Gospodarka Austro-Węgier
Pod względem gospodarczym Austro-Węgry były znacznie słabiej rozwinięte od Niemiec, ponadto pomiędzy poszczególnymi prowincjami obu członów państwa występowały znaczne różnice rozwojowe. Większość ludności utrzymywała się jeszcze z rolnictwa. W 1910 r. w Austrii 53,1% ludności było zatrudnionych w gospodarce rolnej, a 24% w przemyśle, na Węgrzech odpowiednio 66,7% i 16,2%. W tym samym czasie w Niemczech z rolnictwa utrzymywało się tylko 35,1%, a z pracy w przemyśle 37,9% ludności. Ze stopniem rozwoju gospodarczego pozostawał w ścisłym związku poziom życia ludności, który również był zróżnicowany. O ile w krajach alpejskich monarchii w latach 1911-1913 dochód roczny na jednego mieszkańca wynosił 790 koron, a w Czechach i na Morawach 630 koron, to w Galicji tylko 250 koron, a w krajach Korony węgierskiej średnio 300-325 koron. Przemysł skupiał się, więc przede wszystkim w zachodnich prowincjach monarchii: w Austrii właściwej, w Czechach, głównie w ich północnej i zachodniej części, na Morawach i na Śląsku. Prowincje wschodnie, w tym także całe prawie Węgry, stanowiły zaplecze surowcowe i rolnicze państwa. We wzajemnych obrotach handlowych pomiędzy Austrią i Węgrami w 1913 r. przy eksporcie węgierskim aż 57,2% jego wartości stanowiły surowce, a 74,3% eksportu austriackiego fabrykaty. Monarchia habsburska posiadała bogatą bazę surowcową, a wydobycie surowców w drugiej połowie XIX w. i w początkach XX stulecia znacznie się zwiększyło. W latach 1855-1913 produkcja węgla kamiennego wzrosła z 799 900 ton do 27 378 000 ton, a węgla brunatnego z 1043 800 ton do 16 459 900 ton. Dzięki Galicji w 1910 r. monarchia zajmowała trzecie miejsce w świecie (po USA i Rosji) w produkcji ropy naftowej, której wydobycie wynosiło wówczas 2 086 242 tony i stanowiło silną podstawę dla przemysłu rafineryjnego. Produkcja gazu ziemnego osiągnęła w 1913 r. 356 milionów metrów sześciennych. W Alpach i w prowincjach północnych państwa wydobywano rocznie ponad 3 miliony ton rudy żelaznej, ponadto dość znaczne ilości metali kolorowych i szlachetnych, zwłaszcza srebra. Istniały więc dogodne warunki, by rozwijać przemysł metalurgiczny, maszynowy i chemiczny. Produkcja surówki żelaza w latach 1881 — 1911 wzrosła przeszło czterokrotnie z 520000 do 2 150000 ton. Produkcja stali w ciągu dwudziestu lat od 1891 do 1911 zwiększyła się z 486 000 do 2 327 000 ton. Powstały liczne zakłady produkcji sprzętu komunikacyjnego, jak lokomotyw, wagonów, rowerów, samochodów, motocykli. W 1913 r. zarejestrowanych było w monarchii 12 234 samochody i 9486 motocykli, w znacznej części rodzimej produkcji. Rozbudowywał się ponadto przemysł stoczniowy dla obsługi zarówno silnie rozwiniętego na Dunaju i jego dopływach transportu rzecznego, jak i morskiego. Znaczne były osiągnięcia kolejnictwa austriackiego. Już w 1900 r. sieć linii kolejowych Austro-Węgier osiągnęła łączną długość 36 300 km, co dawało monarchii w przeliczeniu na 1000 mieszkańców czwarte miejsce w Europie (po Francji, Wielkiej Brytanii i Rzeszy Niemieckiej). Sprawny system komunikacyjny odgrywał znaczną rolę również w planowaniu wojskowym monarchii. Rozwinęła się także sieć łączności, a wraz z nią przemysł elektrotechniczny. Był on zarówno pochodzenia rodzimego, jak niemieckiego. Austro-Węgry stały się bowiem terenem ekspansji przedsiębiorstw niemieckich, które, jak np. firma Siemens, zakładały tu swoje filie. Przemysł wojenny państwa Habsburgów miał długą tradycję. Do lat sześćdziesiątych XIX w. broń dla armii wytwarzały liczne małe zakłady w Wiedniu i Pradze oraz