaniem, efektor tak, stworzył dialog rozwiązujący pytanie alternatywnie, nadając ostateczny walor sądowi zawieszonemu.

wyrazy: może, pono, snadź, prawdopodobnie, podobno, chyba, niechybnie, na pewno, niezawodnie itp. wyrażają ocenę logicznej wartości treści oraz ocenę stopnia znajomości tej wartości;

wyrazy niech, oby, żeby, bodaj wyrażają akty woli zmierzające do realizacji treści nominalnej;

wyraz czy? wyraża akt uczuciowo-woluntalny: uczucie ciekawości połączone z dążeniem do jej zaspokojenia przez poznanie wartości logicznej treści - te trzy typy wyrazów mają zdolność nadawania treściom przedstawień nominalnych waloru logicznego.

np. Chyba Ci pozwolę - z zarodu pozwolę ci, efektor chyba stworzył zdanie przypuszczające

Niech zaczeka - zarodowi zaczeka, wyrażającemu nominalne przedstawienie czynności, efektor niech nadał walor trybu życzącego, zmieniając opis nominalny w życzenie.

czy jadą? - zarodowi jadą, efektor czy? nadał odpowiedni sens logiczny, zmieniając w ten sposób opis nominalny w opis pytający.

Wszystkie te wyrazy ze względu na wspólność kategorii znaczeniowej (wyrażenie sensu logicznego) oraz wspólność dyspozycji funkcyjnych (nadawanie lub zmiana waloru logicznego powiedzeń) można by objąć ogólnym pojęciem waloryzantów.

4. wyrazy: o, a, no, ci, sobie itp. zastosowane tak, jak np. o (ty niedołęgo!), (chodź) no!, ci (heca!), (pojechał) sobie - wyrażają stan emocjonalny, mają zdolność uczuciowej dynamizacji treści przedstawionej

np. a łotrze! - efektor a! stworzył wołacz spełnił funkcję afektującą, wołacz jeszcze bardziej emocjonalny.

ja tam w takie rzeczy nie wierzę - efektor tam stworzył zdanie o tonie bagatelizującym, wyrażającym niechęć.

Tego rodzaju wyrazy można nazwać afektantami.

afektanty -że, -ż mogą występować bez waloryzantów, np. jako człony zrostów: weźże, dajże, gdzież? kiedyż?

albo mogą się łączyć z waloryzantami - niechże, czyż, cząstki te wtedy nie afektują samych wyrazów, ale całe powiedzenia, z którymi się łączą np. niechże ci się przyjrzę! Czyż to nie dziwne?

Afektanty niechże, czyż stanowią szczególny gatunek waloryzantów, czyli waloryzanty współafektujące.

Cztery kategorie funkcyjne (podsumowanie):

1. Wyrazy kategorii pierwszej określają, tzn. pogłębiają treść (kwalifikując ją lub lokalizując), a zacieśniają zakres pojęć - nie dotyczą ani waloru logicznego, ani zabarwienia emocjonalnego.

2. Wyrazy kategorii drugiej nie określają, nie waloryzują logicznie, ani nie emocjonują, lecz jedynie sytuują treść powiedzeń ustosunkowując ją do szerszego tła przez konotację sytuacji.

3. Wyrazy kategorii trzeciej nie pogłębiają treści ani nie zacieśniają zakresu, nie sytuują treści ani nie emocjonują, lecz waloryzują ją, tzn. nadają jej lub zmieniają walor logiczny.

4. Wyrazy kategorii czwartej nie określają, nie sytuują ani nie waloryzują treści, lecz ją dynamizują uczuciowo, czyli afektują.

Grupy wyrazów 2, 3, 4, które przeciwstawiają się przysłówkom, można objąć łącznym mianem modulantów (termin „partykuła” jest zbyt wieloznaczny, a wyrazy takie, jak prawdopodobnie, niezawodnie, niewątpliwie, bezsprzecznie, posiadają zbyt wyrazistą strukturę morfologiczną, by je tak nazwać).

1

---