Tematy związane z Austrią (zobacz też Rosja i Bałkany) Węgrami:

CZECHY W LATACH 1848-1918

POWSTANIE CZECHOSŁOWACJ1 1918.

Stosunki węgiersko słowackie XIX/XX w.

Węgry na przełomie XIX i XX w

 

POWSTANIE CZECHOSŁOWACJ1 1918. [początek]

Rok 1918 przyniósł przemiany wewnętrzne w czeskich partiach politycznych, co doprowadziło do zasadniczej reorganizacji Rady Narodowej. Stała się ona zalążkiem centralnej władzy cieszącej się ogromnym i prawie niepodzielnym autorytetem w społeczeństwie.

Latem 1918 r, Rada Narodowa zainicjowała bezpośrednie przygotowania do przejęcia władzy po monarchii habsburskiej.

30.V,1918- przedstawiciele organizacji czeskich i słowackich w USA - Czeskiego Zjednoczenia Narodowego, Zawiązku Katolików Czeskich i Ligi Słowackiej - podpisali w Pittsburgu deklarację

o połączeniu Czechów i Słowaków w niepodległej republice demokratycznej złożonej z ziem czeskich i słowackich. Układ gwarantował Słowakom autonomię z własnym sejmem, administracją, jęz. słowackim jako urzędowym w szkole, urzędach i życiu publicznym.

Był to akt o wielkim znaczeniu politycznym.

Parę miesięcy później, w wyniku prowadzonych przez Masaryka rozmów Amerykańska Rada Narodowa Rusinów, kierowana przez G. Żądkowicza, doradcę .prawnego General Motors opowiedziała się za przyłączeniem Ukrainy Zakarpackiej do państwa czechosłowackiego.

Pod koniec VI Francja uznała paryski komitet narodowy za zalążek rządu czechosłowackiego. W VIII uczyniła to Anglia, a na początku IX USA. Uznanie przez państwa Ententy Komitetu Narodowego było formą nagrody za działanie Legionów Czeskich.

Dogorywająca monarchia ciągnęła za sobą w przepaść uciskane przez siebie narody. Jesienią 1918 zaczęto wywozić z wygłodzonych Czech artykuły żywnościowe, a również zaniechano dostaw węgla, soli i wielu innych produktów.

Jedyne wyjście z sytuacji masy pracujące obu narodów widziały w szybkim zakończeniu wojny i zerwaniu natychmiastowym więzów z monarchią habsburską.

Wychodząc naprzeciw tym socjaldemokraci i czescy socjaliści powołali do życia IX. 1918 Radę Socjalistyczną.

14.X.Rada Socjal. Zdecydowała się ogłosić strajk powszechny, którego ostatecznym rezultatem miało być proklamowanie niepodległej republiki czechosłowackiej. Strajk jednak nie doprowadził do ostatecznego przejęcia władzy.

16.X- Cesarz wydał manifest o przekształceniu Austrii w federację równoprawnych państw narodowych. nie odniósł on jednak pożądanych skutków. W odpowiedzi na manifest cesarski, Komitet Narodowy ogłosił 19.X, iżkwestia czeska jest problemem międzynarodowym, który może być decydowany jedynie na konferencjipokojowej oraz zarządał połączenia ziem czeskich ze Słowacją. 28.X - rozeszła się w Pradze wieść, że rząd wiedeński przyjął warunki pokojowe sformułowane przez Wilsona w nocie z 18.X, mówiącej m. In., że naród czeski i słowacki mają prawo decydować o swym losie. Rada narodowa wzięła władzę w swoje ręce. Po południu największych partii politycznych proklamowali niepodległą republikę czechosłowacką. Jeszcze tego samego dnia Rada wydała tzw. Pierwszą ustawę państwa czechosłowackiego, proklamującą połączenie Czech i Słowacji. Stare władze nigdzie prawie nie stawiały poważnego oporu. 30. X Słowacka Rada Narodowa proklamowała oddzielenie słowacji od Węgier. Jej deklaracja głosiła , że naród Słowacki stanowi językowo i kult. - hist. Część narodu Czechosłowadzkiego i ma prawo decydowania o swym losie na podstawie pełnej niezależności. Monarchia habsburska przestała istnieć, na jej gruzach formowało się niepodległe państwo czechosłowackie.

