AUSTRO-WĘGRY
Austro-Węgry (t. Monarchia Austro-Węgierska; niem. Österreich-Ungarn) - państwo związkowe w Europie Środkowej istniejące w latach 1867-1918.
Struktura Austro-Węgier
Austro-Węgry stanowiły państwo związkowe (ściślej: dualistyczne) powstałe z połączenia Cesarstwa Austriackiego i Królestwa Węgier unią realną. Oba państwa były połączone unią personalną pod berłem cesarskiej dynastii Habsburgów, a także unią wojskową, monetarną i celną, zagwarantowany był swobodny przeływ ludzi i kapitału. Posiadały natomiast oddzielne parlamenty, sądownictwo, rządy i ustroje prawne.
Austro-Węgry w stosunkach zewnętrznych były jednym państwem, natomiast wewnętrznie stanowiły dwa państwa: austriackie (Królestwa i kraje reprezentowane w Radzie Państwa, tzw. Przedlitawia) i węgierskie (Kraje Korony Świętego Stefana, tzw. Zalitawia). Część austriacka składała się z kilkunastu krajów koronnych, ale nie była państwem związkowym, lecz unitarnym (kraje koronne nie były krajami związkowymi). Część węgierska formalnie była unią Królestwa Węgier i Królestwa Chorwacji, ale w praktyce samodzielność Chorwacji była ograniczona do tego stopnia, że również tę część można było uznawać za pojedyncze państwo. W 1908 do Austro-Węgier włączono Bośnię i Hercegowinę, która była wspólnym krajem koronnym części austriackiej i węgierskiej.
Dla zarządu wspólnymi sprawami powołano odpowiednie ministerstwa (spraw zagranicznych, wojny i finansów), zależne bezpośrednio od monarchy.
Ponieważ nie było wspólnego parlamentu austriacko-węgierskiego, władzę ustawodawczą czyli w praktyce uchwalanie budżetu na cele wspólne pełniły tak zwane delegacje obydwu parlamentów, obradujące na przemian w Wiedniu i w Budapeszcie.
Ustrój monarchii austro-węgierskiej opierał się na trzech aktach prawnych:
ugodzie austriacko-węgierskiej, zawartej na lat dziesięć i kolejno odnawialnej
konstytucji austriackiej, przyjętej z końcem 1867 roku
konstytucji węgierskiej z 1848 roku, uchylonej w roku 1851 i przywróconej w roku 1867
Ustrój Austrii czyli Przedlitawii (łącznie z Galicją) opierał się na konstytucji z 21 grudnia 1867. Nie była ona aktem jednolitym, gdyż składała się z pięciu ustaw:
ustawy o reprezentacji państwa
ustawy o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej
ustawy o władzy sędziowskiej
ustawy o powszechnych prawach obywateli
ustawy o Trybunale Państwa
Zachowały też moc prawną wcześniejsze, oktrojowane akty konstytucyjne, to jest Dyplom październikowy i Patent lutowy.
Geneza
U podstaw powstania CK Monarchii, jak często określane są Austro-Węgry, leży tak zwany Kompromis (Ausgleich) z lutego 1867, który zapoczątkował istnienie dualistycznej monarchii parlamentarnej w miejsce absolutystycznego Cesarstwa Austriackiego (1804-1867). Od połowy XIX w. zaczęło ono tracić wpływy i stabilizację wewnętrzną.
Kluczowe okazały się tu rozbudzone po Wiośnie Ludów ambicje narodów zamieszkujących ziemie Habsburgów, głównie Węgrów, a także utrata posiadłości we Włoszech (Lombardia) na rzecz Królestwa Sardynii po pokoju w Villafranca w 1859 oraz przegrana w wojnie z Prusami w 1866 (po której to wojnie musiano oddać Włochom Wenecję).
Przywódcy węgierscy domagali się od cesarza, by ten koronował się również na króla Węgier (co Franciszek Józef uczynił w czerwcu 1867 r.) i potwierdził dawne przywileje, jakimi cieszyły się Kraje Korony Świętego Stefana. Z drugiej strony domagali się ustanowienia w Budapeszcie osobnego parlamentu, jednak z zachowaniem kontroli nad mniejszościami narodowymi (zwłaszcza Rumunami, Słowakami, Chorwatami i Rusinami).
