Austro - Węgry
Austro-Węgry (Österreich-Ungarn, Monarchia Austro-Węgierska) - państwo dualistyczne powstałe 21 grudnia 1867 z połączenia Cesarstwa Austriackiego i Królestwa Węgier unią realną.
Jak każda federacja, Austro-Węgry w stosunkach zewnętrznych były jednym państwem, natomiast wewnętrznie stanowiły dwa państwa: austriackie ("Królestwa i kraje reprezentowane w Radzie Państwa", tzw. Przedlitawia) i węgierskie ("Kraje korony świętego Stefana", tzw. Zalitawia). Oba państwa były połączone unią personalną pod berłem cesarskiej dynastii Habsburgów), a także unią wojskową, monetarną i celną. Posiadały natomiast oddzielne parlamenty, sądownictwo, rządy i ustroje prawne.
U podstaw powstania CK Monarchii, jak często określane są Austro-Węgry, leży tak zwany Kompromis z lutego 1867, który zapoczątkował istnienie dualistycznej monarchii parlamentarnej w miejsce absolutystycznego Cesarstwa Austriackiego (1804-1867). Od połowy XIX w. zaczęło ono tracić wpływy i stabilizację wewnętrzną.
Kluczowe okazały się tu rozbudzone po Wiośnie Ludów ambicje narodów zamieszkujących ziemie Habsburgów, głównie Węgrów, a także utrata posiadłości we Włoszech (Lombardia) na rzecz Sabaudii po pokoju w Villafranca w 1859 oraz przegrana w wojnie z Prusami w 1866(po której to wojnie musiano oddać Włochom Wenecję).
Przywódcy węgierscy domagali się od cesarza, by ten koronował się również na króla Węgier i potwierdził dawne przywileje, jakimi cieszyły się kraje Korony św. Stefana. Z drugiej strony domagali się ustanowienia w Budapeszcie osobnego parlamentu, jednak z zachowaniem kontroli nad mniejszościami narodowymi (zwłaszcza Rumunami, Słowakami, Chorwatami i Rusinami).
Podstawową kwestią szeroko dyskutowaną po ustanowieniu monarchii dualistycznej były sprawy finansowe. Zgodnie z Kompromisem z 1867, sprawy podatków, ceł, taryf i procentów dochodu odprowadzanych do wspólnej kasy miały być renegocjowane co 10 lat. Najwyższą temperaturę spory osiągnęły w połowie pierwszej dekady XX w. Poza kwestiami finansowymi, problemem stał się język używany w jednostkach wojskowych (do tej pory nawet w dywizjach rekrutowanych na terenach węgierskich obowiązywał język niemiecki). Natomiast w jednostkach drugiej linii (obrony krajowej) obowiązywały już dwa języki. W austriackiej części państwa istniała Landwehra, gdzie komenda była w języku niemieckim. Natomiast w węgierskiej części państwa podobne formacje zwane "honwedami" (Honved) używały języka węgierskiego (wyjątkiem było autonomiczne Królestwo Chorwacji - formalnie nawet Trójjedyne Królestwo Chorwacji, Slawonii i Dalmacji, bo takiej nazwy używano oficjalnie w Zagrzebiu, mimo,iż Dalmacja należała do Przedlitawii - gdzie do 1914 roku komenda była w języku krajowym, czyli serbsko-chorwackim). Kryzys zażegnano w październiku 1907 przedłużając działanie poprzedniej umowy, nie rozwiązało to jednak problemu spadku poparcia dla podstaw istnienia CK Monarchii.
Kwestie narodowościowe
Najważniejsze grupy narodowościowe zamieszkujące kraje Monarchii stanowiły mniejszość w stosunku do całości populacji: Niemcy stanowili około 36% ludności Przedlitawii, a Węgrzy - około 50% ludności Zalitawii.
Wzmagało to żądania większego wpływu na losy państwa ze strony pozostałych narodów zachodniej części imperium: Czechów zamieszkujących Czechy i Morawy, Polaków stanowiących wraz z Ukraińcami większość w Galicji, Słoweńców zamieszkujących Krainę, Karyntię i Południową Styrię oraz Chorwatów stanowiących większość na półwyspie Istria i w Ilirii.
Podobnego poszerzenia praw domagały się narody znajdujące się pod rządami parlamentu w Budapeszcie. Rumuni stanowiący większość mieszkańców Transylwanii i Banatu, Słowacy uważani przez sporą część Węgrów za swych zeslawizowanych współbraci, Serbowie i Chorwaci w Dalmacji, Chorwacji i Wojwodinie. Napięcia wewnętrzne zwiększały także dążenia Serbów i Rumunów do połączenia się z nowopowstałymi Serbią i Rumunią.