 

CZECHY W LATACH 1848-1918 [początek]

W Czechach ruch narodowy rozwijał się już od XVIII w. w postaci walki drobnej burżuazji czeskiej przeciw bogatej burżuazji niemieckiej, walczyli też chłopi czescy ze szlachtą niemiecką lub zniemczoną. To zagrożenie dawało wgląd na świadomość odrębności narodowej, przywiązanie do języka ojczystego, powstawanie literatury, chęć poznania historii. Wojny napoleońskie a także rozwój przemysłowy Czech przyczyniły się do tego, że ruch narodowy czeski wszedł w fazę polityczną. Rząd austriacki widząc większe niebezpieczeństwo dla państwa w ruchu narodowym niemieckim popierał częściowo ruch czeski. Zgodził się na j. czeski w szkołach, w Pradze powstaje Muzeum Narodowe, ośrodek życia umysłowego czechów. W 1846r. Austria objęta rewolucją, a Czesi domagają się przebudowy Austrii na państwo federacyjne w którego rządach mieliby takie same prawa jak Niemcy. W Czechach powstaje tajna organizacja “Repeal”- walka z absolutyzmem, wyzwolenie chłopów i utworzenie republiki demokratycznej. W Repealu skupili się głównie demokraci lecz nie mieli oni poparcia burżuazji która chciała jedynie reform liberalnych. 8.III.1848r. wysunięto publiczne żądanie zwołania sejmu czeskiego, zniesienie cenzury, uchwalono petycję do cesarza. 28.III patent cesarski daje chłopom prawo do wykupu pańszczyzny. W III. 1848r. w Pradze wybucha powstanie. Rozpoczyna się germanizacja ludności nie niemieckiej . W 1867r. powstanie austro-węgierskie, Czesi dalej domagają się federacji. W 1868r. antyniemiecka manifestacja e Pradze. Praga oblężona. Czesi zwracają się ku Rosji. W drugiej połowie XIX w. Czechy stały się przodującą gospodarczo prowincją monarchii austriackiej. W końcu XIX w. nastąpił rozłam w czeskim stronnictwie narodowym na staro czechów i młodo czechów domagają się zwiększenia praw dla Czechów. W 1878r. powstała czeska partia socjaldemokratyczna. Podczas I wojny światowej czescy politycy liberalni opowiedzieli się po stronie Ententy. W 1916r. w Paryżu powstała Czechosłowacka Rada Narodowa z Masarykiem na czele, jako reprezentacja Czechów i Słowaków. Zorganizowało ona m.in. czeskie legiony we Francji, Włoszech i Rosji. Umowa pittsburska z 1918r. ustaliła utworzenie przez Czechów i Słowaków wspólnego państwa, a 18.X.1918r. została proklamowana niepodległa Czechosłowacja. Od 1.I.1993r. Czechy tworzą samodzielne państwo z Havlem jako prezydentem.

 

Węgry na przełomie XI i XX w [początek]

Od pokoju w Karłowicach (1699) Węgry znalazły się pod panowaniem Habsburgów. W zw. z kryzysem ekonomicznym i wzrostem nastrojów rewolucyjnych w Europie także i na Węgrzech wzrasta opozycja przeciwko centralizmowi wiedeńskiemu. Jej liderem był liberał Lajos Kossuth. Dużą popularnością wśród drobnego mieszczaństwa cieszył się poeta Petofi, twórca “Młodych Węgier” w 1847 r. On też był inicjatorem powstania z III. 1848 r. W Petersburgu ogłoszono ustawy konstytucyjne ,stworzono niezależny od Wiednia rząd Węgierski ( premier - Batthyany, min.fin.- Kossuth).

Ferdynand I sankcjonował ustawy konstytucyjne 11.IV. W programie politycznym rządu znalazła się zasada supremacji madziarskiej w państwie, negujące postulaty naród. Chorwatów, Serbów , Słowaków i Rumunów.