w mniejszych miastach głównie Czech i Karyntii. Klęska w wojnie z Prusami w 1866 r., w której ujawniła się niższość uzbrojenia austriackiego, oraz wprowadzona wkrótce potem reforma wojskowa zmusiły rząd do radykalnej reorganizacji przemysłu zbrojeniowego. Uruchomiono masową produkcję karabinów, a także innego sprzętu wojennego. Z zakładów produkujących uzbrojenie najsilniej rozwinęło się przedsiębiorstwo Józefa Werndla, zamienione następnie w towarzystwo akcyjne pod nazwą Osterreichische Waffenfabriks-Gesellschaft, posiadające filie m.in. w Budapeszcie. Na przełomie XIX i XX w. przemysł austriacki był w stanie wytwarzać różnorodny sprzęt wojenny, w tym także ciężkie działa i moździerze, odpowiadające ówczesnym wymogom światowym. Rozwój tego przemysłu ograniczała powodowana względami oszczędnościowymi szczupłość zamówień rządowych. W strukturze przemysłowej Austro-Węgier największą rolę odgrywała wytwórczość artykułów konsumpcyjnych. Wielomilionowe obroty osiągał przemysł szklany, drzewny, meblarski, papierniczy, skórzany i tekstylny. Ten ostatni w 1906 r. zatrudniał już około 314 tysięcy pracowników. Znacznie rozwinął się przemysł cukrowniczy. W 1913 r. w monarchii pracowało już 205 cukrowni, zatrudniających blisko 80 tysięcy robotników. W zakładach tych wyprodukowano 1 783 084 tony cukru, z czego ponad milion ton przeznaczono na eksport. Towarem eksportowym przynoszącym duże dochody było także piwo, którego produkcja rozwinęła się głównie w Czechach, osiągając ponad 20 min hektolitrów. Z ważniejszych dziedzin produkcji wymienić można jeszcze przemysł tytoniowy i zapałczany. W sumie w latach 1880—1913 wzrost produkcji przemysłowej Austro-Węgier był znaczny. Jeśli globalną produkcję przemysłu w 1900 r. przyjąć za 100, to w 1880 r. jej wielkość wynosiła 44, a w 1913 już 144. Był to więc wzrost przeszło trzykrotny. Rozwojowi produkcji towarzyszyło zwiększenie jej koncentracji. Rosła liczba towarzystw akcyjnych i różnych ich związków monopolistycznych. W 1912 r. w monarchii istniało już ponad 200 karteli, zrzeszających i kontrolujących różne dziedziny produkcji. Przemysł posiadał dość ścisłe związki z bankami, które często finansowały produkcję. Już w latach 1867—1873 nastąpił znaczny wzrost austriackiej bankowości, a banki odegrały dużą rolę zwłaszcza w przypadających na te właśnie lata inwestycjach kolejowych. W początkach XX wieku w Austrii (bez Galicji i Bukowiny) znajdowało się 4167 różnych instytucji kredytowych, operujących kwotą 11 miliardów koron. W 1913 r. ich liczba się podwoiła (do 8356) z bilansem 23,3 miliarda koron. W tym samym okresie kapitał akcyjny samych tylko banków wiedeńskich zwiększył się z 447,5 do 881,5 miliona koron. Podobnie jak i w innych rozwiniętych państwach tego okresu, rosła rola kapitału finansowego, który kontrolował produkcję i handel. Po reformie walutowej, która oparła walutę austriacką na złocie i przyczyniła się do jej stabilizacji, Bank Emisyjny (Notenbank) rozwinął własną aktywną politykę dewizową, regulując obrót masy pieniądza i kontrolując wymianę oraz eksport i import kapitału. Bilans handlowy monarchii był przeważnie dodatni, dopiero w ostatnich latach poprzedzających wybuch wojny stał się ujemny (do minus 1250 milionów koron)86. Wiązało się to z napływem kapitałów obcych, których import (zwłaszcza z Niemiec) zaczął przewyższać eksport kapitału austriackiego do innych krajów przede wszystkim na południowy wschód. W 1901 r. z ogólnej ilości papierów wartościowych Austro-Węgier, posiadających wówczas wartość nominalną 19,6 miliarda koron, papiery o wartości 