Parlament węgierski generalnie starał się unikać kompromisów z mniejszościami narodowymi. Ograniczoną autonomię udało się wywalczyć jedynie Królestwu Chorwacji w 1868.
Skład narodowościowy Austro-Węgier Niemcy 24% Węgrzy 20% Czesi 13% Polacy 10% Rusini 8% Rumuni 6% Chorwaci 5% Słowacy 4% Serbowie 4% Słoweńcy 3% Włosi 3%
Cesarska i królewska część państwa różniły się zasadniczo pod względem poglądów na politykę narodowościową, a co za tym idzie - także na politykę zagraniczną. Węgrzy niechętnie patrzyli na plany włączenia do swojej części państwa terytoriów, które mogłyby jeszcze bardziej zaburzyć stosunki narodowościowe na ich niekorzyść. Dotyczyło to zwłaszcza sporu z Turcją o tereny dzisiejszej Bośni, Serbii i Rumunii. Kompromis udało się osiągnąć dopiero po podpisaniu w październiku 1879 sojuszu niemiecko-austriackiego. Wprawdzie groził on Węgrom w przypadku wojny przyłączeniem dalszych terenów na wschodzie, jednak był postrzegany przede wszystkim jako sojusz obronny przeciwko Rosji, uważanej za największe zagrożenie.
Po kongresie berlińskim w 1878 roku Austro-Węgry rozpoczęły okupację Bośni i Hercegowiny, którą oficjalnie anektowano w 1908. Na skutek protestów węgierskich nowe terytorium nie zostało formalnie włączone pod jurysdykcję żadnej z części Monarchii habsburskiej. Zarząd nad nim sprawowało bezpośrednio ministerstwo finansów. Ta dziwna sytuacja rozbudziła w Chorwatach nadzieję na połączenie Bośni z ich ziemiami i włączenie nowo powstałego królestwa Słowian Południowych jako trzeciej części składowej Austro-Węgier.
I wojna światowa
Planów monarchii trialistycznej nie udało się zrealizować. 28 czerwca 1914 austriacki następca tronu arcyksiążę Franciszek Ferdynand został zamordowany podczas wizyty w Sarajewie. Zamachu dokonała nacjonalistyczna organizacja Serbów bośniackich Czarna ręka (patrz: Gawriło Princip, Zamach w Sarajewie, Proces w Sarajewie).
Cesarstwo, które straciło wcześniej większość swych posiadłości w Północnych Włoszech, stanęło w obliczu groźby utraty części terytoriów zamieszkałych przez Słowian Południowych na rzecz Serbii. Cesarz Franciszek Józef, wspierany przez swych niemieckich sojuszników, postanowił uderzyć na Serbię nim ta zdoła doprowadzić do rewolucji i powstania. Zabójstwo Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda potraktowano jako wygodny pretekst. Rząd w Belgradzie otrzymał bardzo daleko posunięte ultimatum, które oskarżało Serbię o dawanie schronienia organizacjom terrorystycznym. W ultimatum cesarstwo domagało się, oprócz ukarania winnych morderstwa arcyksięcia, zamknięcia antycesarskich organizacji i publikacji, wyeliminowania antycesarskich książek i nauczycieli ze szkół, czystek podejrzanych oficerów i urzędników państwowych, i udziału reprezentantów Austrii w oficjalnym dochodzeniu. Gdy serbski parlament po długiej debacie odmówił przystania na żądania Austro-Węgier, oba państwa znalazły się w stanie wojny.
Wydarzenia na linii Wiedeń-Belgrad stały się iskrą zapalną I wojny światowej. Rosja postanowiła wystąpić w obronie interesów Słowian i zarządziła generalną mobilizację swej armii. Jej odwołania zażądały Niemcy, a gdy ich żądania nie zostały spełnione, także i to państwo włączyło się do wojny. Wkrótce po stronie Rosji opowiedziały się, związane z nią sojuszem, Francja i Wielka Brytania.