Chorwaci pod przywództwem bana j. Jelańca opowiedzieli się przeciw rewolucji, stając po stronie Habsburgów. Przez cały 1848 r. dwór wiedeński trzymał się polityki obietnic, ustępstw i ich odwoływania. Sytuacja zmieniła się po bombardowaniu Pragi i pokonaniu Włochów. Rząd Austryjacki zaczął formalną wojnę z Węgrami , wysyłając przeciwko nim Armię Jelańca. W tej syt. 22IX powołano Węgierski Komitet obrony z Kossuthem na czele, rozpoczęto przygotowania do wojny. W XII.1848 r. abdykacja cesarza Ferdynanda na rzecz Franciszka Józefa. W I 1849 r. zajęcie Budy i Pesztu. 4 III cesarz Franciszek Józef manifestem Ołomunieckim włączył Węgry do ziem cesarstwa przekreślając ich niezależność. Rząd i sejm Węgierski wyniosły się do Debreczyna, 14.IV. ogłoszono deklarację niepodległości i detronizację Habsburgów. Nie mogąc tłumić rewolucji Fr.J. prosi o pomoc cara Mikołaja I ( 200 - tyś. Armia gen Paskiewicza do Węgier ) Armia Węgierska ponosi klęskę pod Vilagos 13.VIII.1849 r. powstanie upada. Węgry potraktowano jako prowincję państwa austryjackiego, oddzielono od nich prowincję Chorwacko - Sławońską, utworzono Serbsko-Wojwodinę, wydzielono Siedmiogród. Resztę ziem podzielono na 5 okręgów: władzę sprawowali tu komisarze rządowi, jęz urzędowy - j. niemiecki.

Tymczasem już od wojny krymskiej sytuacja monarchii austr. zaczęła się pogarszać. Austria ponosi szereg klęsk na arenie międzynarodowej ( wojna włoska 1859 r. )

20.X.1860 cesarz Fr.J. wydał dyplom październikowy, zapowiadający erę konstytucyjną. Dyplom przywracał na Węgrzech konstyt. z 1847 r. przywrócono dawne instytucje węgierskie ( Radę Namiestniczą ,Kancelarię dworską ), arystokraci węgierscy objęli wznowione urzędy państwowe. 26 II cesarz wydał patent lutowy (1861). Postanowił, że sejmy poszczególnych prowincji monarchii wyślą przedstawicieli do Rady Państwa w Wiedniu jako naczelnego ciała ustawodawczego dla wszystkich krajów monarchii.

Tymczasem monarchia austryjacka doznała nowej klęski : 1863- konflikt z Prusami, 1866- wojna z Prusami i Włochami, klęska Austrii pod Sadową, Austria wyparta z Niemiec, a przez Włochów z Wenecji. Nowy minister spr. zagr. Fryderyk von Benst wiedział, że bez poparcia Węgrów Austria nie odzyska równowagi. Za jego pośrednictwem rozpoczęto rozmowy węgiersko - austryjackie. II 1867 - ugoda z Węgrami i państwo dualistyczne Austro-Węgier. Węgry z Chorwacją i Sedmiogród. To “Królestwo Korony Św. Stefana”, kraje austro-czeskie z Galicją -“Królestwa i Kraje w Radzie Państw Reprezentowanych”.

Węgry otrzymały własny sejm i niezależność w sprawach wewnętrznych . Na czele wspólnej monarchii stał w Austrii cesarz. A na Węgrzech król. Wspólne min. spr. zagr, wojskowych, finansowych. Na Węgrzech utworzono rząd Andrassyego: cel - ugoda z Chorwatami. Zawarto ją we IX.1868 r. Określała warunki chorwackiej autonomii w ramach królestwa Węgier . 1875 - powst Partia Liberalna rząd z hr. Kdomanem Piszą na czele. Syt narodów nie madziarskich ulega pogorszeniu: zakaz używania jęz. niemadziarskich w samorządach i w sądownictwie.1880 r. - powst. Powszechna Partia Robotników Węgier. Pod koniec XIX w - oznaki dualizmu. Partia niepodległości z Frencem Kossuthem na czele domagała się zerwania Unii celnej z Austrią i Węg. Wojska ( armii narodowej ) .XII 1909 r. - na czele rządu staje Karol Hedervary, w II 1910 r. zakłada on Narodową Partię Pracy- staje się partia rządzącą. Podczas wyborów koalicja z Partią Niepodległości na czele poniosły klęskę. Zwycięstwo NPP oznaczało powrót do dawnego systemu rządów - wzmocnienie dualizmu . Do władzy dochodzi hr. Istvan Fisza. Podczas I wojny świat. Austro-Wegry stanęły po str. Niemiec. Po ich klęsce Węgrzy proklamowali niepodległość.