8,8 miliarda, głównie obligacje kolejowe, znajdowały się w rękach zagranicznych. Z tytułu dywidendy trzeba było wypłacić rocznie za granicę około 350 milionów koron. Jak wskazano wyżej, większość ludności Austro-Węgier pracowała w rolnictwie. W pierwszych latach XX w. zaznaczył się postęp w wydajności produkcji rolnej, zwłaszcza w Dolnej Austrii, w Czechach, na Morawach i na Śląsku oraz nieco wolniejszy na Węgrzech, w Wojwodinie i w Banacie. W 1913 r. produkcja zbożowa obu członów monarchii dochodziła do 23 milionów ton, stosunkowo wysoko stała też hodowla. W 1911 r. w samym tylko Królestwie Węgier było 6 184000 sztuk bydła, 2001000 koni, 6 416 000 świń i 7 698000 owiec. O produkcji cukru i piwa już wspomniano. Pomimo żyzności ziem produkcja rolna nie osiągnęła jeszcze w niektórych częściach państwa wysokiego poziomu wydajności. Niemniej rolnictwo i hodowla były w stanie wyżywić ludność monarchii oraz rozwinąć nawet pewien eksport artykułów żywnościowych. W dwuczłonowym państwie habsburskim istniał wspólny skarb. Jego dochody w czasie panowania cesarza Franciszka Józefa I do 1913 r. przedstawiały się następująco: OGÓLNE DOCHODY PAŃSTWA W LATACH 1848-1913 w milionach guldenów (1 gulden = 2 korony) 1848 160,0 1862 500,9 1870 355,6 1880 422,2 1890 581,8 1900 827,1 1910 1447,7 1913 1743,0 Jak widzimy, w okresie 1900—1913 dochody monarchii zwiększyły się przeszło dwukrotnie. Źródła dochodów w 1913 r. przedstawiały się następująco: podatki bezpośrednie — 28,15%, podatki pośrednie — 16,84%, opłaty stemplowe — 16,52%, monopole — 26,06 %, cła — 12,43 %. Wydatki skarbu poza okresami wojny (1848 i 1849, 1859 i 1866 r.) były mniejsze od dochodów, tak że skarb posiadał pewne nadwyżki i rezerwy. Oto jak przedstawiała się struktura wydatków państwa: PROCENTOWA STRUKTURA WYDATKÓW PAŃSTWA  W LATACH 1870 i 1910 Rodzaj wydatków 1870r. 1910r. Dwór cesarski 1,1 0,4 Administracja 1,2 0,9 Bezpieczeństwo publiczne 1,3 1,7 Wymiar sprawiedliwości 3,6 2,9 Oświata i nauka 1,2 3,2 Drogi 1,5 1,0 Kolejnictwo 3,6 26,8 Poczta i telegraf 3,5 6,1 Porty, żegluga, wodociągi,melioracje 0,7 1,2 Wojsko 24,1 15,7 Dług państwowy 29,6 18,8 Inne 27,9 20,2 Na uwagę zasługuje względny spadek wydatków na wojsko i obronę, dwór i administrację oraz obsługę długów, ogromny wzrost wydatków na kolejnictwo i nieco mniejszy, ale też znaczny, na środki łączności i oświatę. Budżet centralny nie obejmował wydatków na cele socjalne, które obciążały budżety poszczególnych krajów monarchii. WYDATKI WOJSKOWE MONARCHII Rok kwota w mln guldenów procentowy udział w wydatkach państwa 1848 66,15 25,4 1849 151,20 48,3 1854 183,25 51,8 1859 139,65 40,4 1866 256,00 47,4 1870 80,20 24,1 1910 227,50 15,7 Widzimy, że w XX wieku pomimo wzrostu budżetu zmniejsza się udział w nim wydatków na cele militarne. W obliczu nadchodzącej wojny i zaostrzającej się sytuacji międzynarodowej Austro-Węgry nie podjęły, więc większego wysiłku finansowego, by wzmocnić swoje siły zbrojne. Wydatki na cele wojskowe utrzymywano na prawie niezmienionym poziomie pomimo wzrostu bogactwa i dochodów państwowych. Na tle wysiłków zbrojeniowych innych mocarstw Austro-Węgry były pod tym względem wyjątkiem. Jak pisze jeden z historyków, w 1903 r. ludność monarchii wydawała trzy razy więcej pieniędzy na piwo, wino i tytoń niż na obronę. Owa pokojowa polityka finansowa miała katastrofalny wpływ na stan przygotowań państwa Habsburgów do nadchodzącej wojny. Źródło: „1914-1918 – Studia i szkice z dziejów I wojny światowej” - Marian Zagórniak

http://austro-wegry.info/plink31173.htm

9 sierpnia 2011