Działania na frontach
Armia austro-węgierska początkowo odpierała ataki Rosji (na wschodnie Węgry i Galicję) i Włoch (w Alpach w rejonie Gorycji). Wkrótce jednak wojskom rosyjskim udało się przełamać linię frontu i wedrzeć w głąb Galicji. W ciężkich zimowych walkach w Karpatach Wschodnich i w rejonie Przemyśla obie strony poniosły olbrzymie straty. Dość szybko jednak Austro-Węgry przeszły do kontrataku. Po sukcesach niemieckich w Kongresówce i bitwie pod Gorlicami, Austrii udało się odebrać Galicję Wschodnią (w maju 1915), a następnie po bitwie pod Caporetto powstrzymać natarcie Włoch.
W końcu, przy znaczącej pomocy Niemiec, CK Armii udało się zająć praktycznie całą Rumunię, spore połacie Rosji i większą część Serbii, jednak ani pokonanie tej ostatniej, ani doprowadzenie do pokoju z Włochami nie powiodło się.
Zwycięstwa te nie zmieniły zasadniczo sytuacji militarnej Austro-Węgier, które musiały prowadzić wojnę na trzech frontach. Na froncie włoskim obie strony straszliwie się wykrwawiały, co wpływało na pogorszenie nastrojów społeczeństwa i spadek morale. W kwietniu 1915 prawie 500 tys. Czechów masowo poddało się armii rosyjskiej. Z czasem dowodzenie nad armią Cesarsko-Królewskiej Monarchii przejmowali w coraz większym stopniu Niemcy. Dodatkowo w ostatnich latach wojny coraz bardziej obniżało się morale i poziom zaopatrzenia wojsk, a także ludności cywilnej za linią frontu.
Rozpad
Wysiłek wojenny spowodował znaczne osłabienie autorytetu Monarchii i, w konsekwencji, gwałtowny wzrost nacjonalizmów i ruchów niepodległościowych. Także rozmaite ruchy lewicowe - od socjalistów po komunistów i anarchistów - rozpoczęły coraz aktywniejszą agitację antywojenną. Od października do grudnia 1918 praktycznie na całym terytorium państwa zapanował chaos. W poszczególnych częściach składowych zaczęły powstawać rozmaite rządy tymczasowe i rady robotnicze. Austro-Węgry, mimo relatywnie dobrej pozycji na froncie, rozpadły się od środka. 3 listopada 1918 Sztab Imperialny podpisał z aliantami zawieszenie broni.
Od początku października posłowie reprezentujący poszczególne narody Monarchii deklarowali chęć odłączenia się od metropolii. Parlament galicyjski wydał takie oświadczenie 7 października. 16 października 1918 Karol I wydał edykt o utworzeniu luźnej federacji poszczególnych części składowych CK monarchii, jednak było już za późno na gruntowne reformy. 28 października 1918 w Pradze proklamowano istnienie niepodległej Czechosłowacji. 31 października niepodległość proklamowały Węgry, a 11 listopada - Polska. Transylwania przyłączyła się do Rumunii, a swe państwo narodowe proklamowali też Ukraińcy (Zachodnioukraińska Republika Ludowa). Zamieszkane przez Słowian południowych komitaty Królestwa Chorwacji wraz z ziemiami Styrii i Krainy postanowiły zjednoczyć się z Serbią w Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, późniejszą Jugosławię.
14 października rząd zgodził się na warunkową kapitulację na warunkach proponowanych przez prezydenta USA Wilsona, a 3 listopada przerwano działania wojenne. W wyniku wojny zginęło około 1 290 000 obywateli Austro-Węgier, a państwo stanęło na skraju rozpadu. 11 listopada Karol I zrzekł się kierowania państwem (ale nie abdykował). Tak Węgry jak i Austria stały się republikami, a rodzinę Habsburgów wygnano (przede wszystkim za brak zgody Karola I na oficjalną abdykację). Zamęt komunistyczny, interwencja rumuńska (1919) oraz wzrost poparcia dla monarchistów doprowadziły w marcu 1920 roku na Węgrzech do ponownego uznania kraju za monarchię, jednak tron pozostał nieobsadzony.
Ostatni cesarz Austrii i król Węgier, Karol I spróbował przejąć władzę w Budapeszcie, jednak jego plany nie powiodły się i został on wygnany w październiku na Maderę, gdzie wkrótce zmarł na zapalenie płuc.
Franciszek Józef I (ur. 18 sierpnia 1830 w pałacu Schönbrunn koło Wiednia, zm. 21 listopada 1916 tamże) - przedstawiciel domu habsbursko-lotaryńskiego, od 1848 cesarz Austrii i apostolski król Węgier (koronowany w 1867).
1830-1848. Przerwana młodość.