25 X 1918 r.- powst Węgierskiej Rady Narodowej, żądającej zawarcia pokoju i niepodległości dla Węgier.14.XI.- abdykacja cesarza Karola I, 16 XI. Wielka Rada Narodowa proklamowała Węgry republiką.20.XI.1918 r. - utworzenie Węgierskiej Partii Komunistycznej.

 

Stosunki węgiersko słowackie XIX/XX w. [początek]

Słowacy byli najliczniejszym ze słowiańskich narodów węgierskich. Trudnili się główn rolnictwem ale niemal cała wielka własność ziemska była węgierska. Tylko niewiele ponad 8% ogółu Słowaków mieszkało w miastach. Przemysł gł wydobywczy i wytwarzający prefabrykaty - prawie w całości w rękach węgierskich i zagran. Robotnicy to Słowacy. Bardzo niski odsetek inteligencji i urzędników - wynik madziaryzacji, która bardzo silna gł w szkolnictwie. 1879 obowiązek nauczania j. węg w szkołach podst. Po 1875 nie istniały słowackie gimnazja. Władze uniemożliwiły istnienie utworzonej w 1863 słowackiej organizacji kultr-oświat “Matica”. Madziaryzacja przez organy społ i kult węgierski. Inteligencja słowacka była dyskryminowana. Nie mieli żadnych tradycji własnej państwowości bo już od X w. w państwie węgierskim. Pierwsze przejawy kształtowania się narodu słowackiego pojawiły się za czasów Marii Teresy. W końcu XVIII wieku powstało Słowackie Tow Naukowe na czele z ks. Antonem Bernolakiem - opracował zasady pisowni i gramatyki słowackiej, zapoczątkował powst słowack języka literackiego. Dopiero na pocz l. 40 -tych XIX Ludovit Stur rozwinął tezę o istnieniu samodzielnego języka i narodu słowackiego i wysunął postulat oddzielenia Słowacji od Węgier. Narodowy program Słowaków pojawił się w czasie Wiosny Ludów (10 V 1848). Żądanie stworzenia na Węgrzech centralnego sejmu do którego wchodziliby przedstawiciele wszystkich narodów królestwa oraz sejmów narodowych. Równouprawnienie wszystkich języków w administr i szkolnic. Utworzenie słowack jednost wojskow. Nadanie chłopom ziemi i zwolnienie od ciężarów feudalnych. Mimo, że Słowacy walczyli przeciw Węgrom ich klęska nie przyniosła spełnienia postulatów. Jedyną zmianą było wprowadzenie do szkół ludowych j. słow. Czerwiec 1861 memorandum - uznając jedność i niepodzielność państwa węgiersk domagano się oprócz wykonania postulatów z 1848 także wydzielenia zamieszkanych przez Słowaków obszrów w odrębną jednostkę zwaną “Słowackie okolice”, w której zagwarantowane miały być prawa niesłowackiej mniejszości. Postulaty nie zostały wzięte pod uwagę, a po ugodzie austr-węgier zaczęto odbierać Słowakom ich skromne zdobycze. Pewne ożywienie polit ruchu narodowego po jego kryzysie w latch 80 -tych nastąpiło pod koniec stulecia, jednocześnie przybierało na sile jego zróżnicowanie, znalazło to wyraz w podziałach wewn Słowackiej Partii Narodowej. Niektórzy liczyli na społ czeskie, zgrupowani wokół pisma “Hlas” pozostawali pod wpływem Masaryka - idea wspólnoty narod Czechów i Słowakó - w Pradze utworzono Ceskoslovenską Jednotę - przeciwdziała na terenie Słowacji działalności “Femke”. Inni twierdzili, że niebezpieczeństwo czechizacji jest większe od grozby madziaryzacji. Największe wpływy w społ zyskała w pierwsdzym 10 -leciu XX w. orientacja ludowo-katolicka w Słowackiej Partii Narodowej. W 1913 przekształca się w Słowacką Partię Ludową. Istniała też grupa demokratyczna skupiona wokół Milana Hodży - kontakty ze środowiskiem arcyks Franciszka Ferdynanda. Żadne z ugrupowań nie wypracowało programu narodowego i nie zyskało szerszej bazy społ.

---