Aby w ramach obowiązującego prawa zmienić Austrię w Austro-Węgry, cesarz potrzebował zgody Rady Państwa, obsadzanej w drodze wyborów pośrednich przez sejmy krajowe, które wysyłały do Rady Państwa swoje delegacje. Obawiając się, że przekształcenie państwa zwiększy przewagę Austrii nad narodami słowiańskimi, sejmy czeski, morawski i kraiński nie wysłały do Rady swoich przedstawicieli. W związku z tym decydujący głos w sprawie utworzenia nowego państwa należał do Galicji. Sejm galicyjski początkowo chciał pójść za przykładem wymienionych 3 sejmów krajowych, ale zagrożony nowymi wyborami, które zwiększyłyby liczbę posłów chłopskich przychylnych rządowi w Wiedniu, 2 marca 1867 wysłał delegację do Rady Państwa. Delegacja ta, w zamian za dodatkowe uprawnienia w dziedzinie języka polskiego i oświaty, zagłosowała za ugodą węgierską.
Konflikty wewnętrzne Konflikty austriacko-węgierskie
Podstawową kwestią szeroko dyskutowaną po ustanowieniu monarchii dualistycznej były sprawy finansowe. Zgodnie z Kompromisem z 1867, sprawy podatków, ceł, taryf i procentów dochodu odprowadzanych do wspólnej kasy miały być renegocjowane co 10 lat. Kością niezgody między Niemcami a Węgrami stało się interpretowanie umowy w kontekście jej przedłużania. Austriacy sądzili, że co 10 lat będzie się jedynie rozsądzać różnice i spory powstałe w trakcie funkcjonowania unii. Węgierska arystokracja rozumiała pod pojęciem "renegocjacji" rozpoczęcie całego procesu od początku, tak by móc uzyskać nowe przywileje dla ziem Korony św. Stefana. Najwyższą temperaturę spory osiągnęły w połowie pierwszej dekady XX w. Poza kwestiami finansowymi, problemem stał się język komendy używany w jednostkach wojskowych (do tej pory nawet w dywizjach rekrutowanych na terenach węgierskich obowiązywał język niemiecki). Natomiast w jednostkach drugiej linii (obrony krajowej) obowiązywały już dwa języki. W austriackiej części państwa istniała Landwehra (pol. Obrona Krajowa, potocznie zwana drewnianym wojskiem, a to ze względu, że podczas ćwiczeń posługiwała się atrapami karabinów), gdzie językiem dowodzenia był niemiecki. Natomiast w węgierskiej części państwa podobne formacje zwane "honwedami" (Honved) używały języka węgierskiego (wyjątkiem było autonomiczne Królestwo Chorwacji i Slawonii - formalnie nawet Trójjedyne Królestwo Chorwacji, Slawonii i Dalmacji, bo takiej nazwy używano oficjalnie w Zagrzebiu, mimo, iż Dalmacja należała do Przedlitawii - gdzie do 1914 roku komenda była w języku krajowym, czyli serbsko-chorwackim). Kryzys zażegnano w październiku 1907 przedłużając działanie poprzedniej umowy (Węgrzy jednak ustąpili w kwestii wyodrębnienia języka komendy dla projektowanej osobnej armii węgierskiej, gdyż Franciszek Józef zagroził wprowadzeniem zasady powszechnego głosowania na terytorium Zalitawii co natychmiast odebrałoby Madziarom większość w sejmie węgierskim), nie rozwiązało to jednak problemu spadku poparcia dla podstaw istnienia CK Monarchii. Jednakże warto wspomnieć, że zwolennicy oderwania się od Austrii stanowili na Węgrzech znikomą mniejszość. Rządząca na Węgrzech arystokracja widziała w silnych związkach z Wiedniem (a potem i z Berlinem) nie tylko skuteczny środek do obrony własnego stanu posiadania, a także ochronę przed ewentualnymi powstaniami mniejszości narodowych stanowiących połowę ludności kraju. Ponadto, czynnik ekonomiczny odgrywał także niebagatelną rolę w umacnianiu obu części monarchii, gdyż większość eksportu węgierskiego szła właśnie do Austrii.
Kwestie narodowościowe
Najważniejsze grupy narodowościowe zamieszkujące kraje Monarchii stanowiły mniejszość w stosunku do całości populacji: Niemcy stanowili około 36% ludności Przedlitawii, a Węgrzy - około 50% ludności Zalitawii.
Wzmagało to żądania większego wpływu na losy państwa ze strony pozostałych narodów zachodniej części imperium: Czechów zamieszkujących Czechy i Morawy, Polaków stanowiących wraz z Ukraińcami większość w Galicji, Słoweńców zamieszkujących Krainę, Karyntię i Południową Styrię oraz Chorwatów stanowiących większość na półwyspie Istria i w Ilirii.