Franciszek Józef był najstarszym synem arcyksięcia Franciszka Karola, brata i następcy cesarza Ferdynanda I oraz księżniczki Zofii Wittelsbach von Bayern. Miał czworo rodzeństwa:
Maksymiliana Ferdynanda Józefa (1832-1867) - cesarza Meksyku
Karola Ludwika (1833-1896) - arcyksięcia
Wychowywał się w pałacu Schönbrunn, odebrał staranne wykształcenie (posługiwał się kilkoma językami; umiał także wypowiedzieć kilka słów po polsku, choć w oficjalnych kontaktach używał tylko niemieckiego i węgierskiego) oraz już w młodych latach przeszedł szkolenie wojskowe.
Dramatyczne wydarzenia Wiosny Ludów w monarchii habsburskiej uświadomiły otoczeniu cesarskiemu (cesarz, Ferdynand I, zwany Dobrotliwym, był osobą o bardzo ograniczonych możliwościach umysłowych i chorą, nie sprawującą praktycznie władzy) konieczność zmian. Zdecydowano się skłonić Ferdynanda do abdykacji. W takiej sytuacji korona przypadałaby wg zasad dziedziczenia jego bratu, Franciszkowi Karolowi. Zgodzono się jednak co do tego, że tron powinna objąć osoba młoda i pozbawiona zobowiązań wobec zrewoltowanych ludów monarchii. W takiej sytuacji Franciszek Karol zrezygnował z korony na rzecz swego najstarszego syna, Franciszka Józefa.
2 grudnia 1848, w przypadkową, acz nieszczęśliwą rocznicę koronacji cesarskiej Napoleona I, w pałacu biskupim w Ołomuńcu osiemnastoletni Franciszek Józef I został proklamowany Cesarzem Austrii.
1848-1852. W dobie Wiosny Ludów.
Pierwszym zadaniem nowego cesarza było stłumienie wstrząsających cesarstwem rewolucji. Stopniowo udało mu się uspokoić sytuację w większości krajów cesarstwa; w marcu 1849 roku rozwiązał obradujący w Kromieryżu sejm austriacki. Najpoważniejsze problemy wiązały się z sytuacją na Węgrzech, gdzie trwało powstanie. Franciszek Józef był zmuszony prosić o pomoc cara Rosji, Mikołaja I. Na Węgry wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Stłumienie do jesieni 1849 roku tego ruchu pozwoliło mu umocnić swoją władzę. Wydany w 1851 roku Patent sylwestrowy cofał ustępstwa konstytucyjne z okresu Wiosny Ludów i kierował Austrię z powrotem na tory absolutyzmu.
1852-1867. Dwie pierwsze dekady.
18 lutego 1853 roku dokonano w Wiedniu zamachu na cesarza. Zamachowcem był Węgier Janos Libenyi. Na pamiątkę ocalenia życia monarchy postawiono kościół wotywny.
Poszukiwania żony dla Cesarza, w które zaangażowana była głównie matka Franciszka Józefa, Zofia, zakończyły się powodzeniem latem 1853 roku. Jego małżonką miała zostać Elżbieta, księżniczka bawarska z rodu Wittelsbach. Dość bliskie pokrewieństwo (Zofia również pochodziła z tego rodu) nie stanowiło w tym okresie przeszkody. Ślub odbył się 24 kwietnia 1854 roku w wiedeńskim kościele Augustianów. Z małżeństwa miał czwórkę dzieci: arcyksięcia Rudolfa oraz Zofię, Gizelę i Marię Walerię.
W 1854 roku, w czasie wojny krymskiej Austria pośrednio wystąpiła przeciw Rosji. Był to poważny błąd polityczny. Okupacja Mołdawii i Wołoszczyzny nie przyniosła prócz ogromnych wydatków żadnych skutków dla cesarstwa, a zamiast przyjacielskich, z nowym władcą Rosji, Aleksandrem II, stosunki Franciszka Józefa były co najmniej chłodne. Zimą demonstrując przynależność Lombardii i Wenecji do cesarstwa odbył wraz z żona podróż po tych krajach.
W 1859 roku Franciszek Józef mianował Polaka Agenora Gołuchowskiego premierem. Zaplanował on reformę cesarstwa w duchu daleko idącego federalizmu. Zasady te zawierał tzw. dyplom październikowy. W 1861 roku jednak pod wpływem opinii konserwatywnych kół wydany zostaje tzw. patent lutowy, który pozostawiając co prawda sejmy poszczególnych krajów, znacznie ograniczał ich kompetencje. Równocześnie postępuje upadek przewodniej roli Austrii w Związku Niemieckim. Obrady zwołanego po raz ostatni przez cesarza Austrii sejmu ukazały niechęć Prus do polityki cesarza. Król Prus Wilhelm I Hohenzollern nie przyjechał na sejm a Otto von Bismarck dążył do usunięcia Austrii ze Związku. W wyniku działań wojennych z Francją i Piemontem w 1866 roku Austria utraciła Wenecję na rzecz Włoch, przegrała również wojnę z Prusami o pozycję hegemona w Związku Niemieckim, który został rozwiązany. Klęska ta uświadomiła Franciszkowi Józefowi konieczność bardzo radykalnych zmian dla ratowania monarchii.
1867-1889. Władca monarchii konstytucyjnej.
Franciszek Józef, aby ratować państwo Habsburgów, zmuszony został do porozumienia się z Węgrami. W 1867 powstały dualistyczne Austro-Węgry, a 8 kwietnia 1867 cesarz został koronowany koroną świętego Stefana na "Apostolskiego Króla Węgier", uznając tym samym równość Węgier wobec Cesarstwa Austrii. Na mocy ugody Austria i Węgry miał osobne parlamenty i rządy jednak wspólne były trzy ministerstwa: spraw zagranicznych, wojny i skarbu. Wobec wojny francusko-pruskiej Franciszek Józef zajął neutralne stanowisko. Podczas kongresu berlińskiego Austria uzyskała zgodę na okupację Bośni i Hercegowiny, co może być przykładem na niezdecydowaną politykę cesarza - zamiast z całą siłą poprzeć ruchy południowosłowiańskie, bądź wystąpić razem z Turcją przeciw Rosji Franciszek Józef zadowala się okupacją biednego obszaru, pogłębiając niechęć żywioną do Austrii ze strony ludności południowosłowiańskiej. Efektem wzrostu zagrożenia ze strony Rosji na Bałkanach było zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami (1879), do którego trzy lata później przystąpiły Włochy. Uformowało się w ten sposób Trójprzymierze, jeden z dwóch wielkich bloków militarnych w Europie.
We wrześniu 1880 roku cesarz odbył podróż do Galicji. Został owacyjnie przyjęty przez mieszkańców oraz obiecał pomóc w restauracji Zamku Królewskiego na Wawelu. Szokiem dla cesarza było domniemane samobójstwo Rudolfa w Mayerlingu. Następcą tronu został brat cesarza, arcyksiążę Karol Ludwik. Z kolei po śmierci Karola następcą tronu został jego syn, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. W sierpniu jako najstarszy i najczcigodniejszy monarcha świata chrześcijańskiego zgłosił po raz ostatni w historii veto (tzw. ekskluzywę) w czasie konklawe. W imieniu cesarza veto do wyboru kardynała Rampolli zgłosił kardynał Jan Puzyna biskup krakowski.
1889-1916. Ostatnie lata
W czerwcu 1908 roku obchodził 60 rocznicę wstąpienia na tron, co świętowano bardzo uroczyście. Zjawiło się wtedy w Wiedniu z życzeniami wiele koronowanych głów z całej Europy, by wymienić tylko Edwarda VII, króla angielskiego czy wszystkich książąt niemieckich na czele z Wilhelmem II, Cesarzem Niemiec. Hołd ten znacznie umocnił prestiżowo Austro-Węgry, pogrążające się jednak coraz silniej w zależność wobec Niemiec.
Jesienią tego roku Austro-Węgry ogłosiły aneksję Bośni i Hercegowiny. Doprowadziło to do zaostrzenia sytuacji na Bałkanach. Kilka lat później, 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie zabity zostaje następca tronu Franciszek Ferdynand. 28 lipca Austria wypowiedziała Serbii wojnę, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu I wojny światowej.
Franciszek Józef zdawał sobie sprawę, że wojna źle rokuje dla monarchii Habsburgów i podobno tuż przed śmiercią zamierzał zawrzeć z państwami Trójporozumienia pokój za wszelką cenę. Znane są jego słowa, że monarchia idzie na dno, ale przynajmniej z honorem. Jednym z ostatnich dokumentów, jakie podpisał, był akt 5 listopada, powołujący samodzielne państwo polskie pod patronatem Niemiec i Austro-Węgier.
Zmarł 21 listopada 1916 w pałacu Schönbrunn. Pochowany został w krypcie kościoła Kapucynów między swoją żona a synem.