Skład narodowościowy Austro-Węgier |
|
Niemcy |
24% |
Węgrzy |
20% |
Czesi |
13% |
Polacy |
10% |
Rusini/Ukraińcy |
8% |
Rumuni |
6% |
Chorwaci |
5% |
Słowacy |
4% |
Serbowie |
4% |
Słoweńcy |
3% |
Włosi |
3% |
Podobnego poszerzenia praw domagały się narody znajdujące się pod rządami parlamentu w Budapeszcie. Rumuni stanowiący większość mieszkańców Transylwanii i Banatu, Słowacy uważani przez sporą część Węgrów za swych zeslawizowanych współbraci, Serbowie i Chorwaci w Dalmacji, Chorwacji i Wojwodinie. Napięcia wewnętrzne zwiększały także dążenia Serbów i Rumunów do połączenia się z nowo powstałymi Serbią i Rumunią.
Parlament węgierski generalnie starał się unikać kompromisów z mniejszościami narodowymi. Ograniczoną autonomię udało się wywalczyć jedynie Królestwu Chorwacji w 1868.
Cesarska i królewska część państwa różniły się zasadniczo pod względem poglądów na politykę narodowościową, a co za tym idzie - także na politykę zagraniczną. Węgrzy niechętnie patrzyli na plany włączenia do swojej części państwa terytoriów, które mogłyby jeszcze bardziej zaburzyć stosunki narodowościowe na ich niekorzyść. Dotyczyło to zwłaszcza sporu z Turcją o tereny dzisiejszej Bośni, Serbii i Rumunii. Kompromis udało się osiągnąć dopiero po podpisaniu w październiku 1879 sojuszu niemiecko-austriackiego. Wprawdzie groził on Węgrom w przypadku wojny przyłączeniem dalszych terenów na wschodzie, jednak był postrzegany przede wszystkim jako sojusz obronny przeciwko Rosji, uważanej za największe zagrożenie.
Po kongresie berlińskim w 1878 roku Austro-Węgry rozpoczęły okupację Bośni i Hercegowiny, którą oficjalnie anektowano w 1908. Na skutek protestów węgierskich nowe terytorium nie zostało formalnie włączone pod jurysdykcję żadnej z części Monarchii habsburskiej. Zarząd nad nim sprawowało bezpośrednio ministerstwo finansów. Ta dziwna sytuacja rozbudziła w Chorwatach nadzieję na połączenie Bośni z ich ziemiami i włączenie nowo powstałego królestwa Słowian Południowych jako trzeciej części składowej Austro-Węgier.
Gospodarka
Pod względem gospodarczym monarchia austro-węgierska była dużo słabsza niż niemiecka. W Austro-Węgrzech główną gałęzią ekonomii było rolnictwo (na przełomie XIX i XX wieku), ponad połowa obywateli utrzymywała się z tej dziedziny. W latach 1870-1910 potencjał przemysłowy kraju wzrósł ponad trzykrotnie. Dochody państwa w latach 1867-1910 wzrosły czterokrotnie.
Ekonomię prowadzono generalnie dość liberalną politykę ekonomiczną, lecz nierzadko forsowano politykę protekcjonistyczną.
Przemysł skupiony był przede wszystkim w Austrii i w Czechach (oba te rejony były jednocześnie najbogatsze w całym kraju). Reszta kraju zajmowała się przede wszystkim produkcją żywności i wydobywaniem surowców. Austro Węgry miały 3 miejsce na świecie pod względem wydobycia ropy naftowej. Poza tym na terenie monarchii wydobywano dużo gazu ziemnego, rudy żelaza, srebra i złota.
W kraju (szczególnie na Węgrzech, Czechach i Galicji) szybko rozwijał się przemysł hutniczy - w latach 1880-1910 produkcja stali i żelaza wzrosła ponad czterokrotnie.
W Austrii i Czechach najważniejszą rolę odgrywał przemysł - przede wszystkim maszynowy, elektrotechniczny, metalurgiczny, chemiczny i lekki. W tych rejonach kraju najszybciej postępowała urbanizacja.
Austro-Węgry miały bardzo sprawny system komunikacyjny (długość linii kolejowych do wielkości kraju plasował ten kraj na 4 miejscu w Europie - po Imperium Brytyjskim, Rzeszy Niemieckiej i Francji).
Głównymi problemami kraju był duży od początków XX napływ obcego kapitału i duży wzrost importu produktów niemieckich.